Velikorus ideologiyası və ya rus şovinizminin əsasları
"Velikorus" ideologiyası və ya rus şovinizmi — Rusiyanın imperiyapərəst və hegemonist dünya görüşünü ifadə edən ideoloji sistemdir. Bu anlayış Rusiya dövlətçiliyinin tarixi inkişafı ilə paralel formalaşaraq, təkcə daxili idarəçilikdə deyil, həm də xarici siyasətdə yönverici prinsipə çevrilib. Velikorus anlayışı yalnız rus millətçiliyinin radikal forması kimi deyil, həm də imperiyanın və müasir Rusiya Federasiyasının ekspansionist siyasətinin əsaslandığı ideoloji dayaqlardan biri kimi çıxış edir.
Velikorus anlayışının mənşəyi və tarixi konteksti
"Velikorus" termini ilk dəfə 14-15-ci əsrlərdə Rusiya dövlətçiliyinin mərkəzləşməsi və Moskva knyazlığının siyasi hegemonluğa can atması dövründə meydana çıxır. "Velikorus", "Malorusiya" (Ukrayna) və "Belorusiya" (Ağrus) ilə müqayisədə, rus xalqının "böyük", "əsas" və "lider" etnosu olduğunu vurğulayan bir anlayışdır. Bu fərqləndirmə sonradan rus pravoslav kilsəsi və çarizm ideologiyası tərəfindən legitimləşdirilərək, imperiya idarəçiliyinin əsas ideoloji sütunlarından birinə çevrilir.
Qərb və Osmanlı mənbələrində "dəli" ləqəbi ilə qeyd edilən I Pyotrun (1672–1725) islahatları və imperiyanı Qərbə doğru açması ilə yanaşı, daxildə "rusiyaçılıq" (русскость) anlayışı gücləndirilir, qeyri-rus xalqların assimilyasiyası və rus dili, mədəniyyəti ilə birləşdirilməsi dövlət siyasətinə çevrilir.
XIX əsrdə rus şovinizmi və Slavofillik
XIX əsrdə Velikorus ideologiyası xüsusilə iki cərəyanın — slavofillər və zapadniklər — mübahisəsində ideoloji əsas kimi ortaya çıxır. Slavofillər Rusiya sivilizasiyasının Avropadan fərqli və üstün olduğunu iddia edərək, pravoslavlıq, avtokratlıq və xalqçılıq (народность) üçlüyünü rusluğun əsas dayaqları kimi qəbul edirdilər. Onların fikrincə, Rusiya öz mədəni və mənəvi missiyasına əsasən, digər slav xalqları birləşdirməli və Qərbin liberal-modernist təsirinə qarşı durmalı idi.
Bu dövrdə Fyodor Dostoyevski, Konstantin Leontyev və Nikolay Danilevski kimi düşünürlər rus xalqını "xüsusi tarixi missiyaya malik" millət kimi təqdim edir, rus şovinizmini intellektual çərçivəyə salırdılar. Danilevskinin "Rossiya i Yevropa" əsəri rus sivilizasiyasını Qərb sivilizasiyasından tamamilə fərqli və əvəzolunmaz hesab edir.
Sovet dövründə Velikorusçuluq: Transformasiya və təkrar canlanma
Sovet İttifaqı formal olaraq beynəlmiləlçiliyi və proletar həmrəyliyini əsas ideoloji xətt kimi qəbul etsə də, xüsusilə İosif Stalinin dövründə "Velikorus şovinizmi" daha incə və simvolik şəkildə dirçəldi. Stalin "böyük rus xalqı"nı sovetlərin dayağı kimi təqdim edir və onun liderliyini SSRİ daxilində "tarixi zərurət" kimi əsaslandırırdı. Stalin 1930-40-cı illərdə "sovet patriotizmi" adı altında praktiki olaraq Velikorus ideologiyasını təbliğ edirdi.
SSRİ-nin qeyri-rus respublikalarında rus dili, rus mədəniyyəti və rus tarixi dominant elementə çevrildi. Beləliklə, nominal olaraq beynəlmiləl olan Sovet İttifaqı əslində rus mərkəzli bir imperiyaya çevrildi.
Müasir Rusiya və Velikorus ideologiyasının reinkarnasiyası
1991-ci ildə SSRİ-nin süqutundan sonra rus siyasi dairələrində yaranan "imperiya boşluğu" Velikorus ideologiyasının yeni mərhələdə dirçəlməsinə şərait yaratdı. Vladimir Putinin hakimiyyətə gəlişi ilə bu ideologiya təkcə ritorik deyil, həm də real siyasi və hərbi doktrinalarda ifadəsini tapdı. 2014-cü ildə Krımın ilhaqı və "Novorossiya" layihəsi bunun ən bariz nümunələrindəndir.
Putin administrasiyası rus xalqını "ayrılmaz sivilizasiya", rus dilini isə "birləşdirici kod" kimi təqdim edərək, keçmiş SSRİ məkanında "rus dünyası"nı (русский мир) qurmağı əsas strateji məqsədlərdən biri kimi müəyyən etdi. Aleksandr Duqin kimi ideoloqlar "Avrasiyaçılıq", "geosiyasi imperiya" kimi konsepsiyalarla Velikorus ideyasını yeni formaya salmağa çalışırlar.
Təbii olaraq Velikorus ideologiyası postsovet məkanında bir sıra münaqişələrin kökündə dayanır. Gürcüstan (2008), Ukrayna (2014 və 2022) və Moldovanın Dnestryanı bölgəsi bu ideologiyanın praktik nəticələrinin nümunəsidir. Rus şovinizmi qonşu xalqların dövlət suverenliyi və mədəni müstəqilliyini təhlükə altına qoyur. Xüsusilə Ukrayna məsələsində bu ideologiya Rusiya tərəfindən birbaşa işğalçılığa və etnik əsaslı müharibəyə çevrilmişdir.
Velikorus ideologiyası sadəcə tarixi və mədəni iddia deyil, real və təhlükəli bir geosiyasi layihədir. Onun əsasları rus xalqının üstünlüyü, imperiya mirasının bərpası və "rus dünyası"nın sərhədlərinin genişləndirilməsi ideyasına əsaslanır. Bu ideologiya müasir dünyada millətlərin bərabərliyi və dövlətlərin suverenliyi prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Velikorusçuluğun dirçəlişi yalnız Rusiya daxilində deyil, bütövlükdə Avrasiya regionunda qeyri-sabitlik, müharibə və qarşıdurmaların mənbəyi kimi çıxış edir.
Cross Media Təhlil Mərkəzi
08:33 29.06.2025
Oxunuş sayı: 1249
