Azıx Arxeoloji Mikroskopik laboratoriyası sadəcə ölkəmizdə deyil, Qafqazda da bir ilkdir - Müsahibə

AMEA-nın Arxeologiya və Antropologiya İnstitutunun Eksperimental arxeoloji laboratoriyasının müdiri Əjdər Babazadənin “Qarabağın daş dövrünə aid alət sənayesinin texno-tipologiyasının traseoloji ve eksperimental analizləri” adlı layihəsi Azərbaycan Elm Fondunun Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illiyinə həsr olunmuş “Əsas qrant müsabiqəsi -2023”ün qalibi olub. Qrant vasitəsilə alınan mikroskoplar və cihazlar əsasında Qarabağ Universitetində “Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyası” (Azykh Archaeological Research and Analysis Laboratories) yaradılması qərarına gəlinib.

Qarabağ Universitetinin Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyasının müdiri, AMEA Arxeologiya və Antropologiya institutunun böyük elmi işçisi Əjdər Babazadə  Crossmedia.az-a layihənin məqsədi, məzmunu, istiqaməti və gözlənilən nəticələr barədə geniş müsahibə verib. Həmin müsahibəni sizə təqdim edirik:

-  İlk olaraq, özünüzü təqdim etməyinizi xahiş edirəm…

-  Mən Əjdər Babazadə, bakalavr təhsilimi 2006-2011-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində, magistr təhsilimi isə Hacettepe (Ankara) Universitetində arxeologiya üzrə almışam. Tələbə kimi 2009-cu ildən etibarən Azərbaycan, Almaniya, Gürcüstan və Fransanın ortaq layihəsi olan “Ancient Kura” (2009-2014) tədqiqatları çərçivəsində Kamiltəpə, Menteştəpə (Azərbaycan) və Arıxlı (Aruchlo, Gürcüstan, 2011) kimi Prehistoric (Neolit və Kalkolit) abidələrində qazıntılara qatılmışam. Eyni zamanda, Azərbaycan-Yaponiya birgə arxeoloji heyətinin üzvü olaraq, 2013-2014-cü illərdə Göytəpə və Hacı Ələmxanlı Neolit abidəsində, 2028-ci ildə isə Damcılı Paleolit-Mezolit-Neolit ekspedisiyasının üzvü olmuşam. Türkiyədə 2016-cı ildə Aşağı Pınar (Kırklareli), 2019 və 2021-ci illərdə isə Çemka və Boncuklu Tarla (Mardin-Siirt) Erken Neolit abidələrində arxeoloji qazıntılarda iştirak etmişəm. 2018-ci ildən AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamışam. AMEA Rəyasət Heyətinin 2022-ci ildə verdiyi qərar ilə rəhbərliyim altında “eksperimental arxeoloji laboratoriya”nın yaradılmasına əmr verilib. Daha sonra, AMEA Rəyasət Heyətinin 2024-cü il qərarı ilə Arxeologiya və Antropologiya İnstitutunun yeni strukturunda Daş dövrü arxeologiyası şöbəsinin nəzdində “Traseoloji və eksperimental arxeoloji laboratoriya”nın yaradılmasına qərar verilib. Hal-hazırda AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutunda “Qarabağın paleolit dövrü yonma daş industriyasında texno-tipologiya” adlı dissertasiya mövzusu üzrə dissertant və böyük elmi işçiyəm. Eyni zamanda, Azıx beynəlxalq arxeoloji ekspedisiyasının rəhbəriyəm. Azərbaycan Elm Fondunun Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş "Əsas qrant müsabiqəsi-2023” (AEF-MCG-2023-1(43)) qrant müsabiqəsində “Qarabağın daş dövrünə aid alət sənayesinin texno-tipologiyasının traseoloji və eksperimental analizləri” adlı layihənin qalibi olmuşam. Bu qrant vasitəsi ilə Traseoloji və eksperimental arxeoloji laboratoriyanın mikroskopları və digər digital, elektronik və smart cihazlarının alınması təmin edilib. Bu cihazlar vasitəsilə Qarabağ Universitetində Azıx arxeoloji tədqiqatlar və analizlər laboratoriyasının qurulmasına nail olunub. 2023-cü ildə Azərbaycan Elm Fondunun “Mobillik-10” müsabiqəsində (AEF-Mob-10-2023-5(46)) “Arxeologiyada Eksperimental və Traseoloji Tədqiqatlarda Praktik və Nəzəri Biliklərin əldə edilməsi və artırılması” adlı layihəsi ilə 27.09-26.10.2023-cü il tarixləri arasında və 2024-cü ilin oktyabr ayında Azərbaycan Elm Fondunun 13-cü (AEF-MCG-2023-1(43)) “Mobillik” qrant müsabiqəsində “Azıx mağarasında yeni dövr tədqiqatlarında traseoloji mikroskopik analizlər” adlı layihə ilə qalib olmuşam. Almaniyada Leibniz Arxeologiya Mərkəzində (LEIZA) MONREPOS Arxeoloji Tədqiqat və Muzey Mərkəzinin Traceologiya və Nəzarətli Təcrübələr Laboratoriyasında təlim keçmişəm.   “Paleolit Qarabağ Layihəsi ilə Qafqaz regionunda son pleystosen dövründə insanın ekoloji və mədəni dinamikası Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar və qazıntılar” beynəlxalq layihəsi çərçivəsində Azıx mağarasında Azərbaycan-Almaniya birgə beynəlxalq arxeoloji ekspedisiyasının rəhbəriyəm. Layihə çərçivəsində həm Azərbaycanda, həm də Almaniyada laboratoriya analizləri aparılıb.  

Qarabağ Universitetinin Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyası Haifa Universitetinin Zinman Arxeologiya İnstitutu ilə əməkdaşlığa başlayıb

-  Hansı beynəlxalq layihələriniz var ?

-  Azərbaycan Elm Fondunun 10 və 13-cü mobilik qrantları vəsaitilə Leibniz Archaeology (LEIZA) institutunun TraCEr laboratoriyasında (Laboratory for Traceology and Controlled Experiments / MONREPOS) Qarabağın paleolit abidələrinin (Azıx, Tağlar və Zar) litik (daş) alətləri üzərində makro və mikro analizlər (mikroskopik) aparılıb. Bundan başqa, TraCEr lab müdiri Dr.H.Marreirosla birlikdə Xocavənd və Şuşa rayonları ərazisində arxeoloji çöl tədqiqatları həyata keçirilib. 2024-cü ilin avqust ayında isə Azıx mağarasında Azıx Beynəlxalq Paleolit Arxeoloji  Ekspedisiyası təşkil edilib. Qeyd edim ki, Paleolit Qarabağ Layihəsi çərçivəsində həyata keçirilmiş həm laboratoriya analizləri, həm də arxeoloji qazıntı araşdırmalarının ilkin nəticələri 22-26 aprel 2025-ci ildə Portuqaliyada (Faro) keçirilən beynəlxalq konfransda mən və Marreiros tərəfindən təqdim olunacaqdır. Həmçinin, beynəlxalq "Son Neandertallar" layihəsində Azərbaycan üzrə koordinatorluq edirəm.  İsrailin Haifa Universiteti ilə birgə 2024-2030-cu illərdə Azərbaycanda prehistorik araşdırmalar və analizlər aparılacaq. Qarşılıqlı elmi mübadilələr, tələbə və gənc kadrlar üçün arxeoloji, bioarxeoloji, geoarxeoloji təlim-təcrübə proqramları həyata keçiriləcəkdir. Bu layihə eyni zamanda arxeoloji, bioarxeoloji və geoarxeoloji sahələrdə İsrail və İtaliya universitetlərində doktorantura və post-doktorantura təhsili nəzərdə tutmaqdadır. Haifa Universitetinin Aşınma Analiz Laboratoriyasının (The Wear Analysis Laboratory) rəhbəri Dr.Iris Groman-Yaroslavski tərəfindən təklif və təşkil edilən “Experimental Archaeology and Use-wear Analysis Workshop - Learn and Apply” təlim-təcrübə proqramı çərçivəsində “Israel-Azerbaijan Workshop Grant 2024-2025” (Israel-Azerbaijan Experimental Archaeology and Use-wear Analysis Workshop) 16-22 mart 2025 tarixində İsrailə səfər etmiş heyətə rəhbərlik etmişəm. Qrant layihəsi İsrailin Regional Əməkdaşlıq Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilib. Səfərdə Qarabağ Universiteti və Arxeologiya, Antropologiya İnstitutundan (AMEA) 7 nəfər əməkdaşı və İsrailin Negev Ben-Gurion Universitetində arxeologiya üzrə PhD tələbəsi Gunel Nabisoy iştirak edib. Eyni zamanda, Qarabağ Universitetinin Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyası Haifa Universitetinin Zinman Arxeologiya İnstitutu ilə əməkdaşlığa başlayıb. Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyasının (Qarabağ Universiteti) və Arxeologiya və Antropologiya İnstitutunun (AMEA) əməkdaşları üçün Haifa Universitetinin Arxeologiya departamentində bir həftəlik təlim-tərcümə proqramı təşkil edilib. “Experimental Archaeology and Use-wear Analysis workshop - learn and apply” təlim-təcrübə proqramı Haifa Universitetinin Aşınma Analiz Laboratoriyası (The Wear Analysis Laboratory) tərəfindən həyata keçirilib. Belə ki, bu layihə Aşınma Analiz Laboratoriyasının rəhbəri Dr. Iris Groman-Yaroslavski tərəfindən təklif olunmuş və proqram onun komandası (onun tələbələri Katerina Barshay və Maria Piliponsky Bukin) tərəfindən təşkil edilib. Dr.Iris Groman-Yaroslavski “Israel-Azerbaijan workshop grant 2024-2025” (Israel-Azerbaijan Experimental Archaeology and Use-wear Analysis workshop) layihəsini qazanıb.

Qeyd edim ki, səfər qrant layihəsi İsrailin Regional Əməkdaşlıq Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilib.

Qarabağ Universitetində ölkənin ilk arxeoloji laboratoriyasının qurulması önəmli bir missiyanın göstəricisidir

-  “Qarabağın daş dövrünə aid alət sənayesinin texno-tipologiyasının traseoloji ve eksperimental analizləri” layihəsinin əsas məqsədi nədir?

-  Bu gün müasir qərb elmi məktəblərində arxeologiya, bütün araşdırma və çalışma komponentləri və metodları baxımından sadəcə humanitar-sosial elm sahəsi kimi deyil, riyazi-fənn, təbiət və antropoloji elmləri şəklində çıxış edir. Beləliklə, bu araşdırmalar sadəcə alət industriyasında yer alan arxeoloji materialların tiplərini, stillərini, formalarını öyrənməklə qalmır, bütün alət hazırlama-istifadə əməliyyat zəncirində (chain operation) alətin insanın uzaq və yaxın əcdadının texnologiyasını, bioloji, anatomik və koqnitiv (idraki) təkamülündə sosial davranışların yerini öyrənməyə çalışır. Ölkəmizin arxeoloji cəhətdən ən zəngin bölgələrindən biri olan və işğaldan azad edilmiş Qarabağda, xüsusən Xankəndində yeni qurulan Qarabağ Universitetində ölkənin ilk arxeoloji laboratoriyasının qurulması önəmli bir vizyonun və missiyanın göstəricisidir.

Bu kimi faktlar buranın qlobal və bəşəri dəyərini ortaya qoyur

-  Azıx arxeoloji araşdırma laboratoriyasının Qarabağ Universitetində yaradılmasının Azərbaycanın elmi potensialına, beynəlxalq əməkdaşlıqlara və tarix elminə inteqrasiyasına necə töhfə verir ?

-  Burada əsas məqam laboratoriyanın adının Azıx mağarası ilə bağlı olmasıdır. Nəzərə alsaq ki Avrasiyada uzaq əcdadlarımızın ilk məskən etdiyi paleolit abidəsi, Homininlərin fərqli növlərinin yaşadığı nadir mağaralardan biri kimi, homo qruplarının Afrikadan çıxış hipotezini ən güclü dəstəkləyən mağaralardan biridir, bu mağarada arxeoloji tədqiqatlarla bir neçə insan növünün aşkar edilməsi, insanın uzaq əcdadlarının növlərarası təkamülünü, paleolit alət texnologiyasının bütün mərhələlərini, paleo fauna qalıqlarında nəsli kəsilmiş heyvan növlərinin aşkar edilməsi və s. faktlar buranın qlobal və bəşəri dəyərini ortaya qoyur. Azıx mağarası sadəcə bütün dövrlər üzrə arxeoloji materiallarla zəngin deyil, eyni zamanda zəngin paleo və müasir ekosistemə sahib olmaqla, arxeoloji, paleontoloji, antropoloji, geoloji olaraq canlı bir atlasdır. Qısaca, Azıx mağarası sadəcə Antroposen fəaliyyətlərin izlərinin olduğu bir yer deyil, bio-geo stratigrafiyanın özündə əks etdirən milyon illik bir depozitdir. Azıx mağarasını Hominin əcdadlarımız üçün cəzibə mərkəzinə çevirən məqamlar sadəcə bölgənin zəngin flora-fauna ekosisteminə sahib olması deyil, buranın ən vacib fenomenlərindən biri mağaranın karstik strukturundan qaynaqlanan çoxlu sayda dərin və geniş giriş və salonlarının olmasıdır. Eyni zamanda, ən vacib vasitələrdən biri prehistorik əmək alətləri üçün xammalın mağaranın özündən təmin edilməsidir.  Bütün bunlar mağaranın elmi araşdırmalar üçün dəyərini daha da artırır. Belə bir dəyərə və fürsətə sahib mağaranın adının Qarabağ Universitetində elmi mərkəzə verilməsi böyük vizyonun nəticəsidir. Beləliklə, Azıx mağarası həm elmi cəhətdən, həm də rəsmi olaraq bir status almaqla, bundan sonra beynəlxalq elmi platformalarda və elmi əməkdaşlıqlarda Azıx olaraq qeyd olunacaq və əbədiləşəcəkdir. 

 Qarabağ Universitetində qurulan mikroskop laboratoriyası, sadəcə ölkəmizdə deyil, Qafqazda da bir ilkdir

-  Qarabağ bölgəsindən əldə edilən arxeoloji materialların tədqiqi zamanı hansı spesifik metodlar tətbiq edilir və bu analizlər nəticəsində hansı elmi yeniliklərin ortaya çıxması gözlənilir?

-  Laboratoriya arxeoloji sahədə dünyanın ən müasir texnoloji laboratoriyalarından biri olan Almaniyanın Traceologiya və Nəzarətli Təcrübələr Laboratoriyası (Leibniz Arxeologiya Mərkəzində (LEIZA) MONREPOS Arxeoloji Tədqiqat və Muzey Mərkəzi) və İsrailin Wear Analiz Laboratoriyası (Zinman Arxeologiya İnstitutu, Hayfa Universiteti) modeli əsasında qurulub. Hər iki laboratoriya ilə sıx elmi əməkdaşlıq yaradılıb və bu gün də onlarla müxtəlif istiqamətlərdə layihələr mövcuddur. Xüsusən Almaniya TraCEr laboratoriyasında mənim tərəfimdən Azərbaycan Elm Fondunun mobililik (X və XIII mobililikləri) qrantları dəstəyi ilə təcrübə keçilib. Təlimlər zamanı Qarabağın paleolit abidələri olan Azıx, Tağlar və Zar daş alətləri nümunələri mikro və makro analizlər edilib. Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyası, mikro, eksperimental, traseoloji, arxeometrik, rəqəmsal arxeoloji çalışmaların, araşdırmaların və analizlərin aparıla biləcəyi ölkəmizdəki ilk laboratoriyadır. 200 ilə yaxın arxeoloji araşdırma tarixində ilk dəfə Qarabağ Universitetində qurulan mikroskop laboratoriyası, sadəcə ölkəmizdə deyil, Qafqazda da bir ilkdir. Yaxın Şərq coğrafiyasında İsraildən sonra ikinci nümunədir. Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyasının hədəflərindən biri, ən qısa zamanda bu sahədə global assosiasiya olan AWRANA (Association of Archaeological Wear and Residue Analysts - arxeoloji istifadənin aşınma və qalıq analitiki) adlanan təşkilata üzv olmaqdır.  Laboratoriyanın əsas məqsədi Qarabağ bölgəsindən əldə edilən arxeoloji materialların mikro, makro, praktik, metrik analizlərinin həyata keçirilməsidir. Belə ki, Qarabağın prehistorik düşərgələrindən əldə edilmiş materialların texno-tipologiyası, traseoloji, metrik  (mikroskopik) və praktik (eksperimental) analizləri həyata keçiriləcək. Beləliklə, ölkəmizdə ilk dəfə mikro arxeoloji laboratoriya qurulur və bununla milyon illik insan izlərinə ev sahibliyi etmiş ölkəmizdə arxeoloji araşdırmalarmızda mikroskopik analizlər tətbiq ediləcək. Bu günə qədər bu cür araşdırmalar, analizilər yalnız ölkə xaricində laboratoriyalarda və xarici mütəxəssislər tərəfindən aparılıb. Bundan sonra Qarabağ universitetində qurulan Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyasında traseolojik – artifaktlar üzərində (hər cür xammaldan hazırlanmış əmək aləti) düzəltmə və işlətmə izi analizləri (functional use-wear analysis) və qalıq-yağ analizləri (residue analysis) aparılmaqla bərabər yerli mütəxəssislərin yetişməsinə səbəb olacaqdır. Burada sadəcə ölkəmizin arxeoloji abidələrindən əldə olunan artefaktlar deyil, eyni zamanda qonşu ölkələrin arxeoloji materiallarının analiz edilməsinə şərait yaradacaqdır. Bundan başqa, laboratoriyamız ölkəmizdə beynəlxalq arxeoloji tədqiqat layihələri olan ekspedisiyaların yerli və xarici üzvləri üçün mikroskopik analizlərə imkan verəcək. Beləliklə, Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyası, yerli və xarici layihələr, mütəxəssislərin daha əlaqəli kompleks araşdırmaları ilə bərabər, böyük dataların toplanması, müqayisəli təhlillərin aparılması ilə çoxlu referans kolleksiyaların yaranmasına gətirib çıxaracaqdır. Bu laboratoriyada fiziki, kimyəvi, bioloji, geoloji analizlərin aparılması ilə ölkəmizdə fənlərarası çalışmalara ən bariz model olacaqdır. Belə ki, artefaktlar üzərində multidisiplinar tədqiqatlar, cəmiyyətimizdə arxeologiyanın tarix və tarixçilik kimi bilinən stereotiplərin qırılmasına gətirib çıxaracaq. Beləliklə, arxeologiya elminin sadəcə çöl tədqiqatları, ərazi kəşfiyyat işləri və arxeoloji qazıntılardan ibarət olmadığı anlaşılacaqdır. Bundan başqa, laboratoriyada aparılan analizlərlə universitet tələbləri cəlb olunacaq. Həm teorik, həm də praktik dərslərlə fərqli tədqiqat metodları ilə tanış olacaqlar. Tələbələr praktik-eksperimental, mikro və metrik-traseoloji analizlərə cəlb olunmaqla uzaq və yaxın insan əcdadlarımızın artefaktlar üzərində izlərini aşkar edəcəklər. Laboratoriyadakı praktik, metrik və texnoloji araşdırma fəaliyyətləri onların gələcək akademik həyat yolunda yeni üfüqlər yaradacaqdır. Beləliklə, yerli və xarici əməkdaşlıqlar yerli kadr hazırlıqlarına böyük dəstək verəcək. Laboratoriyada araşdırma və analizlərə, sadəcə tarix fakültəsində deyil, digər təbiət, yer, riyazi-fənn fakültələrindən tələblərin, eləcə də ixtisaslı kadrların cəlb olunması ilə multidisiplinar və interdissiplinar tədqiqatların intensivləşəcəkdir. 

Bütün bunlar reallaşmağa başladıqca, ölkəmizdə arxeologiya elmi, müasir arxeologiya daha sürətli inteqrasiya edəcək

-  Layihədən  hansı əhəmiyyətli nəticələr gözlənilir? 

-  Bütün bunlar reallaşmağa başladıqca, ölkəmizdə arxeologiya elmi, müasir arxeologiya daha sürətli inteqrasiya edəcək. Bu araşdırma və analizlər insanın uzaq və yaxın keçmişini, hominin əcdadlarımızın alət texnoloji mərhələlərini, paleo iqtisadi-qidalanma modellərini, kognitiv-sosial davranışlardakı dinamikanı, paleo köçlər və yerləşmə modelləri kimi elmi problemlərin həllində mühüm rol oynayacaq. Laboratoriya yeni metodlarla və fərqli epistimoloji yanaşmalarla dünya elmi sırasında köhnə paradigmaları çürütməyə və yeni hipotezlər, teoriyalar və tezislər gətirməyə bizə də imkanlar yaradacaqdır. O zaman biz də, elmdə tədqiqatçı kimi, elmi problemlərin həllində pazılın bir və ya bir neçə parçasını yerinə qoya biləcəyik. İşğaldan azad edilmiş tarixi torpaqlarımızda həyata keçirilən bərpa və quruculuq işləri ilə yanaşı, bölgənin maddi-mədəni irsinin öyrənilməsi, tarixi, arxeoloji və memarlıq komplekslərinin araşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə elmi tədqiqatların səmərəliliyinin artırılması, müvafiq alim və mütəxəssislərin bu prosesə cəlb edilməsi olduqca vacibdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağ Universiteti həm elmi potensialı, həm də maddi-texniki imkanları ilə bu prosesdə aparıcı rol oynaya və beləliklə, Qarabağın zəngin tarixi-mədəni irsinin qorunmasına, təbliğinə və dünya elmi ictimaiyyətinə təqdim edilməsinə töhfə verə bilər. Bu istiqamətdə 16 yanvar 2025-ci il tarixində Qarabağ Universiteti ilə AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutu arasında imzalanmış anlaşma memorandumu elmi tədqiqatların səmərəliliyinin artırılması və müştərək layihələrin icrasını nəzərdə tutur. Bu memorandumdan irəli gələrək, 19 fevral 2025-ci ildə Qarabağ Universitetində Humanitar və Sosial elmlər fakültəsi içində Azıx arxeoloji araşdırma və analizlər laboratoriyası qurulub. Bütün bu araşdırmalar, tədqiqatlar və analizlər Elm Fondunun maliyyə dəstəyi, iki mobil qrantı (mobillik X və mobillik XIII ) və əsas qrantı (2023-2025-ci illərdə) vasitəsilə həyata keçirilib.

Nəzrin Salmanova