“Müsəlman Dövlətləri NATO-su” İdeyası və Yeni Reallıq: Yaxın Şərqdə Təhlükəsizlik Bloku Yaratmaq İmkanları və Maneələri

2025-ci ilin payızına qədər Yaxın Şərqdə təhlükəsizlik siyasətində dramatik dəyişikliklər müşahidə olunur: İsrail-Qəzzə müharibəsi davam edir, Suriyada Əsəd rejimi devrilir, İsrail İranın dəstəklədiyi proksi-qüvvələrə qarşı Livan və Yəmən istiqamətində aktiv hərbi əməliyyatlar aparır, İsraillə İran arasında 12 günlük müharibə baş verir, İsrail Qətərin paytaxtı Dohaya hava zərbələri endirir və bütün bu proseslər Yaxın Şərqdə geosiyasi düzəndə ciddi və yeni köklü dəyişikliklərin baş verdiyini göstərir. Bütün bu proseslər isə, beynəlxalq analitiklərin də vurğuladıqları kimi, region dövlətlərində ABŞ-ın qoruyucu güc kimi rolu üzərində şübhələr yaratdı.

Bu şəraitdə Səudiyyə Ərəbistanı ilə Pakistan arasında imzalanmış “Strategic Mutual Defense Agreement” (17 Sentyabr 2025) hücum halında birinə qarşı edilən hərəkətin hər ikisinə qarşı edilmiş sayılması bəndi ilə diqqət çəkməkdədir. Hazırda isə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Qətər kimi Yaxın Şərqin iki, olduqca önəmli və kilid ölkəsinin bu pakta qoşulacağı ilə bağlı müzakirələrə başladığı barədə məlumat yayılmaqdadır.

Faktiki olaraq, bu və oxşar hadisələr “müsəlman dövlətləri NATO-su” ideyasının yalnız fikirdə deyil, praktikada da formalaşmaq istiqamətində olduğunu göstərir.

Əslində ideya olaraq hələ 2016-17-ci illərdə husilərə qarşı Səudiyyə Ərəbistanın təklif etdiyi, lakin ABŞ tərəfindən bir o qədər dəstək almaması, eyni zamanda prosesdən Türkiyə, Pakistan kimi iki ciddi hərbi gücə malik ölkənin kənarda qalması və əslində “müsəlman NATO”-sundan daha çox “ərəb NATO”-su modelinə bənzəməsi və əsas etibarı ilə İrana və onun dəstəklədiyi proksilərə qarşı olması səbəbindən bir sıra ərəb ölkələri tərəfindən də (məsələn, Qətər, Oman kimi) dəstək görməməsi mövzunu tez bir zamanda yaddan çıxarmışdı. Lakin son bir ildə baş verən proseslər bölgə ölkələrini yenidən mövzunu aktuallaşdırmağa və artıq daha ciddi və rəqli formatda müzakirəyə təqdim etməyə məcbur etdi. İndi artıq faktiki olaraq İrana qarşı, özü də natamam “ərəb hərbi alyansından” deyil, əhatəsi geniş ola biləcək hərbi ittifaqdan söhbət gedir. İsrail faktoru ərəbləri məsələyə gec də olsa yenidən baxaraq birləşməyə - həm öz aralarında, həm də İslam umması içində hər zaman “özününkü hesab edilməyən” Türkiyə, Pakistan və İran faktorlarını qəbul etməyə məcbur etdi. Davamlı olacaqmı, nəticə verəcəkmi, bu sualların cavabı isə ciddi təhlil tələb edir.

İsrailin Dohaya zərbəsi və ABŞ-in etibarlılığına dair narahatlıqlar

9 Sentyabr 2025-də İsrail Hamas liderlərinin Dohada sülh danışıqları zamanı görüşlərini zərbə hədəfinə çevirdi. Hərbi akt Qətərin suverenliyinə qəsd kimi qiymətləndirildi. Bu hadisə Körfəz ölkələrində ciddi narahatlıq yaratdı: “ABŞ-ın müdafiə zəmanəti varsa, Niyə Dohaya hücum edə bildilər?”,- sualı faktiki olaraq ciddi məqam kimi özünü ortaya qoymuş oldu. Yaxın Şərq ölkələri, bəlkə də uzun illərdən sonra ilk dəfə ABŞ-ın “qoruyucu” rolunun limitlərini görməyə başladılar.

Baş vermis əməliyyatdan bir neçə gün sonra, elə Dohada 15 sentyabr 2025-də geniş sammit keçirildi. Sammitə Ərəb ölkələri Liqası və və İslam Əməkdaşlığı Təşkilatı daxil olmaqla, təxminən 60-ədək müsəlman və ərəb ölkəsinin nümayəndələri qatılıdılar. Məhz bu sammitdə Körfəz Əməkdaşlıq Şurası (GCC) üzvləri birgə müdafiə mexanizmlərinin aktivləşdirilməsi və Körfəz regionunun təhlükəsizlik üçün “təhdidə qarşı birgə təhlükəsizlik” imkanlarının artırılması barədə razılığa gəldilər. Lakin detallar açıqlanmadı.

Sammitdən iki gün sonra isə, 17-Sentyabrda Səudiyyə Ərəbistanı ilə Pakistan strateji müdafiə müqaviləsi imzaladı. Müqavilədə “hər hansı biri hücuma məruz qaldıqda, bunun hər ikisinə qarşı hücum sayılacağı” bəndi yer alır ki, əsas diqqət də məhz buna yönəlməkdədir. Bu müqavilə yalnız simbollik xarakter daşımır, eyni zamanda ortaq təlimlər, kəşfiyyat paylaşımı və müdafiə əməkdaşlığının məcburiyyət və məsuliyyət daşıyan sahələr istiqamətində genişlənməsini nəzərdə tutur.

Şübhəsiz ki, bu müqavilə körfəz ölkələrinin “təhlükəsizlik şəbəkəsini” genişləndirməsi və ABŞ-ın müdafiə garantiyalarına etimadın zəifləməsi kontekstində qiymətləndirilməlidir. Elə müqavilə imzalanandan bir gün sonra Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi əhəmiyyətli iki bölgə ölkəsinin də müqaviləyə qoşulacağı ilə bağlı xəbərin yayılması, daha iki gün sonra isə Misir prezidentinin ilk dəfə olaraq İsraili “birbaşa düşmən” kimi göstərərək müqaviləyə qo.ulmaq niyyətlərini açıqlaması, nəinki buna əyani sübutdur, eyni zamanda müqavilənin genişlənəcəyi ilə bağlı ilk siqnaldır.

Prosesə ABŞ-ın reaksiyaları isə qarışıqdır: bir tərəfdən müttəfiqlərinə sözlərlə dəstək verir, digər tərəfdən İsraillə münasibətlərini qoruyur və müdafiə təminatı məsələsində ehtiyatlıdır. Bu da etimad böhranını dərinləşdirir.

“Müsəlman NATO-su” ideyasının reallaşma imkanları: yenilənmiş perspektiv

Son məlumatlarla yanaşı, ideyanın aşağıdakı istiqamətlərdə reallaşma ehtimalı isə artmaqdadır.

Formal müdafiə müqavilələrinin sayı artır: Səud-Pakistan müqaviləsi bunun bariz nümunəsidir. Bu tip müqavilələr birlikdə müdafiə bəndi, hərbi-texniki əməkdaşlıq və strateji reaksiyaların koordinasiyası kimi elementləri daşıyır.

Buna paralel olaraq isə, ABŞ qoruyuculuğuna dair şübhələr artır. Dohadakı hücum, ABŞ-ın müttəfiq kimi davranışına dair sualları gündəmə gətirdi və bu da dövlətləri alternativ bloklar və ittifaqlara yönlənməyə stimullaşdırır.

Artıq istər sammit, istərsə də müqavilə kollektiv reaksiyaların təşkili baxımından da əhəmiyyətlidir. Ərəb-İslam ölkələrinin zirvə görüşləri, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və Ərəb Liqası kimi strukturların birgə bəyanatları, birgə diplomatik reaksiya və təhlükəsizlik narahatlıqlarının koordinasiyası yeni normaya çevrilir.

Bununla belə, reallaşma hələ tam deyil — məhdudiyyətlər, əngəllər qalmaqdadır.

Vurğulamaq lazımdır ki, "hücum ediləndə reaksiyanın necə olacağı" nəzarətsiz məsələdir: ölkəni müdafiə etmək üçün hansı silahlardan istifadə olunacaq, bu proses kimin nəzarəti altında olacaq, nüvə silahlarının rolunun nə olacağı kimi məsələlər açıq qalır. Səud-Pakistan müqaviləsi ilə bağı bəzi xəbərlərdə nüvə elementlərinin daxil ola biləcəyi barədə iddialar olsa da, rəsmi mətn bu barədə konkretlik təmin etmir.

Həmçinin silah sistemlərinin, əməliyyat doktrinlərinin, hava- və raket müdafiəsi sistemlərinin inteqrasiyası texniki və maliyyə baxımından ağırdır. Hər ölkənin hərbi büdcəsi, prioritetləri, əməliyyat prosedurları fərqlidir.

Proseslə bağlı siyasi və diplomatik risklər də mövcuddur.

ABŞ tərəfindən belə bir blokun yaradılması müəyyən narazılıqlara səbəb ola bilər. Bu eyni zamanda İsrail və Qərb dövlətləri ilə münasibətlərə də öz təsirini göstərmiş olacaq. ABŞ müttəfiqlərinə xəbərdarlıq edə və ya strateji yardımları məhdudlaşdıra bilər.

Pakistan-Hindistan münaqişəsi kontekstində də müəyyən məqamların özünü göstərəcəyi mümkündür. Səud-Pakistan müqaviləsi Hindistan tərəfindən hiss edilən təhlükəsizlik məhdudiyyəti kimi qəbul olunur. Bu zaman Hindistanın öz strateji reaksiyasını planlaşdıracağı realdır.

Bu layihənin tam NATO-analogu səviyyəsinə çatması üçün çox ciddi maneələr – texniki, siyasi, maliyyə və diplomatik – var. Lakin istənilən halda “Müsəlman dövlətləri NATO-su” ideyası artıq sadə diskussiya deyil. Səudiyyə Ərərbistanı-Pakistan müqaviləsi kimi hadisələr göstərir ki, region dövlətləri konkret addımlar atırlar. İsrailin Dohaya hücumu etimad krizisi yaratdı və ABŞ-ın qoruma zəmanəti modelini sarsıtdı.

Beləliklə, “müsəlman dövlətləri NATO-su” ideyası həm region dövlətlərinin müstəqillik arzularını, həm də qlobal güclərin maraqlarını toqquşduran mürəkkəb bir prosesin başlanğıcı ola bilər. 9 sentyabr 2025-ci ildə Dohaya edilən hücumdan sonra ərəb və islam ölkələrinin təcili toplantısı göstərdi ki, Yaxın Şərq artıq yalnız hadisələrin müşahidəçisi olmaq istəmir, öz gündəliyini müəyyənləşdirməyə çalışır. Ancaq tarix dəfələrlə sübut edib ki, kənar qüvvələrin müdaxiləsi olmadan belə təşəbbüslərin yaşamaq şansı azdır. Əgər bu dəfə də region liderləri milli maraqları bir kənara qoyub yalnız rəqabət və qısqanclıqla hərəkət etsələr, “müsəlman NATO-su” ideyası kağız üzərində qalan daha bir xəyal kimi tarixə düşəcək. Əksinə, əgər ortaq siyasi iradə və strateji birlik nümayiş etdirilsə, bəlkə də dünya nizamında ilk dəfə olaraq müsəlman dövlətlərinin real güc bloku formalaşa bilər.

Vüqar Zifəroğlu
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki,
Yaxın Şərq üzrə mütəxəssis