Azərbaycanın tanınmış ziyalısı, kitabxanaşunas, biblioqraf və ədəbiyyatşunas alimi

(Azərbaycanın kitabxana quruculuğu tarixindən)

Sovet dövrü mirasının siyasi, iqtisadi və mədəni tərəflərinə nəzər yetirdikdə belə bir mənzərə yaranır ki, mədəni mirasımız daha dəyərli və əhəmiyyətli hesab edilir. Sovet dövrünün mədəni quruculuğu, müştərək mədəni, ədəbi, tətbiqi və təsviri sənət nümunələri insanları yaxınlaşdıran, birləşdirən dəyərlər kimi qiymətləndirilə bilər. Bu baxımdan da mədəni mühitin yaradılmasında, inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış şəxsiyyətlərin əməyini, rolunu, xidmətlərini öyrənmək və qeyd etmək vacibdir.

Əliəjdər Səidzadə həyatını Sovet dövrünün ağır illərində mədəni quruculuğa, kitab və mütaliənin təbliğinə, kitabxana fəaliyyətinin genişləndirilməsinə, ədəbi əlaqələrin genişləndirilməsinə həsr etmiş proqressiv bir ziyalıdır. Hazırki məqalə, onun çoxyönlü kulturolojı fəaliyyətinin öyrənilməsinə və qiymətləndirilməsinə həsr olunub. Sovet ideolojı sistemində milliliyi qoruyub saxlamaqla dünyavi dəyərlər sistemində olan yaradıcılığı ilə yanaşı, dövlətçilik mövqeyini də itirməyən Ə.Seyidzadə maraqlı bir həyat yaşayıb. Geniş mütaliəsi və dünyagörüşü qiymətli yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Onun fəaliyyət və düşüncələrində “Təbliğat bütün hallarda ideologiya deyil və təbliğat proqressiv olmalıdır...” yanaşması diqqəti xüsusilə cəlb edir.

Oktyabr inqilabından sonra “proletariatın diktaturası” ilə qurulacaq dövlətin romantizmi Moskva və Peterburqdan fərqli olaraq əyalətlərdə cazibədar görünmüdrdü. Əyalətlər özünü dini və milli qruplarda ifadə edirdi ki, bir çox regionlarda proletariat “anlaşılmaz bir məhfum” idi.

İctimai mühitdə ziyalılar da müxtəlif dünyagörüşü və təhsilindən irəli gələrək fərqliliklərini, mövqelərini bildirir, qurucu, yaradıcı bəzən də dağıdıcı mövqelərdən çıxış edirdilər. Cəmiyyətin dini, sosial və ideolojı çoxqütblülüyü XX əsrin 20-ci illərinin əvvələrində tədricən vahid, idarəolunan, lakin, mürəkkəb sosial-mədəni mühitə çevrilirdi.

Dövrün sosial-mədəni mühitinin təhlili göstərir ki, ictimai  münasibətlərdə millilik və dövlətçilik dəyərlərini əsas qəbul edən və fəaliyyəti ilə bu iki məqsədə xidmət etməyi seçmiş ziyalıların da sayı az deyildi. Millilik və dövlətçiliyi biri-birini inkar etməyən istiqamətlər olaraq qəbul etmiş ziyalıların sayı XX əsrin 20-illərində çox idi. Xüsusilə də, Azərbaycanda ziyalılar milli dəyərlərin dəstəklənməsi, milli maarifə və mədəniyyətə xidmət etmək, o cümlədən dövlətə xidmət etmək kimi anlaşılırdı. Milli-mədəni inkişafa xidmət dünyəvi dəyərlərə xidmət olaraq anlaşılır və bu prosesi mədəni inteqrasiya, dünyəvilik kimi qiymətləndirirdilər. Bu baxımdan kitabxana dünyəvi dəyərdi, kitab dünyəvi mirasdır, mütali dünyəvi  prosesdir, sosial kommunikasiya dünyəvi inkişafın vasitəsidir və s.

1921-ci ildə Əjdər Seyidzadənin “Kiçik türk kitabxanaları necə açılmışdır” adlı kitabı çap olunanda onun cəmi 22 yaşı var idi. 19-21 yaşlarında müəllimlik edən bu gənc təlim və təhsil prosesində mövcud olan əskikliklərdən xəbərdar idi. Dogrudur ki, 15 yaşında kiçik poeziya kitabçası ilə ilk nəşriyyat təcrübəsi əldə etmişdi. Lakin kitabxana fəaliyyətinin sosial, mədəni və fəlsəfi mahiyyətini anlamaq, millətin, cəmiyyətin təkamülündə onun rolunu düzgün qiymətləndirmək üçün 22 yaşlı gəncin addımları o dövr üçün çox ambisiyalı sayılmalı idi. O, Azərbaycan akademik düşüncəsində kitabxana fəaliyyətinə həsr edilmiş ilk elmi əsəri istifadəyə vermişdir.

Azərbaycan ictimai fikrində multikultural dəyərlər bütün dövrlərdə əhəmiyyətli hesab edilib. Azərbaycanda çoxdilli, çoxmillətli və tolerant mühitin formalaşmasında ziyalıların müstəsna rolu olmuşdur. Azərbaycanın ictimai xadimləri bütün tarixi mərhələlərdə üçdilli olmuş, dünya ədəbiyyatı və mütəfəkkirləri ilə tanış olmuş, onların əsərlərini tərcümə edərək yaymış və təblig etmişlər. A.Səidzadə də məhz belə ziyalılardan idi. Azərbaycan dili ilə yanaşı rus, fars və ərəb dillərini də bilmiş və bu dillərə mükəmməl hakim oldugu üçün SSRİ Elmlər Akedemiyasında uzun müddət çalışmışdır.

Diqqəti cəlb edən odur ki, 1921-ci ildə Moskvada RK(b)P-nin türk dilində nəşrlər üzrə məsul katibi, 1922-ci ildə Şərq əməkçiləri Kommunist Universitetinin lektoru, 1923-cü ildə şərq nəşriyyatının Azərbaycan sektorunun müdüri vəzifələrində çalışmış və nəşriyyat-poliqrafiya imkanları ilə yaxından tanış olmuşdur. 20-ci illərdə Moskvada keçirilən Ümumrusiya kitabxanaçılar qurultayında Azərbaycan nümayəndə heyətinə rəhbərlik etmişdir.

1929-cu ildən Leninqrad Dövlət Universitetində türk xalqlarının tarixi müəllimi və Şərqşunaslıq İnstitutunda elmi işçi kimi fəaliyyətini davam etdirir. 1937-ci ildən CCRİ Elmlər Akademiyası, Tarix institutunda fars dili müəllimi, 1944-1946-cı illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının doktorantı olur.

Sonralar “Ümumi dilçilik” kafedrasının müdiri, türk xalqlarının tarixi sahəsində pedoqoji fəaliyyət, fars dili müəllimi, nəşriyatda məsul katib, universitetdə partiya lektoru olmaqla yanaşı, eyni zamanda da Nəsimi, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov, A.A.Bakıxanovun tarixi ədəbi portretlərinin üzərində işləməsi A.Seyidzadənin geniş akademik platformasını göstərirdi. Bütün bunlar İkinci dünya muharibəsinin ən amansız dövründə baş verirdi.

Sovet illərində yazılmış tərcümeyi-halında Bakı neft mədənlərində çalışması və təhsilini tamamlamaması haqqında məlumat verilsə də, yaradıcılığında fəhlə obrazlarına, motivlərinə rast gəlmirik və fəaliyyətində ifadə olunan geniş mütaliə və fəlsəfi analitik bacarıq, şərq dillərinə bələd olması, ədəbi materiallarla orijinaldan tanış olması özünü göstərir. Bu mənzərə uzunmüddətli əməksevərliyin nəticəsi kimi qarşıya çıxır. 

Məhz bu ambisiyaların nəticəsi olaraq 1922-ci ildə kitabxana quruculuğu, mütaliə mədəniyyəti və maarifçilik mövzularını özündə əks etdirən üç kitabla qarşımıza çıxır. “Kitabxana nədir və ümumən necə kitabxanalar olur”, “Kitabın gücü və əhəmiyyəti nədədir”, “El kitabxanalarında kitablar necə yazılmalı və təsnif edilməlidir?” adlı bu üç kitab, Azərbaycanın mədəni mühitinə təqdim edilən, Azərbaycan elmi-mədəni mühitində ilk dəfə gündəmə gətirilən mövzular və azərbaycan dilində sahənin ilk akademik məhsulu idi.

Azərbaycan ictimai fikrində Nəriman Nərimanov fenomeni hələ də xatirələrdədi. O da XIX əsrin sonlarında ali tibb təhsili alaraq Bakıya gələndə bir başa tibbi praktika ilə məşgil ola bilərdi. Azərbaycanda yüksək peşəkar tibbi kadrlara ehtiyac oldugu halda N.Nərimanov ictimai kitabxana açaraq insanların maariflənməsinə üstünlük verdi. İctimai mütaliənin təşkili, insanların maarlənməsi problemi o dövrlərdə saglamlıq problemindən daha əhəmiyyətli görsənirdi. Bu baxımdan Ə.Seyidzadənin mövqeyi də iyirminсi illərin başlangıcında diqqəti cəlb edir.

Ə.Səidzadə mütaliəni idrakın təkamülündə əsas vasitə hesab edirdi. Kitabxanalar ictimai mütaliənin təşkilatçısı kimi cəmiyyətin əsas akumulyasiya mərkəzi olaraq təqdim olunurdu. Alim kitabxana, ictimai mütali, poeziya və fəlsəfə sahələrini biri-birini törədən sahələr olaraq təqdim edir və öz yaradıcılıgındə də bu proses aydın görsənməkdə idi. Tədqiqatçı Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov, A.A.Bakıxanov, Bakuvi kimi  düşüncə insanlarının irsini öyrənib təbliğ edir və cəmiyyətin inkişafında klassik kulturolojı yanaşmanı önə çəkirdi. Əslində alim elmi və publisistik irsində bir kulturoloq olaraq xatirələrdə qalır.

Alim xüsusi ədəbiyyat təhsili almamışdı. Lakin bütün azərbaycan ziyalılarına xass olan ədəbiyyata baglılıq, ədəbiyyatda “dünya idrakının açarlarını axtarmaq” səyləri, bəşəri suallara cavab axtarışı, hikmət və üsul anlayışları ilə tanış idi. Odur ki, ilk fürsətdə düşüncələrini yazıya keçirərək azərbaycan və rus mütəfəkkirlərinin ədəbi və düşüncə əməkdəşlıgını təhlil edir.

1946-cı ildə Azərbaycanın tanınmış mistik şairi Nəsiminin 600 illiyinə beş publisistik əsər həsr edir. Onlardan dördü Azərbaycan Elmlər Akademiyasının “elmi xəbərlərində” çap olunur.  “Материализм – основа философии Насими”,“Насими и Хафиз Ширази”, “Насими, как поэт-мыслитель”,  “Несими на западноевропейских языках: [к 600 – летию со дня рождения великого азербайджанского поэта]”,  “Опыт периодизации творчества Насими». Bu əsərlər Nəsimi irsinin öyrənilməsinə verilmiş böyük töhfə olmaqla yanaşı alımin tədqiqat diapazonunun genişliyini də göstərirdi. Alim, Azərbaycan mütəfəkkirlərini tədqiq edərək onları dünya mədəni mirası olaraq təqdim edir, milli fərqlilik, “müstəsnalıq” və “ədəbiyyatda üstünlük” müqayisəsi müzakirə  obyekti deyil. Bu kimi yanaşmalar alimin dünyagörüşünə ziddir. Diqqəti cəlb edən bir xüsusiyyət də deyilənləri subut edir. Ə.Seyidzadə Mirzə Şəfi Vazeh ilə alman ədəbiyyat xadimi Bodenşdent arasındakı anlaşılmamazlıgı (plaqiat hadisəsini) yüksək elmi və ədəbi etika ilə şərh edir. Bu mövzuya həsr edilmiş məqalə XX əsrin ortalarında dünya ədəbi mühitinə akademik etika normalarını özündə nümayiş etdirir.

 XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin formalaşmasında da  Əliəjdər Səidzadənin  mühüm xidmətləri olmuşdur. Onun yaradıcılığında ana xətt ədəbi prosesin tədqiqi olsa da, istər fəlsəfi, istərsə də kitabxana işi, kitab və biblioqrafiya mədəniyyətimiz haqqında qiymətli əsərləri  mövcuddur. Onun əsərləri ilə tanışlıq göstərir ki ,o ,bu əsərləri ilə azərbaycanda kitabçılıq, kitabxana işi və biblioqrafiya sahəsində elmi düşüncənin ilk müəlliflərindən biridir. 

Bu illərdə, Azərbaycanda kitabxana işi sahəsində ilk “kurslar” fəaliyyətə başlanılır. Kitabxana fəaliyyətinin ənənəvi düşüncədən ideolojı düşüncəyə keçdiyi bu tarixi mərhələdə seçim etmək vacibdir. Alim öz seçimini edir. Onun irəli sürdüyü konsepsiyada ictimai mütaliənin təşkili və kitabxana fəaliyyəti seçilmişlərin fəaliyyəti deyil, ictimaidir, kütləvidir, eləcə də təbligat bütün hallarda ideologiya deyil, təbligat proqressiv olandır, inkişafı və təkamülü dəstəkləyəndir.

1942-ci il mayın 14-də “Mirzə Şəfi Sadıq oğlu Vazeh” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş və uzun illər “Xurufət Nəsimi Şirvani” mövzusunda doktorluq dissertasiyası üzərində işləmiş və onu da bitirməmişdir. Ə.Səidzadə haqqında ensiklopedik mənbələrdə yazıldığına görə o Azərbaycan Sovet ədəbiyyatşünası və biblioqrafı, 100-ə yaxın elmi əsərlərin müəllifi, həmçinin "Kitabxana işinin təşkili", "Ümumxalq kitabxanaları", "Xalq kitabxanalarında kitabların təsnif və təsvir olunması" və s. kimi kitabxana-biblioqrafiya metodik vəsaitlərini yazmışdır. Ə.Səidzadə Azərbaycan mətbuatının biblioqrafik icmalların və kitab nəşri tarixinə dair bir sıra məqalələrin müəllifidir. 

Ə.Səidzadənin 1914-1969-cu illərdə Azərbaycan dilində kitab halında 11 əsəri çap olunmuşdur. Onlar aşağıdakılardır: Məhəbbəti-madaranə [1914], Kiçik türk kitabxanaları necə açılmışdır [1921], Kitabxana nədir və ümumən necə kitabxanalar olur[1922], Kitabın gücü və əhəmiyyəti nədədir [1922], El kitabxanalarında kitablar necə yazılmalı və təsnif edilməlidir [1922], Klub işçilərinin quruluşu: (Klub işində çalışanlar və siyasi-maarif işçiləri hazırlayan kurslar üçün rəhbər)[1924], Mirzə Şəfi Vazeh: (Mirzə Şəfi Vazehin yaşayış və yaradıcılığının arxiv materiallarına görə öyrəniş təcrübəsi)[1929], Gəncəli böyük mütəfəkkir və şair Mirzə Şəfi “Vazeh”: (həyat və yaradıcılığı) [1929], Orta əsrlərdə Azərbaycanın Hindistanla mədəni əlaqələri tarixindən:  oxunmuş mühazirənin stenoqramı[1958], Uydurulmuş möcüzələr[1966], Mirzə Şəfi Sadıq oğlu Vazeh [1969]. Görkəmli alimin rus dilində kitabları 1929 cu ildən çap olunmağa başlamışdır. Bunlara misal olaraq Великий мыслитель и поэт Ганджи Мирза Шафи Вазех [1929], Мирза Шафи или Боденштейт?: (к вопросу о происхождении, объеме и характере плагиаторстве Фр.Боденштедта)[1940], Мухаммед - Али Бакуви - выдающийся азербайджанский поэт и философ XI века [1960], Мирза-Шафи Садык-оглы Вазех / [Предисл Е. Бертельса][1969]. Qeyd olunan sonuncu əsərə tanınmış sovet şərqşunası, akademik E.Bertels ön söz yazır. Alimin əsərlərinə belə bir diqqətin göstərilməsi o dövr üçün çox böyük göstərici hesab edilirdi.

 Əliəjdər Səidzadə 1922-1971-ci illərdə Azərbaycan və covet mətbuatında yorulmadan çıxış edir.  İlk əsəri  “Zaqafqaziya türk mətbuatı “adlanır və Qızıl Şərq mətbu orqanında 1922-ci ildə  çap olunmuşdur. Tərcümələrə misal olaraq D. Çunqadze tərəfindən Surizm qalası: (bir parça) hekayəsini qeyd edə bilərik. Bu tərcümə əsəri  1928-ci ildə “İnqilab və mədə¬niyyət” jurnalının 8-ci nömrəsində  çap olunur. 

Azərbaycanın qabaqcıl ziyalılarının Puşkin və Lermantov yaradıcılıgına münasibəti, qarşılıqlı ədəbi əlaqələr, poetik materialların bəşəriliyi mövzusu tədqiqatçının 40-50-ci illərdə diqqət mərkəzində idi. Bu mövzulara həsr etdiyi məqalələri hal-hazırda da aktuallıgını saxlamaqdadır.

Görkəmli şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığına dair 1929-cu ildə Əmin, A. Mirzə Fətəliyə yersiz bir hücum münasibətilə, 1940-cı ildə  Qiymətli kitab: [Ə.Seyidzadənin “Mirzə Şəfi yainki Bodenştedt” kitabı haqqında],1969-cu ildə  Z.Bünyadov Maraqlı tədqiqat əsəri: [Ə.Ə.Seyidzadənin rus dilində nəşr edilmiş “Mirzə Şəfi Vazeh” əsəri haqqında], 1970-ci ildə Şükürov, S. Qiymətli axtarışların nəticəsi: [Əli Əjdər Seyidzadənin “Mirzə Şəfi Vazeh” kitabı haqqında], 2015-ci ildə isə Azərbaycanda tətbiq edilən təsnifat sistemləri: [bölmdə Ə.Ə.Seyidzadənin “El kitabxanalarında kitablar necə yazılmalı və təsnif edilməlidir” adlı metodik vəsaitindən də bəhs olunmuşdur] nəşr olunmuş əsərləri göstərə bilərik. 

Əliəjdər Səidzadə həyatını Sovet dövrünün agır illərində mədəni quruculuga, kitab və mütaliənin təbliginə, kitabxana fəaliyyətinin genişləndirilməsinə, ədəbi əlaqələrin genişləndirilməsinə həsr etmiş proqressiv bir ziyalıdır. Hazırki məqalə, onun çox yönlü kulturolojı fəaliyyətinin öyrənilməsinə və qiymətləndirilməsinə həsr olunub. Sovet ideolojı sistemində milliliyi qoruyub saxlamaqla dünyəvi dəyərlər sistemində olan yaradıcılıgı ilə yanaşı dövlətçilik mövqeyini də itirməyən Ə.Seyidzadə maraqlı bir həyat yaşayıb. Geniş mütaliəsi və dünyagörüşü qiymətli yaradıcılıgında öz əksini tapmışdır. Onun fəaliyyət və düşüncələrində “Təbligat bütün hallarda ideologiya deyil və təbligat proqressiv olmalıdır...” yanaşması diqqəti xüsusilə cəlb edir.

Onun əsərlərinin  bir hissəsi Elmlər Akademiyasının elmi əsərlərində, respublika və keçmiş ittifaq mətbuatında dərc olunmuşdur. Mətbuat və elmi jurnallarda çap olunmuş məqalələrin təhlili göstərir ki, bütün gündəmə gətirilmiş mövzular aktualdır, qabaqçıl ziyalı mövqeyidir və nameklatur düşüncələrdən kənardadır. Məhz bu səbəbdən onun elmi irsi nə repressiya illərində, nə də repressiyadan sonra fərqli hücumlara məruz qalmadı. Alim elmi, mədəni və sosial nüfuzunu qoruyub saxlamaq kimi çox agır bir imtahandan ugurla çıxdı.

Dos.N.İsmayılov  Dos.P.Kazimi