Modernləşmə mərhələsində şəhər və kənd ailələri

Sənayenin inkişafınadək olan mərhələdə şəhərlər orta əsr şəhərlərindən az fərqlənirdi. XIX əsrin ortalarından sonra Bakıda neft sənayesinin tədricən inkişaf etməsi, avropa sənayeçilərinin Cənubi Qafqazda müəyyən sahələrə investisiya qoyması, XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq yeni tipli müasir kapitalist şəhərlərinin meydana çıxmasına, sivilizasiyanın formalaşmasına səbəb oldu. Cənubi Qafqazda Tiflis şəhəri kapitalizmin mədəni-siyasi mərkəzi idisə, Bakı onun sosial-iqtisadi mərkəzi idi. Buna görə də, bu şəhərlərdə tədricən yeni ictimai münasibətlər, yeni sivilizasyon davranış normaları ilə yanaşı, onlara müvafiq olan yeni tipli ailələr formalaşırdı. Onlar, öz geyim, danışıq üslubu, davranışları ilə digərlərindən seçilirdilər. Bu ailələr sivilizasiyanın daşıyıcıları kimi özlərini sivil, ənənəvi ailələri isə, vəhşi (antisivil) hesab edirdilər. Yəni, müasirləşmədən, sivilləşmədən kənarda qalan ailələr sosial-mədəni diskriminasiyaya məruz qalırdılar.

Ümumiyyətlə, sosial diskriminasiya hər bir zaman olmuşdur. Hələ modernləşməyə qədər olan mərhələdə zadəgan ailələri özlərini əsilzadə kimi “qara camaat”dan fərqli hesab etmişlər. Bu üstünlük, maddi və intellektual disbalansdan, soydan irəli gəlirdi. Eyni zamanda, qədim və orta əsr qala şəhərlərində yaşayanlar da şəhərin kənarında yaşayanlardan özlərini üstün bilirdilər. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində İçərişəhərdə yaşayan əhali şəhərin kənarında yaşayanlara qız verməzdi. Şəhər və kənd, oturaq və köçəri əhali arasında dixotomiya şüuraltı “biz-onlar” konstruksiyasına və onun üzərində formalaşan stereotiplərə əsaslanır. Sovet dövründə modernləşmə proseslərinin sürətlə getməsi və sosial diskriminasiyanın zəiflədilməsi, bu stereotiplərin xeyli ortadan qalxmasına təsir göstərmişdir.

XIX yüzilliyin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda 12 şəhər var idi. Şəhərlərin sosial-iqtisadi və siyasi əhəmiyyəti artdığı üçün, orada əhalinin də sayı artırdı. İqtisadi böhranlar Cənubi və Şimali Qafqazın hər yerindən, Rusiyanın cənub bölgələrindən Cənubi Azərbaycanın şimal-qərb vilayətlərindən gən kəndli immiqrantların Bakıya axışmasına və şəhərin beynəlmiləl, çoxmillətli olmasına səbəb oldu. Əsasən kəndlərdən şəhərlərə ucuz işçi qüvvəsi kimi yerləşən gənc kəndlilər şəhərdə yeni fəhlə sinfini formalaşdırırdı. Onlar müxtəlif yerlərdən gəldikləri üçün, çoxmillətli idilər. Azərbaycan şəhərlərində yaşayan əhali arasında yerli əhali 63%, gəlmə əhali isə 37% təşkil edirdi. Bu sosial mənzərə, şəhərlərdə (əsasən Bakıda) ənənəvi dəyərlərin zəifləməsinə və yeni münasibətlərin formalaşmasına səbəb olurdu.

Şəhərlərin xırda burjuaziyası, sənətkar emalatxanaları, kiçik ticarət müəssisələri, nəqliyyat (at-araba) vasitələri sahibləri və digərlərindən ibarət idi. Şəhərlərin əhalisi əsasən zadəganlardan, məmurlardan, ruhanilərdən, tacirlərdən, fəhlələrdən və sənətkarlardan ibarət idi. Bu zümrədən olan ailələrin hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi.

Cəmiyyətdə baş verən formasiyon keçid, ailələrin forma və məzmununu tədricən dəyişdirirdi. Xüsusilə, kəndlilərin işsizlik və iqtisadi böhranla əlaqədar kütləvi şəkildə şəhərlərə sənaye mərkəzlərinə axışması və yeni bir fəhlə zümrəsinə çevrilməsi prosesi, həmçinin immiqrasiya prosesləri nəticəsində qarışıq nikahların artması ictimai sistemin və onun tərkib hissəsi olan ailə qurumunun dəyişməsinə güclü təsir göstərirdi. Çünki cəmiyyətin modernləşməsindən irəli gələn tələblər təhsilin inkişafına, yeni idarəetmə qabiliyyətlərinin artırılmasına şərait yaratmaqla, iri, orta və xırda burjuaziyanın yaranmasına təkan verirdi.

Şəhər mühiti, ənənəvi zümrələrin ortadan qalxmasına və yeni zümrələrin formalaşmasına qədərki keçid mərhələsində cəmiyyətin inteqrə olunmasına, ənənəvi sosial fərqliliklərin qismən ortadan qalxmasına və milli şüurun yaranmasına şərait yaradırdı. Bu keçid mərhələsində bir zümrədən digərinə transfer hallarına daha çox təsadüf olunurdu. Məsələn, Z. Tağıyev kimi sadə ailələrdən olan bir qrup insanlar iri sənayeçilərə çevrilmişdilər.

İctimai münasibətlərin dəyişməsi ilə zadəgan ailələri yeni formata daxil olurdular. Onların sayı, artan əhalinin fonunda tədricən azalırdı. Eyni zamanda, şəhərlərdə onların bir çoxu transformasiya olaraq mülkədarlardan kapitalist sənayeçilərə, milli burjuaziya zümrəsinə çevrilirdilər. Onlar maddi imkanları, təhsil və dünyagörüşü səviyyələri, sosial əlaqələri ilə cəmiyyətdə aparıcı mövqelərə sahib olurdular. Mədənlərə, fabrik və zavodlara, gəmilərə, ticarət müəssisələrinə malik olan bu təbəqə əvvəllər olduğu kimi, öz sərvətlərini digərlərinin əməyinin istismarı üzərində qururdular. Artıq, qeyd etdiyimiz kimi, zadəgan ailələri cəmiyyətin ən tez və ən sürətli modernləşən təbəqələri idilər. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Bakıda əhalinin artması, milli tərkibin sürətlə dəyişməsi və qarışıq nikahların səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində müsəlman sənayeçilərlə yanaşı, qeyri-müsəlman sənayeçilərin sayı artmışdır.

Sayı 2 min nəfər olan və yaxud şəhərlilərin 1,4 və ölkə əhalisinin 0,2%-ni təşkil edən ruhanilər 1897-ci ildə 1500 nəfərə qədər azalaraq şəhərlilərin 0,55 faizini və Şimali Azərbaycanın bütün əhalisinin 0,8 faizini təşkil etdilər.

Şəhərlərdə olan ruhanilər təbəqəsi mədəni modernləşmə proseslərinə münasibətdə iki cəhbəyə bölünmüşdülər. Onlar cəmiyyətin ən konservativ təbəqələri idilər. Onların böyük əksəriyyəti islahatların əleyhinə çıxırdılar. Məsələn, onlar, qızlar üçün müasir məktəblər açdırmağa çalışan Z. Tağıyevə qarşı çıxmış və bunun dinə zidd olduğunu elan etmişlər. Z. Tağıyev bu təzyiqlərin qarşısını almaq üçün, İrandakı ilahiyyatçılardan (mərci-təqlidlərdən) qızların oxumasını caiz görən fətva almışdır.

XIX əsrin sonunda iqtisadi modernləşmə proseslərində tacirlər də mühüm rol oynayırdılar. Onların bir çoxu orta və xırda sahibkara çevrilirdilər. Bu dövrdə onlar ümumi şəhər əhalisinin 11%-ni (30 min) təşkil edirdilər. Bakı ticarətin əsas mərkəzi idi.

Sənətkar ailələri əsasən şəhərlərdə məskunlaşırdılar. Çünki onların məşğuliyyəti və gəliri əsasən şəhər həyatı ilə bağlı idi. Sənətkarlar istehsal etdikləri malları bazara çıxarır, tacirlər isə, bu məhsulları tələbata uyğun yerlərə çatdıraraq gəlir əldə edirdilər.

Sənətkar ailələrinin evləri ilə iş yerləri əksər hallarda bir yerdə olurdu. Onlar mənzillərinin bir hissəsində yaşayır, digər hissəsində istehsal edir, başqa bir hissəsində isə, istehsal etdikləri məhsulları satırdılar.

Sənətkar ailələrində oğlan uşaqları atalarının sənətini kiçik yaşlarından mənimsəyir və ona sahib çıxırdılar. Bu kustar istehsal ənənəsi bəzən əsrlərlə davam edirdi. Bəzi sənətkar ailələri konkret bir sahədə məşhurlaşır və bu adla tanınırdılar. Şəhər əhalisinin əsas məşğuliyyəti sənətkarlıq olduğu üçün, şəhərlər müəyyən sənətlər üzrə məhəllələrə bölünürdülər. Əksər hallarda, böyük bir nəsil vahid bir sənət növü ilə məşğul olur və yolla müəyyən bir sənət növünün təmsilçisinə çevrilirdilər. Lakin, iqtisadi modernləşmə proseslərinin sürətlənməsi və sənayenin inkişafı, kustar istehsalı tədricən ortadan qaldırdı. Ancaq, iri sənaye mərkəzlərindən fərqli olaraq, bir çox bölgələrdə ənənəvi sənətkarlıq qorunub saxlandı. Lahıc kəndində bu günədək davam edən sənətkarlıq ənənəsi, qadınların məşğul olduqları xalçaçılıq sənəti qədim tarixi kökə bağlıdır.

Kəndlilər ağır vergiləri ödəmək üçün, böyük ailələr şəklində fəaliyyət göstərirdilər. Əks təqdirdə, onlar vergi verə bilməz və öz ailələrini itirmək təhlükəsi ilə üzləşə bilərdilər. Mövcud durumdan yeganə çıxış yolu, nəslin, tayfanın bir ağsaqqalın ətrafında birləşməsi və kollektivçiliyin inkişaf etdirilməsi idi. Bu durum, böyük ailələrin artmasına və ağsaqqallıq qurumunun güclənməsinə şərait yaradırdı. Xanlar bəylər vasitəsilə, bəylər də kəndxuda və ağsaqqalların əliylə cəmiyyəti idarə edirdilər.

Çar Rusiyası dövründə vergi sistemi tüstübaşına, yəni, həyətbaşına görə müəyyən edilirdi. Bu həyətlərdə bir neçə nəsli təmsil edən ailə bir arada yaşayırdı. Bu ailələr istehsal və təkrar istehsal obyektləri idilər. Onların ev təsərrüfatları bir olduğu kimi (bəzən ayrılırdı), əmək sahələri də kollektiv idi. Çünki bu ailələr ayrı-ayrılıqda dövlət vergilərini vermək iqtidarında deyildirlər. Bu təsərrüfat həyatında böyük ailənin başçısı əmək bölgüsü aparırdı. Gəlinlər arasında olan əmək bölgüsünü isə, onun arvadı (qayınana, ağabacı, ağbirçək) aparırdı. Eyni zamanda, ailəni və təsərrüfatı quldurlardan qorumaq üçün, birliyə ehtiyac olmuşdur.

Böyük ailələrin ağsaqqalları kollektiv mülkiyyətin təmsilçisi kimi, ənənəvi birliyi formal olaraq saxlamağa çalışsa da, onun vəfatından sonra kollektiv mülkün bölünməsi məsələsi övladlar arasında qarşıdurmaya səbəb olurdu. Nəslin ağsaqqalının vəfatından sonra, onun öz yerinə təyin etdiyi qardaş nəsildə onun varisi hesab olunsa da, kollektiv mülkiyyət ortadan qalxdığı üçün, onun nüfuzu formal xarakter daşıyırdı. Hər bir övlad öz payını kollektiv ata mülkiyyətindən almaq istəyirdi. Çünki bu mülkiyyətin üzərində qurulan böyük ailə qurumunu yeni ictimai transformasiyalar şəratində qoruyub saxlamaq mümkün deyildi. Bu bölgü, şəriət hökmlərinə və ya adət-ənənələrə əsasən aparılırdı.

Kollektiv mülkiyyətin ən böyük hissəsi, ata ocağında qalan oğlan övladına verilirdi. Həmin övladın mülkiyyəti, simvolik olaraq ənənəvi kollektiv mülkiyyətin davamı kimi qiymətləndirilirdi. Buna görə də, digər övladlar onun mülkiyyətində olan əşyalardan (məsələn, əmək alətlərindən, bəzi məişət əşyalarından) istifadə etməkdə davam edirdilər. Bu ənənələr, bir çox əyalətlərdə bu günə qədər davam etməkdədir.

Əvvəllər böyük ailələrdə ağsaqqalların oynadığı rolu, bu gün ənənəvi azərbaycanlı ailəsində olan kişilər qismən davam etdirirlər. Ona bu statusu verən, ailədə malik olduğu ən böyük mülkiyyət payı və ailəni öz mülkiyyəti hesab etmək psixologiyasıdır. Ailədə ataya, ərə hörmət və itaətkarlıq psixologiyası, cəmiyyətdə ağsaqqallara hörmət ənənəsi, monarxiya rejimlərində şah və sultanlara itaət normaları buradan irəli gəlir. İnsanların davranışlarını idarə edən bu stereotip, ənənə və sosial normalar patriarxal sistemin paradiqmasıdır. Lakin, bu məsələ ilə valideynlərə hörmət və sevgi məsələsini bir-birinə qarışdırmaq olmaz.

Əhalinin (xüsusilə kişilərin) orta ömür müddəti 40-45 idi. Qadınlar da tez vəfat edirdilər. Çünki yoxsul əhalinin yaşayış səviyyəsi çox aşağı idi. Sonsuz müharibələr, tibbi xidmətin olmaması, qida çatışmamazlığı kimi amillər ölüm səviyyəsinin artmasına səbəb olurdu. Dövlətlərin maddi təminatı və hərbi-müdafiə funksiyası kişilərin üzərinə düşürdü. Müharibələrdə kütləvi şəkildə qırılan kişi əhalisinin sayının artırılmasına ehtiyac duyulurdu. Əks təqdirdə, vergilərin verilməsi, maddi təminat məsələsi və hərbi-müdafiə mexanizmi iflas etməli idi. Bu şərtləri layiqincə yerinə yetirən qəbilə və tayfa başçıları cəmiyyətdə və dövlətdə xüsusi statusa malik olurdular.

Qadınların əsas funksiyası, cəmiyyətin iqtisadi və hərbi-müdafiə mexanizmi təmin edən oğlan uşaqlarını dünyaya gətirmək və onları böyütmək idi. Yəni, bu patriarxal cəmiyyətlərin əsas strateji hədəfləri fiziki güclü kişi nəslinin yetişdirilməsini təmin etmək idi. Bunun üçün, qızlar erkən ərə verilməli, çoxlu uşaq dünyaya gətirməli və onları fiziki sağlam şəkildə böyütməli idilər. Bu gender rollarını layiqincə yerinə yetirə bilməyən qadınlar (sonsuz, ancaq qız övladı olan) cəmiyyətdə səbəbindən asılı olmayaraq (sonsuzluğun səbəbi kişi olduğu təqdirdə belə), diskriminasiya məruz qalırdılar. Övladı olmayan və ya oğlu olmayan kişilər isə, qınaq obyektinə çevrilir, sosial statusu aşağı düşürdü. Onlar ilk növbədə qəbilə və ya tayfanın ağsaqqalı (həmçinin, onun yardımçısı olan ağbirçəyin) tərəfindən töhmət edilirdi. Belə durumlarda məişət zorakılığı, kişilərin təkrar evlənməsi və çoxarvadlılıq halları artırdı.

Boşanmalar qəbilələrarası, ailələrarası münaqişələrə səbəb ola bilərdi. Çünki qəbilə başçıları öz sosial statuslarını itirməmək və patriarxal ləyaqətlərini (namus və şərəflərini) qorumaq üçün, belə halların baş verməsinə yol vermirdilər. Hətta, vəhşi qəbilələrdə qadınları və qız uşaqlarını öldürür, onları qul kimi satır və ya borc əvəzi ödəyirdilər (cahiliyyə dövrünün ərəbləri kimi). Çünki “ər evi, gor evi” stereotipi qadının ər evində öldürülməsini, boşanıb evə qayıtmasından daha məqsədəuyğun hesab edirdi.

Patriarxal ağsaqqallıq qurumu nəsillər arasında ənənəvi olaraq ilahiləşdirilir və əcdadlar kultunun qorunub saxlanılmasına şərait yaradırdı. Buna görə də, Azərbaycanın bir çox yerlərində mövcud olan qəbiristanlıqların və onlarda olan pirlərin (pir, ağsaqqal) məhz, böyük ailələr və patronimiyaların başçılarının qəbirləri və patronimiya üzvlərinin məzarları olduğu şübhə doğurmur. Bu gün, Azərbaycanda böyük ailələr və patronimiyaların ortadan qalxmasına baxmayaraq, bölgələrdə onlarla bağlı bir çox ənənələr davam etdirilir (pirlərin ziyarəti).

Böyük ailələrdə böyüyən uşaqlar ailədaxili sistemdə sosiallaşırdılar. Oğlan uşaqları atalarının, qızlar isə, analarının ənənəvi sosial-iqtisadi həyat tərzinin davamçısına çevrilirdilər. Buna görə də, təhsil almaq və savadlanmaq aktual deyildir. Əsas məqsəd, böyük ailənin, yəni nəslin varlığını qorumaq və davam etdirmək idi. Bunun üçün, oğlanlar atalarının sənətini dərindən öyrənərək ailənin iqtisadi durumunu təmin etmək, qızlar isə, ev təsərrüfatını, analığı öyrənməklə nəslin artımını təmin etməli idilər. Dövlətin əhalidən istədiyi əsas şeylər, vergilərin vaxtında verilməsi və kişi əhalinin döyüşlərdə iştirak etməsi idi. Buna görə də, ailədə oğlan uşaqlarının çox olması zərurətdən irəli gəlirdi.

Patriarxal adət-ənənələr stereotipləşən kültür kodları vasitəsilə nəsildən-nəsilə ötürülürdü. Onlar, cəmiyyətdə davranış normalarını formalaşdırır və onu idarə edirdi. Əksər insanlar da bunun normal olduğunu düşünürdülər (və ya düşünürlər). Halbuki, bu, insan hüquqlarının ən kobud pozulması halı idi.

Gender stereotiplərində, patriarxal kültürdə yaşayan arxetiplər və bu hiyerarhik arxetipləri cəmiyyətdə qoruyub saxlayan bir çox dini-siyasi elitalar sərt patriarxal sistemin qorunub saxlanılmasında maraqlı olmuşlar. Çünki aşağıdan yuxarıya doğru hiyerarhik şəkildə qurulan bu patriarxal piramida insanların istismarı üzərində bərqərardır. Qadını istismar etmədən onun mövcud olması mümkün deyildir. Niyə?

Piramida sistemi, verginin və hərbi-müdafiə mexanizminin üzərində dayanır. Vergi ödəyicisi və hərbi mükəlləfiyyət daşıyıcısı kişilərdir. Onların sayının çox olması və fiziki sağlamlığı dövlətin (qəbilənin, tayfanın) gücünü artırır. Dövlət, onların əməyini və fiziki gücünü istismar etmək üçün, ilk növbədə qadını istismar etməlidir. Qadın, erkən yaşlardan təkrar istehsala (uşaq dünyaya gətirməyə) və onun fiziki tərbiyəsinə cəlb olunmaqla, hakimiyyət piramidası üçün itaətkar kişi qulları yetişdirir və özü də erkən yaşlardan təkrar istehsal maşınına çevrilir. Təsəvvür edin ki, birdən bu istehsal maşını işləməkdən imtina edir. Onda nə baş verir??? Yaxud, təsəvvür edin ki, bu qadınlar yaxşı təhsil alıb azad insanlar kimi ərə gedir və azad, zəkalı bir nəsil yetişdirirlər. Bu nəsil, piramidanın mahiyyətini təşkil edən mexanizmi anlayır və ona tabe olmaqdan imtina edir. Onda nə baş verir???

Deməli, qadınların erkən evliliyi və təhsildən yayınması, monarxiya sisteminin iyerarhik patriarxal piramidasının başında dayanan dini və siyasi elitanın siyasi-iqtisadi mənafeyinə xidmət etmişdir. Məhz, onlar qadınların azadlığı və təhsil alması uğrunda mübarizə aparan peyğəmbərlərin dinlərini və fikirlərini təhrif etmiş (onların “davamçıları” bu gün də eyni işi görürlər), insanları dini-siyasi və ya sosial-siyasi ideologiyalarla öz təsiri altında saxlamağa çalışmışlar.

Patriarxal sistemin paradiqması quldarlıq və feodal formasiyalarda işləyirdi. Çünki bu formasiyalarda cəmiyyətdə sosial dəyişikliklər demək olar ki, baş vermirdi. Belə durğun cəmiyyətlərdə qocalar müdrik, gənclər və qadınlar isə, cahil sayılırdı. Çünki onlar, ağsaqqalların və sosial-siyasi rejimin əsiri olduqları üçün, yeni cəmiyyət qura bilməzdilər. Bu durğun sistemdə isə, onlar, sistemi idarə edənlərdən çox bilə bilməzdilər. Buna görə də, onlarda qocalıq müdriklik əlaməti sayılır. Bu qapalı sistemdə mövcud olan ailə qurumu da, insanı patriarxal rejimə itaətə məcbur edirdi. Quldarlıq və feodal formasiyalarda sosial transformasiyaların çox ləng getməsinin səbəbi bu idi. Bu günün özündə də modernləşmə prosesindən kənarda qalan bir çox Şərq cəmiyyətləri eyni mühitdə yaşayırlar.

XX əsrin 20-30-cu illəri Azərbaycanın ictimai həyatında böyük bir dönüş dövrü olmuşdur. Xüsusilə, 1918-1920-ci illərdə AXC hökumətinin gördüyü işlər müstəsna əhəmiyyətə malikdir. 1920-ci ildə yaranan Azərbaycan SSR dövründə də modernləşmə prosesləri sürətlə inkişaf etmişdir. Bu dövrün yetişməsinə şərait yaradan proseslər öz başlanğıcını XIX əsrin ortalarından başlayaraq tədricən formalaşan kapitalizm sistemindən almışdır.

Bakı, neft sənayesinin inkişafı ilə Qafqazın ilk kapitalist şəhəri və regionun ilk sosial-iqtisadi transformasiya mərkəzi oldu. Cənubi Qafqaza kapitalizm əsasən Qərb şirkətləri və bankları vasitəsilə daxil oldu. Çünki Çar Rusiyası, texnoloji baxımdan Qərbdən geri qalmış və Qafqazda feodal sistemin qorunub saxlanılmasında maraqlı olmuşdur. Lakin, buna baxmayaraq, Qərb dövlətləri Bakını tədricən öz təsiri altına almaqla və onu kapitalizmin mərkəzi halına gətirməklə, yalnız Qafqazı deyil, onun periferiyasında olan ərazilərdə də kapitalist münasibətlərinin genişlənməsinə şərait yaradırdılar. Çünki Bakı, yalnız Qafqazdan deyil, həmçinin, İrandan və digər yaxın ölkələrdən gələn çoxmillətli fəhlələr hesabına genişlənirdi.

Yeni texnalogiyaların transferinə qədər Qafqazın ictimai şüurunda bəzi dəyişikliklər maarifçilik hərəkatı ilə təmin olunmuşdu. Bu hərəkatın mərkəzi Tiflis şəhəri idi. Qərbin maarifçilik ideyaları Qafqazda əsasən rus dilinin vasitəsilə yayıldı. Bu dövrdə bir çox bəylər, varlı tacirlər öz övladlarının dövrün tələblərinə uyğun şəkildə təlim-tərbiyə olunmasına çalışırdılar. Onlar öz övladlarını Rusiyada və Avropa ölkələrində təhsil almasına şərait yaradırdılar. Həmçinin, Çar Rusiyası bəy və xanların övladlarından birinin Rusiyada təhsil almasını tələb edirdi. Z. Tağıyev kimi mesenatlar isə, istedadlı gənclərin xaricdə təhsil alması üçün, maddi dəstək verirdilər. Bunlar, Azərbaycanda milli burjuaziya təbəqəsinin formalaşmasına təkan verirdi. Öz dövrünün müasir biliklərinə və dünyagörüşünə yiyələnən bu insanlar, Azərbaycan ərazisində də müasir dəyərləri gətirən və inkişaf etdirən subkültür təbəqəyə çevrildilər.

Rus təhsili vasitəsilə maarifçilik ideyalarını mənimsəyən ilk azərbaycanlı maarifçilər, yeni ideyaları azərbaycan-türk dilində təbliğ etdilər. Bu istiqamətdə formalaşan milli dil fenomeni milli şüurun formalaşmasına təkan verdi. O, XX əsrin əvvəllərində millətçilik və qadın azadlığı kimi siyasi ideyaların meydana çıxmasına şərait yaratdı.

XVIII əsrin sonunda Fransa burjua inqilabı ilə başlayan liberal millətçilik paradiqması XX əsrin əvvəllərində azərbaycan cəmiyyətində öz praktik təcəssümünü tapdı. Artıq, bu dövrdə Bakı cəmiyyətində formalaşan mühit, əvvəlki dövrlərdən və əyalətlərdə hökm sürən mühitdən çox fərqlənirdi. Çünki müəyyən bir ərazi çərçivəsində ümumi dəyərlər (dil, mədəniyyət, din) vasitəsilə yeni bir sosial birlik formalaşır və ənənəvi feodal dəyərlər sistemi isə, öz aktuallığını tədricən itirirdi. Təbii ki, əsasən sənaye şəhərlərində baş verən bu proseslər cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi olan ailənin də həyatına təsir edirdi. Yeni fəlsəfi düşüncəni və sənaye inqilabını təmsil edən milli burjuaziyanın ailə həyatı və sosial davranışları tədricən bütün cəmiyyət üçün modelə çevrilirdi. Artıq, Avropada təhsil alan bəylərin övladları, bəy və xanların idarə etdiyi feodal cəmiyyətində deyil, hər kəsin bərabər hüquqa malik olduğu azad cəmiyyətdə yaşamaq istəyirdilər. Ənənəvi cəmiyyətin yenilənməsi və modernləşməsi üçün, cəmiyyətdə, xüsusilə, onun təməlində dayanan ailə qurumunda böyük bir inqilabın baş verməsinə ehtiyac vardı. Bu inqilab, öz praktiki təcəssümünü çarizmin süqutunda, AXC-nin yaranmasında və SSRİ-nin meydana çıxmasında göstərdi.

Azərbaycanda XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində mövcud olan ailə modelləri, demək olar ki, qədim və orta əsr dünyasında olan ənənələrin bu və ya digər şəkildə davamı idi. XIX əsrdə Avropada başlayan modernləşmə prosesləri dünya tarixində yeni bir səhifə açdı. Bu proseslər müxtəlif adlarla (modernləşmə, maarifçilik, sivilizasiya, demokratiya, proqres) Avropadan dünyanın müxtəlif yerlərinə tədricən yayılaraq bu və digər dərəcədə inkişaf etməyə başladı. Lakin, hal-hazırda dünyada bu proseslərdən kənarda qalan və ya onun təsirinə az məruz qalan cəmiyyətlər də kifayət qədərdir.

Qədim və orta əsrlərdən gələn ənənələrin bəzi elementləri modernləşmə prosesindən qismən təcrid olunan əyalətlərdə və bir çox stereotiplərdə qalmaqda davam edir. Bu özünü, erkən evlilik, selektiv abortlar, məişət zorakılığı və digər patriarxal dominantlıqla müşayiət olunan gender bərabərsizliyi hallarında biruzə verir. Ancaq, bu ənənələr daha çox stereotiplərdə yaşayır. Çünki bu gün, XX əsrin 20-30-cu illərinədək davam edən böyük ailələrə, həmçinin, poliqamiya, sororat və levirat nikah adətlərinə təsadüf etmək mümkün deyil. Çünki XX əsrin əvvəllərində olan icma torpaq mülkiyyəti artıq yoxdur. Böyük ailələrin icma torpaq mülkiyyətinin dağılması nəticəsində ortaya çıxan patronimiyalar da ortadan qalxmış və onların izləri yalnız, müxtəlif bölgələrdə bu günə qədər ziyarət edilən pirlərdə müşahidə olunur.

Böyük ailələr və patronimiyalar arasında geniş tətbiq olunan qan davaları da bu gün ortadan qalxmışdır. Çünki nəsil və tayfa kultu, endoqam nikahların ekzoqam nikahlarla əvəz olunması, nəslin nümayəndələri arasında ümumi iqtisadi mənfəətin fərdiləşməsi, cəmiyyətdə yeni əmək bölgüsünün intensivləşməsi və gender bərabərliyinin təmin olunması nəticəsində xeyli zəifləmişdir.

     XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, modernləşmə proseslərinin nəticəsində böyük ailələr və patronimiyalar dağılaraq kiçik ailələrə bölündü. Böyük ailələrdə mülkiyyət kollektiv idisə, kiçik ailələrdə mülkiyyət ərə aid oldu. Çünki kapitalizm öz individualizm fəlsəfəsi ilə ənənəvi kollektivizmə qarşı çıxırdı. Bu proses, ailədaxili münaqişələrin artmasına və onların sürətlə parçalanmasına şərait yaratdı.