Dante Alqiyeri: əbədi düşüncə və simvolik dünya vəhdəti - ARAŞDIRMA

İtalyan ədəbiyyatının görkəmli simalarından olan, filosof, şair Dante Alqiyeri həm də İtalyan ədəbi dilinin banisi hesab edilir. Yaradıcılığında insan amilinə və insan psixologiyasına geniş yer verən Dante 7 əsr bundan əvvəl yaşamasına baxmayaraq bu gündə oxunur. Oxunmağının tək səbəbi yaradıcılığındakı insan və psixologiya ünsürləri deyil, həm də ziddiyyətlər də var. Tək ziddiyyət deməkdə böyük şairin geniş yaradıcılığını məhdudlaşdırmaq olar. 

Dante Aligyeri qədim zadəgan nəslindəndir. O, Bolonya Universitetində təhsil almış, hüquq və fəlsəfəni öyrənmişdir. Gənc yaşlarından Florensiyanın ictimai həyatında fəal iştirak etmiş Dante, "ağ" qvelflər partiyasına qoşulmuşdur. "Qara" qvelflərin qələbəsindən sonra qiyabi olaraq yandırılmağa məhkum edilmiş, didərgin həyat sürmüş, 1315-ci ildə ikinci dəfə ölümə məhkum olunmuşdur. Ömrünün son 6 ilini isə Ravennada yaşamışdır.

Yaradıcılığının ilk dövründə Beatriçe adlı gənc bir qızı vəsf etmiş, onun vaxtsız ölümündən doğan kədər və hüzn dolu şeirlər yaratmışdır. Hansı ki, 1292-ci ildə qələmə aldığı “Yeni həyat" kitabı da Beatriçə həsr edilmişdi. 1304–1307-ci illərdə Dante fəlsəfi-əxlaqi əsərlər dəyazmışdır. "Ziyafət" əsərində insan idrakının müstəqilliyi və azadlığının müdafiəsindən, "Monarxiya haqqında"  siyasi risaləsində isə vahid ümumdünya monarxiyası ideyasını insanların əmin-amanlığını, ictimai ədaləti təmin edə biləcək dövlət quruluşu kimi müdafiə edir. Məhz bu mənada yaradıcılığında ziddiyyətli və mübahisəli məqamlar çoxdur.

İlahi komediya

Dante yaradıcılığından danışırıqsa nəinki Dante yaradıcılığı və İtaliya ədəbiyyatında, bütün dünyada məşhur olan “İlahi komediya” əsərindən də danışmaq mütləqdir. "İlahi komediya" əsəri Dantenin həyat hekayəsinin onun sənətinə yansımış halıdır. Həyatın böyük hissəsini sürgündə keçirən Dantenin Florensiyaya qayıtmaq üçün etdiyi cəhdlər nəticəsiz qalır. Vətənində xoşbəxt yaşamaq haqqı varkən , o dövrün ziddiyətləri bunu əlindən alır. Üstəlik qarışdığı siyasi hadisələr , qarşılıqsız sevgisi Dantenin iç dünyasını daha da qarmaqarışıq edir. O , iç dünyasını rahatlatmağın yolunu Tanrıya sığınmaqda tapır. Yenidən şeirə və Beatriçeyə olan sevgisinə qayıdır. Özünün doğru yolu tapdığını göstərmək üçün isə "İlahi komediya"nı yazır. Dantenin fikrincə Tanrı insanları iki şey üçün yaratmışdır. Bunlardan biri fani dünyada yaşanan xoşbəxt həyatdır. İnsan bu xoşbəxt həyata bütün əxlaq normalarına riayət edərək nail ola bilər. İkinci məqsədi isə ölümdən sonrakı sonsuz yaşamdır. Bunun üçün isə Tanrıya qeyd-şərtsiz inanmalı, onun qoyduğu hər normaya əməl etməli idi. Bu məqsədin gerçəkləşməsində imperator və papa insanlara yol göstərir. Dante deyirki , insan özü təkbaşına da bu yolu tapa bilər. Əsərində də insanlarq bu yolu göstərir.

 Əsər tragediya olduğu üçün əvvəllər sadəcə komediya adlanırdı. Daha sonra əsərdə olan dini motivlər “ilahi” sözü zərurətini yaratdı və əsər “İlahi komediya” adlandırıldı. Bundan əvvəl isə bu əsər bir müddət “Dantenin nəğməsi” , “Dantenin tertsinası” adlandırılıb. Bu adla bu əsər 1555-ci ildəki nəşrə qədər belə səsləndirilib. Əsərdə maraqlı mötivlər çoxdur. Belə ki, Dante əsərdə rəqəmlərdən istifadə edib. Orta əsrlərdə rəmzi məna ifadə edən, “bir-üçdür, üç-birdir” anlayışına və tək rəqəmlərin müqəddəsliyinə inananaraq, əsər boyu bu vəhdəti qoruyub. Üçlük bəzi mənbələrə görə “Allah, İsa, Məryəm” , bəzi mənbələrə görə isə “Ata, oğul, müqəddəs ruh” u ifadə edir. “Müqəddəs ruh” xristian dini anlayışıdır. Bu anlayışa görə İsa peyğəmbərin ərşə çəkilməsindən 50 gün sonra onun şagirdləri üzərinə müqəddəs ruh endi.Xristianlıqda “Müqəddəs Ruh” bəşəriyyətin tarixinə birbaşa təsir göstərən Şəxs olaraq çıxış edir. Xristianlar inanırlar ki, İsa Məsih ölüb dirildi, göyə qalxdı, qısa bir müddət sonra, əllinci Gün bayramında Onun şagirdləri üzərinə Müqəddəs Ruh endi və xristian kilsəsinin tarixi bununla başlandı. Əhdi-Cədidə daxil olan “Həvarilərin İşləri” kitabında o gün baş verənlər belə təsvir olunur:

"Əllinci Gün bayramı zamanı onların hamısı bir yerə yığılmışdı. Birdən güclü külək uğultusu kimi göydən bir səs gəlib onlar oturan evin hər tərəfini bürüdü. Onlara göründü ki, nə isə alov kimi dillərə parçalanaraq hər birinin üstünə düşür. Onların hamısı Müqəddəs Ruhla doldu və Ruhun danışdırdığına görə başqa dillərdə danışmağa başladılar".

Üçlük simvolu bununla kifayətlənmir. Əsər özü üç hissədən (Cəhənnəm -İnferno, Araf-Purgatrio və Cənnət-Paradiso) , hər hissə 33 nəğmədən ibarətdir. Beləliklə poema 99 nəğmədən ibarətdir. Giriş hissəsindəki nəğmədə nəzərə alındıqda 100 tamamlanır və 10 rəqəminin kvadratı alınır. Üç və doqquz rəqəmlərinin rəmzi üstünlüyünə biz poemanın başqa yerlərində də formal xüsusiyyətlərində də təsadüf edirik. Dantenin təsvirində cəhənnəm özü 9 dairədən ibarətdir. Nəğmələrdə 3-lük sətrlərlədir. Hər nəğmənin ikinci misrası bir digərinin birinci misrası ilə həmqafiyədir və bu əsər boyu belə davam edir. 

Əsərdə təsvir olunan və röya kimi gəlibkeçən səyahətdə iştirak edən obraz sayı da 3-dür – Dante, Beatriç və şair Vergili. Cəhənnəm boyunca Danteni dahi şaır Vergili, Cənnət boyunca isə sevdiyi qız Beatriç müşahidə edir. Həmçinin əsərdə Dantenin yolunu kəsən vəhşi heyvanların sayı da üçdür – dişi canavar, vaşaq və şir. 

Dante kainatı Ptolomeyin görüşləri ilə təsvir edir. Dünya bütün kainatın mərkəzidir və fırlanmır , olduğu yerdə durur. Dünyanın ətrafında yeddi planet (Ay, Merkuri , Venesiya, Günəş, Mars, Yupiter, Saturn) fırlanır. Planetlər iç-içə keçmiş yeddi göyün içində fırlanır. Yeddinci göydən sonra gələn səkkizinci göydə isə fırlanmayan ulduzlar yerləşir. Göyün doqquzuncu qatında isə bütün planetlərə hərəkət verici qüvvə verən yaradıcı var. Məryəm, Beatriçə kimi tanrının sevgili qulları isə " müqqəddəs bir gül" yaratdıqları onuncu qat isə göyün ən hündür qatıdır.

Dünya iki bölümdən şimal ilə cənubdan ibarətdir. Cənub qütbü dünyanın yuxarı hissəsi, şimal qütbü isə dabanıdır. Şimal yarısının ortasında Qüds yerləşir. Luciferin (baş şeytanın) göydən düşərək açtığı çuxur olan cəhənnəmin girişi Qüdsün altındadır. Cənub yarımkürəsinin ortasında ada yerləşir. Bu adanın üstündə cəhənnəm çuxuru açılarkən çıxan torpağın yaratdığı Araf dağ yerləşir.

Cəhənnəm xristian dini əfsanəsinə görə üç ilahi qüvvə ata (Allah-ali qüvvə), oğul(əql-küll) və müqəddəs ruh (ilk məhəbbət) tərəfindən yaradılmışdır ki , lucifer dərgahdan qovulandan sonra orada əbədi cəza üçün qalsın. Cəhənnəm bütün müvəqqəti aləmlərin hamısından qabaq yaradılmışdır. Dantenin təsvirində Cəhənnəmin girişi Yerin içinə uzanan və getdikcə daralan qıf şəklindədir. Onun qapısı şimal yarım kürəsində , çıxışı isə cənub yarım kürəsində okeanın içindədir. Buradan sonra isə Araf dağı ucalır və onun zirvəsindən sonra fəza dairələri və Cənnətin yolu başlanır.

“İlahi komediya” da cəhənnəmin (inferno) təsviri:

1. Dairə – Limbo (Əraf) Burda xaçlanmadan (və ya İsanı tanımadan) ölən saleh insanlar, filosoflar, antik dövrün müdrikləri yer alır. Onların cəzaları yoxdur, ancaq Tanrının nurundan uzaqda, ümid bəxş etməyən bir kədər içindədirlər.

Burda, Homer, Horatius , Ovidius, Lukan, Sokrat, Platon, Aristotel, Demokrit, Diogen, Heraklit, Zeno, Seneka , Ciceron, Galən, Ptolemey və 3 müsəlman, Salahəddin Əyyubi, İbn Sina və İbn Rüşd yer alıb.

2. Dairə – Şəhvət günahkarları

Burda, hədsiz şəhvətə qapılıb zina edənlər yer alıb. 2-ci dairədə olanların cəzası, güclü fırtınalarda sürüklənməkdir — ehtirasların nəzarətsizliyini simvolizə edir.

 İkinci dairədə, Francesca da Rimini, Paolo Malatesta, Kleopatra, Helen (Helena), Paris, Axilles (Achilles), Tristan, Dido yer alır.

3. Dairə – Acgözlük (tamahkarlıq)

Burda yemək və içkiyə həddindən artıq düşkün olanlar yer alıb. Onların cəzaları diri halda çirkli yağış və dolu altında qaranlıq palçıqda sürünməkdir. Burda onlara cəza verən üçbaşlı itdir (cerberus).

4. Dairə – Xəsislik və israfçılıq

Burda pul yığmaqda və ya onu israf etməkdə ifrata varanlar cəzalandırılır. Onların cəzaları əllərindəki böyük daşları bir-birilə toqquşduraraq itələməkdir.

5. Dairə – Qəzəb və tənbəllik

Qəzəbli və tənbəl ruhların yer aldığı 5-ci dairədəkilərin cəzası “Styks” çayında bir-birini didməkdir; tənbəllər isə çayın altında boğularaq əzab çəkir.

Bu dairədə Filippo Argenti yer alır.

6. Dairə – Kafirlər və bidətçilər

 Axirətə inanmayanlar və dini sapqınlar 6-cı dairədə qərarlaşıb. Burdakı insanların cəzaları, alovlu məzarlar içində yanmaqdır. 

Burda Farinata degli Uberti, Kavalkante de’ Cavalcanti, (Florensiyalılar – siyasi fiqurlar) yer alır.

7. Dairə – Zorakılıq edənlər

Bu dairə üç hissəyə bölünür:

1. İnsana qarşı zorakılıq (qətl, soyğun). Onların cəzası qanlı çayda qaynar qanın içində boğulurlar.

Burda ,Attila (Avropa işğalçısı, "Tanrının qamçısı") və  Alexander (ehtimal ki, Böyük İsgəndər – qeyri-müəyyəndir) yer alır.

2. Özünə qarşı zorakılıq (intihar). Cəza: ruhları ağaca çevrilib, hərdən cəza mələkləri tərəfindən didilir.

Burda, Pier della Vigna (intihar etmiş dövlət adamı) yer alır.

3. Tanrıya, təbiətə və sənətə qarşı zorakılıq (küfr, homoseksualizm, fırıldaqçılıq). Cəza: yandırıcı qum üzərində alov yağışına tutulurlar.

Burda, Capaneus (yunan mifindən), Brunetto Latini (homoseksual ittihamı ilə), (Ədiblər və filosoflar qrupu – adlar konkret deyil) yer alır.

8. Dairə – Fırıldaqçılar

Bu dairə "Malebolge" (pis xəndəklər) adlanan 10 bölməyə ayrılır. Hər bölmədə ayrı-ayrı növ fırıldaqçılar cəzalandırılır:

• Yalançı peyğəmbərlər

• Rüşvət alanlar

• Yalançı məsləhət verənlər

• İkiüzlülər

• Oğrular və s.

• Məhz burada Dante, Həzrət Məhəmmədi və Həzrət Əlini göstərir — "dini parçalayaraq nifaq yaratdıqları" iddiası ilə onları dördüncü bölmədə yerləşdirib.

9. Dairə – Xəyanətkarlar

 Burda ən ağır günah sahibləri — xəyanət edənlər yerləşdirilib. Cəzaları donmuş gölün (Kocytus) içində donmuş halda qalırlar. Dairənin mərkəzində Şeytan (Lusifer) dayanır. O, üç başı ilə üç ən böyük xəyanətkarı çeynəyir:

Yəhuda İskariot (İsaya xəyanət etdiyi üçün)

Brut və Kassius (Sezarı öldürdükləri üçün)

“İlahi komediya” və islam

Əsərin qələmə alındığı illər İslam dünyasının xaç yürüşləri təhlükəsini böyük ölçüdə dəf etdiyi, siyasi və elmi sahədə Qərbdən çox öndə olduğu dövrlərə təsadüf edir ki, bu da Dante'nin düşməncəsinə mövqe tutmasını izah edə bilər. Lakin professor Miguel Asín Palaciosun fikrincə, əsərin quruluşunu başdan sona  Məhəmməd peyğəmbərin Merac hadisəsindən almasına baxmayaraq, İslam Peyğəmbərinə və onun davamçısı, imam Hz.Əliyə qarşı ağır təhqirlər etməsi açıq-aşkar ikiüzlülük idi.

Dante'nin cəhənnəmi yer kürəsinin mərkəzində yerləşir yəni dünyada. Yerə endikcə uçurumlar, alovlar və dar yollar qarşıya çıxır. Günahın dərəcəsi artdıqca, yerin dibində yerləşən doqquz qatdakı mövqe daha da aşağıya enir. Eyni şəkildə, cənnətə səyahət zamanı yaşanan vəcd halı (insanın ruhən dərin bir həyəcan, coşqu, heyranlıq və ya ilahi təcəlli ilə dolu bir trans vəziyyətinə düşməsi deməkdir) tamamilə İslamdakı Merac hadisəsini xatırladır. “İsra” və “Nəcm” surələrində keçən hadisəyə görə, Həzrət Peyğəmbər bir gecə yuxudan alınıb Cəbrayıl ilə Qüdsə aparılır. Buradan göyə yüksələn Peyğəmbər bu səyahətin mirası olaraq müsəlmanlara namaz ibadətini gətirir.

Oxşar bir səyahətə çıxan Dante, Peyğəmbərimizdən fərqli olaraq cəhənnəmi və ərafı da ziyarət edir. Açıq şəkildə İbn Ərəbinin təsiri altında olan Dante, Məhəmməd peyğəmbəri əvvəlcə cəhənnəmdə yerləşdirərək işə başlayır. Misralarındakı ilk təhqirlər bu cür ifadə olunur:

“Elə ki, o bədbəxt (Peyğəmbəri nəzərdə tutur) nəhayət məni gördü,

İliklərinə qədər qana bulaşmış sinəsini araladı,

Dedi: “Bax, görün necə görünür bu üz, bu sifət…

Yaxında, ya uzaqda olanlara diqqət edin:

İnsanlar arasında nifaq və ayrımçılıq saldıqları üçün

Tək-tək qılıncdan keçirilirlər.”

Palaciosun fikrincə, əsər başdan sona İslamdan mənimsənilmişdi və Dante, müsəlmana məxsus hər şeyi qənimət olaraq qəbul etdiyi kimi, Meracı da oğurlamaqda heç bir problem görmürdü. Dante’nin cəhənnəmlik kimi təsvir etdikləri təkcə  Məhəmməd peyğəmbər və İmam Əli ilə məhdudlaşmırdı. 

Lakin başqa bir mənbə profüssor Palaciosun dediklərini inkar edir. Belə ki, Dantenin əsərlərinin heç birində müsəlmanlara qarşı təhqir xarakterli ifadələr işlətmədiyi halda,  "İlahi Komediya" da Məhəmməd peyğəmbər və İmam Əlini cəhənnəmdə göstərməsi diqqətçəkən bir məqamdır. Əsərdə daha üç müsəlman (Salahəddin Əyyubi, İbn Sina, İbn Rüşd) də yer alır, lakin onlar Ərafın astanasında və əzab çəkməyənlər arasında təsvir olunurlar. Bu hal, xaç yürüşlərinin bütün şiddəti ilə davam etdiyi həmin dövrdəki sərt İslam düşmənçiliyinin təsirini göstərdiyi kimi, Peyğəmbərin cəhənnəmin ən dibində deyil, bölücülük edənlərin yerləşdiyi səkkizinci qatda göstərilməsi də onun xristian dünyasında geniş yayılmış olan, yeni bir din quraraq parçalanmaya səbəb olduğu fikri ilə bağlı olmalıdır.

“İlahi komediya” da xristianlıq:

Dantenin “İlahi Komediya” əsəri yalnız bir ədəbiyyat incisi deyil, həm də dövrünün dini, fəlsəfi və ideoloji mənzərəsini əks etdirən nəhəng bir ilahiyyat manifestidir. Bu əsər, xüsusilə xristian dünyagörüşünün və Katolik doktrinasının poetik və simvolik dillə ifadəsi kimi oxunmalıdır. Dante, bu əsəri ilə sadəcə bir ruhani səfəri təsvir etmir, eyni zamanda oxucuya öz mənəvi həyatını yenidən düşünmək və saflaşdırmaq üçün güzgü tutur.

Əsərin strukturu və məzmunu başdan-başa xristianlıqla yoğrulub. Əvvəlcə əsərin üç əsas hissədən – Cəhənnəm (Inferno), Araf (Purgatorio) və Cənnət (Paradiso) ibarət olması, xristian teologiyasının üç əsas mərhələsini əks etdirir: günaha düşmüş ruhun cəzalandırılması, təmizlənməsi və nəhayət, Tanrı ilə qovuşması. Bu struktura uyğun olaraq Dante, ruhani təkamül yolunu təsvir edir – ilk növbədə insan öz günahlarını tanımalı (Cəhənnəm), sonra bu günahların nəticəsini yaşayaraq saflaşmalıdır (Araf) və nəhayət, ilahi nurla birləşə bilər (Cənnət).

Əsərin forması belə xristian simvolikası ilə qurulub. Məsələn, hər bölmə 33 nəzm parçadan ibarətdir, bu da bir çox təfsirçiyə görə İsa peyğəmbərin yaşadığı 33 illik ömürlə əlaqələndirilir. Cəhənnəm bölməsində bir əlavə hissə ilə bu say 34 olur və əsərin ümumi nəzm sayı 100-ə çatır. Bu isə mükəmməllik və tamlıq rəmzi sayılır. Şeirin yazılış forması olan “terzina” (3 misralı şeir forması) da müqəddəs üçlük inancına – Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh – işarədir.

Əsərdəki personajlar da bu dini quruluşun daşıyıcılarıdır. Dante-nin bələdçisi olaraq seçdiyi Vergilius ağılı, fəlsəfəni və qədim pagan hikmətini təmsil edir. O, Dante-ni Cəhənnəmdən və Arafdan keçirə bilir, amma Cənnətə girə bilmir – çünki o, xristian deyildi. Bu, Dantenin fikrincə, ağıl insanı müəyyən yerə qədər yönləndirə bilər, amma son qurtuluş yalnız ilahi məhəbbət və inam sayəsində mümkündür. Bu məhəbbəti təmsil edən Beatrice obrazı isə Dante-nin Cənnətə olan yolunu açır. Beatrice yalnız poetik bir sevgi simvolu deyil, o, Tanrıya doğru aparan ilahi hikmətin və məhəbbətin şəxsiləşmiş formasıdır.

Dante-nin ən maraqlı yanaşmalarından biri də günahların kateqoriyalara bölünməsi və bu günahlara uyğun şəkildə cəzalandırma prinsipidir. O, bu cəzalandırmanı “contrapasso” prinsipi ilə həyata keçirir – yəni günahkarın cəzası onun günahına uyğun şəkildə verilir. Məsələn, həyatda şəhvətinə təslim olmuşlar ikinci dairədə sonsuz fırtınada yellənirlər; çünki ehtiras da insan ruhunu fırtına kimi narahat etmişdi. Burada xristian etikası və Katolik əxlaq anlayışı ön plana çıxır: hər bir günah fərqli dərəcədə qiymətləndirilir və ən ağır cəzalar xəyanət, bidətçilik və Tanrıya qarşı üsyan kimi qəbul olunan əməllərə verilir.

Əsərdəki bir çox fiqurlar isə xristianlıq tarixində və ya Avropa mədəniyyətində tanınmış şəxsiyyətlərdir. Dante bəzi papaları və keşişləri açıq şəkildə cəhənnəmə yerləşdirir, bu da onun kilsə daxilindəki rüşvət, saxtakarlıq və siyasi oyunlara qarşı kəskin mövqeyini göstərir. Məsələn, Papa Bonifacius VIII-in adını çəkərək onu hələ ölməmişkən cəhənnəmə layiq görür. Dante üçün kilsənin müqəddəsliyi, onun korrupsiyalaşmasından daha üstündür.

Əsərdə xristianlığın daha dərin simvolları da gizlidir. Şeytanın Cəhənnəmin ən dərin nöqtəsində – buz içində dondurulmuş vəziyyətdə olması, Dante-nin xristian inancına görə, Tanrıdan ən uzaq olan şeyin nə isti, nə də alov, əksinə, ilahi məhəbbətin yoxluğundan doğan buz kimi soyuqluq olduğunu göstərir. Lusiferin üç başı ilə xəyanətkarları – Yəhuda, Brutus və Cassius-u çeynəməsi isə həm Bibliya, həm də Roma tarixi ilə xristian inancını birləşdirir və xəyanətin nə qədər müqəddəs sayılan dəyərləri pozduğunu vurğulayır.

Əsər boyunca istifadə olunan rəqəm şifrələri, personaj seçimi, məkanların quruluşu, maddi və mənəvi yüksəliş və ya eniş metaforaları – bütün bunlar Dante-nin dövründə qəbul olunmuş xristianlıq anlayışını həm təsdiq edir, həm də onu şeir vasitəsilə mistik bir səfərə çevirir. Onun yazısı təkcə bir ədibin inancı deyil, bütöv bir sivilizasiyanın ruhani xəritəsidir.

Bu yazının nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, Dante Alqiyeri 7 əsr əvvəl yaşamış olmasına baxmayaraq, insan psixologiyası, fəlsəfi düşüncələri və dini-siyasi ziddiyyətləri ilə hələ də aktuallığını qoruyan böyük bir ədəbiyyat və düşüncə simasıdır. Onun “İlahi Komediya” əsəri təkcə İtaliya ədəbiyyatının deyil, bütün dünya ədəbiyyatının incisi olmaqla yanaşı, həm də dövrünün dini və fəlsəfi dünyagörüşünü əks etdirir. Əsərdəki simvolizm, struktur və mövzular həm xristian, həm də İslam dünyası ilə bağlı anlayışları bir arada əks etdirir və bu da onun yaradıcılığındakı ziddiyyətli və çoxşaxəli təbiəti göstərir. Dante həm insan ruhunun dərinliklərinə enir, həm də dövrünün dini-mədəni konfliktlərini sənətkarlıqla qələmə alır, bu da onun əsərlərini ölümsüz və dərindən düşündürücü edir.

Ayhan Ağarzayev