Azərbaycanın liderliyində diplomatik təmkin strategiyası və regional sülhün qorunması

İran-İsrail münaqişəsi özünün ən təhlükəli mərhələsinə qədəm qoymuşdu. İsrailin İrana endirdiyi strateji hava zərbələri və bunun cavabında İranın həyata keçirdiyi genişmiqyaslı ballistik hücumlar regionu birbaşa müharibə astanasına gətirib çıxardı. Mülki infrastrukturun dağıdılması, yüksək səviyyəli şəxslərin qətlə yetirilməsi və mülki əhalinin ölüm riski təkcə İsrail və İran üçün deyil, əhatə dairəsindəki bütün dövlətlər üçün təhlükəli bir prosesin başlanğıcını ifadə etdi. Bu kontekstdə Azərbaycanın tutduğu mövqe, həyata keçirdiyi diplomatik jestlər və Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında aparılan balanslı siyasət regional geosiyasətdə unikal nümunə kimi qiymətləndirilməlidir.

İran daxilində baş verən hərbi-siyasi proseslər sırf Tehran-Təl-Əviv qarşıdurması ilə məhdudlaşmır. İran ərazisinin böyük bir hissəsində, xüsusilə Təbriz, Ərdəbil, Urmiya və Zəncan kimi bölgələrdə yaşayan milyonlarla azərbaycanlı bu müharibədə potensial humanitar fəlakətin birbaşa hədəfinə çevrilə bilər. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan Respublikası məsələyə nə regional qüvvələrin uzantısı kimi, nə də daxili emosional motivlərlə yanaşdı. Əksinə, Prezident İlham Əliyevin xarakterizə etdiyi “sakit güc və müdrik diplomatiya” modeli işə salındı.

Azərbaycan müxtəlif kanallar vasitəsilə İsrailə ciddi və strateji əhəmiyyətli bir mesaj göndərdi: “İranda azərbaycanlıların yaşadığı bölgələrə hücum etməyin.” Bu mesaj, sadəcə humanitar çağırış deyil, həm də regionda etnik-siyasi balansın qorunması baxımından mühüm bir siyasi manevr idi. Rəsmi şəkildə təsdiqlənməsə də, bu təşəbbüsün özü Azərbaycan diplomatiyasının post-konflikt dövründə necə çevik və dərinlikli qərar verdiyini göstərdi.

      Prezident İlham Əliyevin liderliyi bu böhranda bir neçə səviyyədə əhəmiyyət kəsb edir:

• * İran ərazisində yaşayan digər dövlətlərin vətəndaşlarının, o cümlədən Rusiya, Qazaxıstan, Avropa və Asiya ölkələrindən olan şəxslərin təxliyəsində Azərbaycanın fəal iştirakı etibarlı tranzit və sülh aktoru statusunu təsdiqlədi. Astara sərhəd-keçid məntəqəsində təşkil edilən şərait, tibbi xidmət və logistika idarəçiliyi klassik humanitar diplomatiya nümunəsidir.
• * 77 dövlətin Azərbaycanın vasitəçiliyinə müraciət etməsi ölkənin nə dərəcədə etibarlı, neytral və rasional aktor olduğunu göstərdi. Bu da birbaşa olaraq Prezident İlham Əliyevin apardığı təhlükəsiz, müstəqil və balanslı xarici siyasətin nəticəsidir.
• * Cənubi Azərbaycandakı azərbaycanlıların təhlükəsizliyinə dair göstərilən diqqət heç bir aqressiv ritorika ilə müşayiət olunmadı. Rəsmi Bakı bu məsələdə duyğusal təzyiqə deyil, dövlət məsuliyyətinə söykənən yanaşmanı seçdi. Bu da Azərbaycanın həm öz vətəndaşlarını, həm də etnik soydaşlarını beynəlxalq hüquq çərçivəsində necə müdafiə etdiyini nümayiş etdirdi.

İsrail-İran müharibəsi təkcə bu iki dövlətin arasında baş verən silahlı qarşıdurma deyil, bütün Yaxın Şərq və Cənubi Qafqaz üçün zəlzələ effekti yaradan, çoxqatlı siyasi və etnik nəticələr doğura biləcək bir böhrandır. Azərbaycan bu böhrana yalnız passiv müşahidəçi kimi deyil, təhlükəni idarə edən və yönləndirən regional güc funksiyası ilə yanaşdı. Bu, sadəcə söz və ya reaksiya ilə yox, beynəlxalq hüquqa uyğun və diplomatik alətlərlə gerçəkləşdirilmiş çoxvektorlu təhlükəsizlik strategiyası idi.

       Burada Azərbaycan Respublikasının yanaşması üç əsas prinsip üzərində qurulmuşdur:

     1. Sabitliyin qorunması məqsədilə sərhədin müdafiəsi və regional zəncirin kəsilməsi

     Azərbaycanın əsas prioritetlərindən biri münaqişənin öz sərhədlərinə sirayət etməsinin qarşısını almaq idi. İranla 700 kilometrə yaxın sərhədə malik olan Azərbaycanın təhlükəsizlik sistemləri maksimum dərəcədə səfərbər edildi, lakin bu səfərbərlik hərbi ritorika ilə deyil, profilaktik təhlükəsizlik və diplomatik sükunət strategiyası ilə müşayiət olundu. Azərbaycan nə öz ərazisindən üçüncü tərəflərin istifadə etməsinə icazə verdi, nə də İranla sərhəddə hərbi eskalasiya yaratdı. Bu, qonşuluq münasibətləri çərçivəsində "təxribatlara uymayan, lakin sərhədlərini qoruyan dövlət" modeli idi.

     2. Emosiyadan üzaq diplomatik təmkin

     İran daxilindəki Azərbaycan türklərinin taleyi ictimai emosiyanı yüksək səviyyəyə çatdırsa da, Azərbaycan dövləti bu emosiyanı siyasi ritorikaya çevirmədi. Bunun əvəzinə, məsələni diplomatik kanallar vasitəsilə, real təhlükələrin önlənməsi kontekstində idarə etdi. Populist bəyanatlar vermək, etnik çağırışlarla regional münaqişəyə qarışmaq əvəzinə, Azərbaycan məsuliyyətli diplomatik jestlərə üstünlük verdi. İsrailə edilən müraciət — Cənubi Azərbaycan bölgələrinin hədəf alınmaması çağırışı — siyasi emosiyadan deyil, təhlükənin rasional qiymətləndirilməsindən doğan strateji mesaj idi. Bu yanaşma, Azərbaycanı bölgədə sadəcə maraqları qoruyan deyil, həm də insani təhlükələri qabaqlayan dövlət kimi təqdim etdi.

     3.Beynəlxalq və regional hüquq və əməkdaşlığa sadiqlik

      Azərbaycanın bu böhrana reaksiyası tam şəkildə beynəlxalq hüquqa, xüsusilə suverenlik, ərazi bütövlüyü və insan hüquqlarının qorunması prinsiplərinə əsaslandı. Dövlət, istər İrana, istərsə də İsrailə münasibətdə qərəzsiz və balanslı davrandı, heç bir tərəfə açıq şəkildə hərbi-siyasi dəstək vermədən, diplomatik neytrallığını qoruyaraq effektiv təsir göstərdi. Bu çərçivədə Azərbaycan eyni zamanda regional konvensiyalara – o cümlədən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının və Qoşulmama Hərəkatının sülh və insan təhlükəsizliyi prinsiplərinə uyğun hərəkət etdi. İsraillə yüksək səviyyəli münasibətlərin fonunda belə, İranla sərhəddə hərbi təxribat yaratmamaq və qarşı tərəfə qarşı təhdid ritorikasından imtina etmək siyasi məsuliyyətin və hüquqla danışan dövlətçiliyin real göstəricisi idi.

   Bu üç prinsip – sabitlik, təmkin və hüquq – Azərbaycanı bu mürəkkəb regional böhranda zəif həlqə deyil, dayanıqlı və idarəedici güc kimi təqdim etdi. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən bu yanaşma, Azərbaycanın həm daxili sabitliyini qorumasına, həm də beynəlxalq etimad kapitalını artırmasına səbəb oldu. Azərbaycan sübut etdi ki, müasir dövrdə güc təkcə ordu ilə deyil, ağıllı və sistemli diplomatiya ilə də nümayiş etdirilə bilər. Bu model gələcək regional böhranlarda da Azərbaycanın rolunu daha da möhkəmləndirəcək bir strateji çərçivə olaraq tarixə düşməkdədir.

      Azərbaycan bu hadisə ilə təkcə neft və qazla zəngin ölkə deyil, həm də diplomatik və humanitar etalona çevrilən dövlət olduğunu nümayiş etdirdi. Münaqişəni öz sərhədlərindən kənarda saxlamaqla yanaşı, humanitar yardım göstərmək, regional balansı qorumaq və etnik hüquqları müdafiə etmək Azərbaycanı yeni beynəlxalq imicə qovuşdurdu: savaşsız güclü dövlət.

      Bu imic, Prezident İlham Əliyevin son illərdə tətbiq etdiyi “təhlükəsizliklə inkişaf arasında optimal balans” modelinin tərkib hissəsidir. Azərbaycan regionda yalnız hərbi gücü ilə deyil, etibarlı vasitəçilik və sabitlik faktoru kimi tanınmağa başladı.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru