Gündəm
“Od çərşənbəsi” - “Xəbərçi çərşənbə” gəldi çatdı
Bu gün çərşənbələrdən ikincisi - Od çərşənbəsidir. Bu çərşənbəyə bəzən el arasında üskü (tonqal)” və ya “ocaq çərşənbəsi” də deyirlər. Odun istiliyi, yeni həyatın və dirçəlişin simvolu olaraq qəbul edilir. Deyilənə görə rəmzi olaraq od təmizlənməni, günahların arınması və yeni başlanğıcların simvolludur. Həm də od həmrəylik və təbiətlə harmoniyanın rəmzi sayılır.
Çərşənbə axşamı insanlar tonqal qalıyır. Tonqalda atlanmaq da qədim inanclara görə, pislikdən qurtulmaq, bədbəxtliyi arxada qoymaq və yeni uğurlar üçün zəmin hazırlamaq kimi qəbul edilir. Üzərindən atlanırıq, üstümüzün ağırlığını oda tökürük.
Od çərşənbəsi ilə bağlı nələri bilmirik ?
Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az- a danışan AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, etnoloq Bəhmən Əliev bu mövzuda bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirib.
Etnoloq bildirib ki, novruz bayramı ilin 365 gününü əhatə edən xalq təqvimi sistemidir, 4 fəsli əhatə edir:
“Bəzən bu bayramı elə coğrafiyada yayılmış dini inanclarla əlaqələndirirlər ki, həmin coğrafiyalarda cəmi 2 fəsil var: yay və qış, yaxud musson yağışları olan fəsil, musson yağışları olmayan fəsil. Bu bir az geniş mövzudur... Maraqlı bir məqamı qeyd edim. Tarixi mənbələrdə, klassik ədəbiyyat nümunələrində bayram və novruzlardan söhbət gedir. Bizim bu gün Novruz kimi qəbul etdiyimiz gün sadəcə “bayram”, çərşənbələr isə “novruz”, “bala çillə” adlanırılıb...
İlaxır çərşənbələrin ikincisi od çərşənbəsidir. Bu çərşənbə Boz ayda keçirilən 4 doğruçu çərşənbədən ikincisidir. Bütün çərşənbələrdə olduğu kimi od çərşənbəsində də tonqal yandırılır.
Bu doğru çərşənbəni- “ikinci çərşənbə”, “xəbərçi çərşənbə”, “üskü çərşənbə”, “od çərşənbəsi”- qeyd edirik. Bu çərşənbə də doğru çərşənbələrdən sayıldığından “doğru üskü” də adlandırılır. “Üskü” elə od, günəş həlqəsi deməkdir.
Günəş, od, işıq bütün inamlarda, inanclarda, dinlərdə mühüm yer tutur. İlk növbədə kainatda gedən astronomik proseslərə, fəsillərin bir-birini əvəz etməsinə, xalqın maldarlıq və əkinçiliklə bağlı həyat tərzinə diqqət yetirmək lazımdır...
Bütün qədim xalqlar özlərini Günəşin oğulları sayıb, ona səcdə ediblər. Elə Oğuz xan oğlu Gün xana əcdadının adını vermişdi. Belə çoxsaylı nümunələr gətirmək mümkündür”.
B.Əliyevin sözlərinə görə, ən gözəl alqışlar, ən dəhşətli qarğışlar odla bağlıdır:
“ Alqış söyləyəndə “Ocağın bərəkətli olsun”, “Ocağın odlu olsun”, “Ocağına nur çilənsin”, “Ocağın sönməsin”, “Gün işığına çıxasan”-deyiblər. Qarğış söyləyəndə “Oda düşəsən”, “Od-ocağa həsrət qalasan”, “Ocağın qazan görməsin”, “Gün işığı görməyəsən-deyiblər. Bunu demək belə çox ağırdır.
Azərbaycanın hər yerində isə odun üstündən tullanmağın yüngüllük yaradacağına inanırlar. Hətta xəstələri qucaqlarında odun üzərindən keçirirdilər ki, ağırlığı odda yansın. Ağırlığını ocağa tökmək inancı “Çevir ocağa, al qucağa” atalar sözündə də yaşayır.
Tonqal başına toplananlar növbə ilə alovun üstündən tullanarlar. Hoppananlar ağırlığını oda tökməklə sanki günahlarından arınmaq istəyirlər. İnanırlar ki, od günahları, pislikləri yandırır. Od təmizlənməni ifadə edir. Eyni zamanda odun qalanması yerin isidilməsi mənasındadır, insanlar sanki ocaq qalamaqla yazın gəlişini tezləşdirilməsinə çalışırlar. Bəzi etnoqrafik ədəbiyyatlarda qeyd olunur ki, ocağın külü əkin yerlərinə tökürdülər.
Etnoqrafik ekspedisiyalar zamanı maraqlı mərasimlər qeydə alınıb. Qışlaqlarda sürüləri tonqalların arasından keçiriblər ki, bədnəzərdən, qurddan-quşdan uzaq olsun. Quzuları qucaqlarına alıb tonqalın üstündən tullanıblar... Zərdüştülüyə, atəşpərəstliyə görə isə isə insan nəfəsi oda dəyməməlidir, yoxsa od murdarlanar...Belə faktları nəzərə almadan qapayıb Novruzu atəşpərəstliklə, zərdüştülüklə bağlamaq düzgün deyil.
Çərşənbələrdə evdə sınıq, qırıq əşyalar saxlamazdılar, atardılar. Bununla da həyatlarında qırıqlığın, sınıqlığın qalmaması niyyətini edərdilər”.
Novruz bayramı ərəfəsinə aid mərasimlərdən biri “Qodu-Qodu”(Qodu xan) oyunudur:
“Çox ehtimal ki, bu oyun “Üskü çərşənbə” ilə daha çox bağlıdır. “Qodu-qodu” oyununda cavanlar üzərinə qırmızı şilə çəkilmiş bir dairəni, yaxud bəzədilmiş çömçəni Günəş rəmzi kimi götürüb qapı-qapı gəzər və nəğmələr oxuyardılar. Bu oyun qədim zamanlardan aramsız yağan yağışın kəsilməsi üçün də keçirilirdi. Oyunda bəzən qadın formasında kuklalar düzəldilir və yağışın altında gəzərək qodunun şəninə nəğmələr oxuyur, onu öyürdülər. Qodunu günəşin rəmzi olaraq qırmızı parçaya büküb günəşin çıxmasını, yağışın kəsilməsini arzulayırdılar”.
Mifik təfəkkürə görə Qodu ağlayanda yağış yağar, güləndə gün çıxarmış. Aramsız yağan yağışı kəsmək üçün insanlar Qoduya müraciət edər, onun könlünə insaf salmaq üçün bəxşiş gətirərdilər:
Qodu-qodunu gördünmü?
Qoduya salam verdinmi?
Qodu burdan ötəndə
Qırmızı günü gördünmü?
Qodu gülmək istəyir,
Qoymayın ağlamağa.
Yağ verin yağlamağa,
Bal verin ballamağa,
Qodu gülmək istəyir.
Qoymayın ağlamağa.
“Od düşdüyü yeri yandırar”, “Od yanan yerdən tüstü çıxar”, “Ocağın altdan köz, adamın altdan söz”, “Od olmasa tüstü çıxmaz”, “Ocaq içindən tutuşar”, “Ocaqdan köz əskik olmaz”, “Oddan kül törər, küldən nə törər?”, “Od haqqı”, “Odu söndürüb külü ilə oynamazlar”, “Çör- çöplə yanan ocağın istisi olmaz”, “Tüstü kötükdən çıxar, budaqdan çıxmaz”, “Yanmayanda yanmaz, ha yellə, ha ətəklə” kimi çoxlu atalar sözləri söyləyən ata-babalar inanıblar ki, od hisli olarsa, uzaqdan qonaq gələr. Ya da ocaq yananda səslənirsə, deməli, kimsə səndən danışır. Yaxud ocaqda kül titrəyəndə od xeyrə oynayır.
İnanca görə, çərşənbədə ocağı boş qoymazlar. Süfrəniz bol olsun, ruzi-bərəkətli olsun! Canınız sağ olsun!
Çərşənbəniz mübarək olsun! “,- deyə o fikrini yekunlaşdırıb.
Mövzu ilə bağlı AMEA Folklor İnstitutunun "Qərbi Azərbaycan folkloru" şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əpoş Vəliyev bildirib ki, çərşənbələrdən ikincisi xalq arasında Üskü çərşənbə, Addı çərşənbə kimi tanınan Od çərşənbəsidir:
“Bu çərşənbə qədim insanların Günəşə, oda olan inamından irəli gəlir. İnsanlar hər zaman Oda ehtiyac duyublar. Odun kəşfi insan həyatını rahatladan ən mühüm hadisələrdən biri olub. Mifoloji rəvayətlər göstərir ki, qədim zamanlarda insanlar nəyə ən çox ehtiyac hiss etmiş və ya nədən daha çox təsirlənmişlərsə, onu müqəddəs olaraq qəbul etmiş və inanclar, mərasimlər yaradıb.
Ə.Vəliyevin sözlərinə görə, türkdilli xalqlarda Günəşə, Oda, Atəşə böyük inam olub:
Adət-ənənəyə görə, bu gün tonqal qalayıb, alovun üzərindən tullanmaqla daxildə olan azar-bezarı yandırırlar. Bu çərşənbədə odun, tonqalın yandırılması həmin ilin isti, bərəkətli keçməsinə işarədir. Tonqal yeni həyatın, baharın, istiliyin gəlişinin rəmzidir. Hələ qədim dövrlərdən insanlar odu qoruyub, oda hörmət ediblər. Qalanan tonqal isə həmişə nəyəsə işarə olub. Bunu “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında da aydın görmək olar. Oğuzlar şad gündə də, dara düşəndə də uca dağ başında tonqal qalayıb ətrafdakıları xəbərdar ediblər.
Keçmişdə çərşənbələrdə yandırılan tonqalın külü də məişətdə istifadə olunub:
“Körpə uşaqlar bişməcə olmasın deyə onların ayaqlarının arasına kül səpilib. Meyvələr qurudulanda qurd düşməsin və tez çürüməsin deyə küllü suda yuyulub, sonra qurudulub.
Paltarlardakı ləkə və iyləri aparmaq üçün küllə yuyublar. Tərəvəzlərə, meyvə ağaclarına şirə, bit, qarışqa yığışanda kül səpilib. Saçlar parıldaması və yağlılıqdan təmizlənməsi üçün küllə yuyulub.
Ocaqda yemək bişirən zaman qazanların altı və yanları hisdən qaralmasın deyə altına, yanlarına küllə suyu qarışdırıb vurublar, sonra rahat yuyulub. Eləcə də keçmişdə qab-qacağı küllə yuyub təmizləyiblər.
Yaralarda qanı kəsmək və yaradakı virusları önləmək üçün də küldən istifadə olunub.
Mətbəxdə qabartma tozu əvəzinə də küldən istifadə edilib”.
Nəzrin Salmanova
14:15 04.03.2025
Oxunuş sayı: 37080
