Yerin və zamanın yükü ondan soruşulur - ARAŞDIRMA
Aş bişirilib onun üzərində paylaşılar, yaş gələr, nikahın baş şahidi olar; yumurta qapıya dayanar, tapşırıqlar onun hüzurunda dərs vaxtına yetişdirilər. Toplantıların, bayramların , görüşmələrin və vidaların mərkəzidir. Yaxşı və pis günlərdə, baş sağlığı və çətinlik anlarında şəhərli fanilər üçün yeganə müraciət mənbəyidir.
Balaca qəhvə masaları, hətta sadə nimçələrdən zamanla üç və ya dörd ayaqlı daha iri formalar alır. İnsan ehtiyacları artdıqca, masa da buna uyğunlaşaraq böyüyüb inkişaf etməyə məcbur olmuşdur. Bugün yemək masası, iş masası, əməliyyat masası, ütü masası və masa saatı vəya təqvimi kimi əşyalar müasir ehtiyacların nəticəsidir.
Latıncadan “mensa” adlanan masalardan əvvəl, insanların öz yeməklərini yediyi kiçik qəhvə masası tipli və boşqab funksiyasını yerinə yetirən taxtalardan istifadə olunurdu. Bu taxtalar, İtalyancada “tavola”, Fransızca və İngiliscədə “table” adları ilə tanınan masaların kökləri haqqında ipucu verir. Bu sözlər, Latıncadan “tabaka” mənasını verən “tabula”ya işarə edir. Beləliklə, masa və boşqab funksiyasını yerinə yetirən bu boşqab və masalar oxşar köklərə malikdir.
Masaların forması da əhəmiyyətlidir. Məsələn, 454-470-ci illər arasında İngiltərəyə hökmdarlıq edən Kral Artur və cəngavərlərinin yuvarlaq masa ətrafında toplanması, prioritet mübahisələrinin qarşısını almaq məqsədini güdürmüş.
Şirə və ya “şirege”, içki və kımız sürahilərinin qoyulduğu “dörd ayaqlı masa” və ya “kiçik masa” deməkdir. Mahmud Kaşğari, saraylarda xanlar üçün qurulan böyük çanaq formasında olan ayaksız sofraları təsvir etmək üçün “işküm” və ya “tewsi” sözlərini istifadə edir. Süfrə, ərəb dilində “sufra”dan gəlir. Mahmud Kaşğarinin “tewsi” və “işküm” dediyi, bişmiş ət qoyulan böyük ağac qabdır, ağaçdan oyulmuş bir qayıqdır. Süfrənin altına sərilən örtü ilə yeyənlər özlərini qoruyur, yemək qalıqları ilə də toyuqlar və ya quşlara ziyafət çəkilirdi.
Osmanlı sarayının bütün təntənələri ilə formalaşdığı dövrdə süfrə mədəniyyəti zənginləşmişdir. Məsələn, Sultan II. Mahmudun 72, Əbdüləzizin 40 nəfərlik siniləri var idi. Osmanlı sarayının tam mənada stul və masaya keçidi, bu, Sultan Əbdülməcidin 1856-cı ildə inşasını tamamladığı Dolmabaxça Sarayı ilə başlayır. Şəhər sakinlərinin masaya keçidi isə bir qədər zaman almışdır.
İstanbul dialektində “simat və ya somat” mükəmməl süfrə mənasına gəlirmiş. Arapca “dizi”, “sıra”, “tabur”, “vadi” mənasında olan “simat”, Mövləvi və Bektaşi təriqətlərində şam yeməyi deməkdir. Dairəvi kəsilmiş və halqalar düzəldilmiş bu masa, toplanınca torba formasını alırdı. Bu masanı dərvişlər səyahət zamanı istifadə edirmişlər.
Simat Anadolu xalq dialektlərində "senit", "semen", "sement", "senedi" kimi formalarla həmçinin "sini" və "sofra" mənalarına gəlir, eyni zamanda adətən ət, çörək və xəmir taxtası mənasını da daşıyır. “Yastıqaç” adlanan bu xəmir taxtalarının bəzilərinin ayaqları belə olmur. At və devenin yanına asılaraq asanlıqla daşınabilən portativ masalardır. Mahmud Kaşğarinin rəvayətinə görə, 11-ci əsrdə Orta Asya türkleri bu xəmir taxtalarına “yası yıgaç” yəni “yassı ağaç”, bəzən də qısaca “yasqaç” deyirmiş. Osmanlı miniatürlərində gördüyümüz kimi, sürahilər dərin və böyük çənlərə qoyulurdu. “Sehpa” isə tərtib lüğətində “üzərinə bir şeylər qoyulan” anlamında “çatma” olaraq qeyd edilir. Dənizli, Tavas və İçel (Mersin) ətraflarında “üç ayaqlı masa” üçün “çatgı” deyirlermiş.
“Hambal” vəzifəsi görən masalara ən ağır ittihamı isə qədim türklər etmiş; lampa masalarına isə “çıraklıq” deməklə yanaşı, bir də “ocağ eşşəyi” ləqəbini vermişlər.
Masada oturmanın ədəbi
İslamda süfrə ədəbi, ən mühüm əxlaqi və sağlamlıq qaydalarını özündə cəmləşdirir. Bu qaydaların əsas açarı yeməyə Allah - Təalanın adını zikr edərək başlamaqdır. Hz. Məhəmməd (s.a.v) yeməkdən əvvəl əllərini yumağı heç vaxt unutmur, sağ əli ilə, kiçik loxmalarla yeyirdi. Yemək əyləncə kimi qəbul edilmədiyindən “işret” sərhədləri daxilində qalmağa çalışılırdı. Lakin heç danışmamaq pis hesab olunduğundan, az da olsa söhbət etmək vacibdir.
Müasir anlamda masa tərtibatı və ədəbi, İtalyan şəhər dövlətlərində başlayır. Mətbəx mədəniyyəti ilə birlikdə Fransız sarayında inkişaf edir. Rotterdamlı Erasmusun (1466-1536) yazdığı təhsil və ədəb kitabları masa adabı məsələsində təsirli olmuşdur.
Onların bəziləri bunlardır: masanızdan tərpənməyin, sizi qaz çıxarır sanarlar; yutmadığınız parça olarsa, arxanızı dönüb yavaşca çıxarın; sofraya oturur-oturmaz əllərinizi boşqaba atmağa başlamayın.
18-ci əsrdə yazıldığı ehtimal edilən “Risale-i Garibe” qeyri-adi bir kitabıdır. Belə ki, sözünü dinləməyən oxucularını uzun bəd dualarla ədəbə öyrədir. “İpə-sapa”gəlməz bir dildə süfrə ədəbini öyrədir.
Xülasə, masalar yerə yaxın və təvazönün məhsuluykən, müasir yeme ədəbi ilə birlikdə kibirlənib yüksəlmişdir. Yazı yazarkən belə dizlərini istifadə edən insanoğlu masaya meyl edir. Müasir acziyyət, əşyaya olan ehtiyacı izah edir, ehtiyaclar isə zərurəti.
Üzərində qonaq etdiklərin qədrini bilsin, yükün tezliklə yüngülləşsin, ey masa!
02:46 10.11.2024
Oxunuş sayı: 13523
