Laza ərazisində baş vermiş hadisə elmi dairələrdə və ictimaiyyət arasında böyük maraq doğurub -AÇIQLAMA
Azərbaycanın şimal bölgəsi, xüsusilə Qusar rayonu ərazisində yerləşən Laza kəndi, təbiətin həm füsunkar gözəlliyi, həm də mürəkkəb geodinamik prosesləri ilə seçilən ərazilərdən biridir. Bu diyarın relyefi, iqlimi və geoloji quruluşu onu Qafqazın unikal təbii laboratoriyasına çevirir. Son illərdə burada baş verən torpaq sürüşmələri, sel–palçıq axınları və yeraltı qaz ayrılmaları təkcə yerli əhali üçün deyil, həm də alimlər üçün ciddi elmi maraq doğurmuşdur.
Laza ərazisində müşahidə olunan bu hadisələr sadəcə lokal təbiət hadisəsi deyil, yer qabığının dərin qatlarında gedən mürəkkəb proseslərin səthə təzahür formasıdır. Bu proseslər bəzən qısamüddətli iqlim dəyişiklikləri və ya intensiv yağıntılarla əlaqələndirilsə də, onların arxasında dayanan əsas səbəblər geoloji strukturların daxili gərginlikləri, diapir hərəkətləri və süxur təbəqələrinin dinamik tarazlığı ilə bağlıdır.
Maraqlıdır ki, Laza hadisələri müəyyən dövrlərlə təkrarlanır, bu isə onların dövrilik qanunauyğunluğunu araşdırmaq üçün mühüm zəmin yaradır. Belə təbii hadisələrin öyrənilməsi yalnız lokal təhlükəsizlik baxımından deyil, həm də Azərbaycanın dağlıq bölgələrində geodinamik sabitliyin qiymətləndirilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Bu baxımdan, Laza hadisəsinin tədqiqi həm elmi, həm də praktiki istiqamətlərdə vacibdir: bir tərəfdən, regionun geoloji inkişaf mərhələlərini daha dərindən anlamağa, digər tərəfdən isə gələcəkdə oxşar hadisələrin qarşısını almaq üçün proqnostik modellərin qurulmasına imkan verir.
Məsələ ilə bağı Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Landşaftşünaslıq və Planlaşdırma şöbəsinin müdiri Mirnuh İsmayılov hadisə barədə Crossmedia.az-a öz fikirlərini bildirib:
"Son zamanlar Laza ərazisində baş vermiş hadisə həm elmi dairələrdə, həm də ictimaiyyət arasında böyük maraq doğurmuşdur. Əslində bu cür hadisələrin kökləri daha qədim dövrlərə gedib çıxır. Belə ki, oxşar proses 1993-cü ildə, daha sonra isə 2019–2020-ci illərdə də müşahidə edilmişdir. Hadisələrin bu cür dövri şəkildə təkrarlanması onların səbəblərinin və mexanizminin daha dərindən öyrənilməsini zəruri edir.
Adətən belə proseslər sürüşmə və sel-palçıq axını ilə əlaqələndirilir. Bu hadisələr, xüsusilə Şimal–Şərq dağlıq zonası üçün xarakterik olub, uzunmüddətli aşınma nəticəsində dağ dərələrində toplanmış süxur–palçıq kütləsinin güclü yağışlar nəticəsində hərəkətə keçməsi ilə baş verir. Belə hallarda çay dərələrində xüsusilə Vəlvələçay və Gilgilçay vadilərində palçıq kütləsinin tədricən axaraq dərəni doldurması və nəticədə palçıq-sel axını yaranması müşahidə olunur.
Bu da sürüşmə ilə sel axını arasında birbaşa əlaqənin mövcudluğunu göstərir. Lakin Laza hadisəsinin maraqlı cəhətlərindən biri onun dövri xarakter daşımasıdır. Ola bilər ki, bu proses 1993-cü ildən əvvəl də baş verib. Hadisənin baş verdiyi ocaq, yəni mənbə sahəsi əsas diqqət mərkəzimizdədir. Ərazidə yağıntıların çox olması, relyefin sərtliyi və yamacın morfoloji xüsusiyyətləri hadisənin təbiətinə birbaşa təsir göstərmişdir.
Hadisə Qızılqaya massivinin cənub–cənub-şərq yamacında, yamacın daban hissəsində qeydə alınıb. Burada qaz-palçıq ayrılması baş verib və bu proses dağ yamacındakı süxurlara təsir edərək onları hərəkətə gətirib. Nəticədə yerin dərin qatlarından çıxan qaz–palçıq axını müşahidə olunub. Lakin bu palçıq vulkanı deyil, tamamilə fərqli mənşəli – diapir prosesi ilə bağlı hadisədir.
Qızılqaya massivi ümumilikdə diapir strukturludur. Ərazidə günbəzvari qalxımlar müşahidə edilir ki, bu da diapirik quruluşun mövcudluğunu sübut edir. Təəssüf ki, hadisə baş verən sahəyə getmək hava şəraiti və relyefin mürəkkəbliyi səbəbindən çətinlik yaratdı. Buna baxmayaraq, yaxşı olardı ki, bu sahədə məsul qurumlar – xüsusilə Fövqəladə Hallar Nazirliyi alimlərlə birgə fəaliyyət göstərsin və ərazidən dron vasitəsilə çəkilmiş görüntüləri mütəxəssislərlə paylaşsın. Bu, hadisənin mahiyyətini daha dərindən anlamağa kömək edərdi.
Biz hadisə yerindən götürülmüş palçıq nümunələrinin laborator təhlilini aparırıq. İlkin nəticələr göstərir ki, bu, palçıq vulkanı deyil, diapir mənşəli prosesdir. Diapir hadisələrində, adətən, yerin dərin qatlarında toplanmış gillər və qazlar yuxarıya doğru sıxılaraq qalxır, nəticədə yer səthində deformasiya yaranır. Maraqlıdır ki, bu proseslər baş verərkən ərazidə kiçik zəlzələlər və silkələnmələr də qeydə alınır. Bu, layların hərəkəti və qaz təzyiqinin artması ilə əlaqədardır.
Beləliklə, Laza hadisəsi bir neçə paralel prosesi əhatə edir: sürüşmə, uçqun, diapir prosesləri və çay dərəsində sel–palçıq axını. Bu axın nəticəsində Laza kəndində bir sıra evlərə və infrastruktur obyektlərinə ziyan dəymiş, bəzi həyətyanı sahələr palçıqla örtülmüşdür.
Hazırda hadisənin mənbə nöqtəsinə getmək mümkün olmasa da, hava şəraiti düzəldikdən sonra ekspedisiya təşkil ediləcək. Bu prosesdə alpinistlərin dəstəyinə ehtiyac olacaq, çünki relyef olduqca sərtdir. Nazirlik səviyyəsində bu işlərin maliyyələşdirilməsi və elmi tədqiqatların davam etdirilməsi zəruridir. Çünki belə hadisələrin öyrənilməsi yalnız bu gün üçün deyil, gələcəkdə də təbiət hadisələrinin proqnozlaşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Hadisənin yenidən təkrarlanma ehtimalı istisna deyil. Buna görə də mən kəndin köçürülməsi fikrinin tərəfdarı deyiləm. Laza kəndi özünəməxsus gözəlliyi, dağarası çökəkliyi və iqlim şəraiti ilə fərqlənir. Bu ərazidə müşahidə olunan “sədd effekti” iqlim xüsusiyyətlərinə maraqlı çalar verir.
Biz yerli əhali ilə söhbətlər zamanı da maraqlı faktlarla rastlaşdıq. Məlum oldu ki, Qızılqaya massivində qədimdən bəri “atəşkah” adlandırılan qaz çıxışları mövcuddur. Hətta çobanlar həmin qaz sızmalarından yemək bişirmək üçün istifadə edirmişlər. Bu fakt da göstərir ki, Qızılqaya ərazisi mürəkkəb geoloji struktur daşıyır və onun daha dərindən elmi tədqiqinə böyük ehtiyac var".
Şöbə müdiri həmçinin zaman keçdikcə yeni texnologiyaların imkanları sayəsində bu strukturların öyrənilməsi də yeni mərhələyə qədəm qoyacağını qeyd edib: "Hazırda biz kosmik şəkillər və morfometrik analizlər vasitəsilə Laza ərazisinin relyefini yüksək dəqiqliklə tədqiq edirik. Bu tədqiqatlar gələcəkdə sel-palçıq axınlarına qarşı mübarizə tədbirlərinin hazırlanması üçün əsaslı elmi baza yaradacaq.
Sonda Laza kəndinin sakinlərinə bir daha müraciət edirəm: təbiət hadisələrinə qarşı ayıq-sayıq olmaq, təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək və rəsmi qurumların xəbərdarlıqlarına ciddi yanaşmaq lazımdır".
Elmir Heydərli
17:13 11.10.2025
Oxunuş sayı: 2512
