"Ukraynanın Dözümlülüyü və Müharibə Perspektivi"

Son üç ildə Ukraynanın qarşılaşdığı vəziyyət, həm regional, həm də beynəlxalq səviyyədə mühüm dəyişikliklərə səbəb olub. Son 12 ayda, Moskva mülki əhaliyə qarşı hücumlarını artırıb, şəhərlərə hər gün dronlar, raketlər və bombalarla zərbələr endirir. İnfrastruktur və elektrik stansiyaları hədəf alınır. Milyonlarla insan öz evlərini tərk edərək qaçıb, 2022-ci ildən sonra ölkəni tərk edən milyonlarca insan hələ də geri qayıda bilmir. Ukrayna cəbhə xəttini qorumaqda çətinlik çəkir, əsgərləri isə hələ də yaralanır və həlak olur. Lakin Ukraynanın gözlənilməz şəkildə ərazilərinin 80 faizini müdafiə etməsi, ölkə vətəndaşlarının müharibəni bitirmək üçün istənilən səyi dəstəkləməsi gözlənilən bir şeydir. Bir çox Qərb analitiklərinə görə, bu məntiqlidir, çünki Rusiya yeni böyük irəliləyişlər əldə edə bilməyib, Ukrayna ordusunun isə bütün işğal olunmuş əraziləri geri alması çətin görünür. Buna baxmayaraq, atəşkəsə nail olmaq və Ukraynanın böyük bir hissəsində rahatlıq təmin etmək önəmlidir. Lakin Ukraynalılar bu məsələyə fərqli yanaşır. ABŞ prezidenti Donald Trampın müharibəni tez bitirəcəyi və ABŞ-ın gələcəkdə hərbi yardımı azaldacağı ilə bağlı verdiyi vədlər, Ukrayna hökumətini və xalqını atəşkəsin mümkünlüyü barədə ciddi düşünməyə məcbur edib. Amma bu ssenari, Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenskinin 2024-cü ilin payızında açıqladığı qələbə planından çox fərqlənir. Ukraynalıların çoxu müharibənin dayandırılması ilə bağlı razılaşmaların daha pis olacağını düşünür, buna görə də razılaşma olmamasının daha yaxşı olacağını hesab edirlər. Bütün bu dəyişikliklər, Ukraynanın dözümlülüyünün göstəricisidir. Mülki ərazilərə intensiv hücumlara baxmayaraq, Ukrayna gündəlik həyatın müəyyən bir hissəsinin normallaşmasına nail olub. İlk işğalın yaratdığı iqtisadi şokdan sonra, Qərbin büdcə dəstəyi, hazırda Ukraynanın ÜDM-nin 20 faizini təşkil edir, ölkə iqtisadiyyatına son iki ildə orta hesabla 4,4 faiz artım gətirib. Əhalinin real gəlirləri artıb və inflyasiya aşağı səviyyədə qalıb. 2023-cü ilin ortalarından sonra, Ukrayna dronları Rusiyanın Qara dəniz Donanmasını faktiki olaraq sıradan çıxarıb, bununla da dəniz yolları yenidən açılıb və ölkənin ixracatı son bir ildə 15 faiz artıb. Hökumətə görə, Ukrayna ordusunun istifadə etdiyi silahların təxminən 40 faizi artıq ölkə daxilində istehsal olunur. Bu rəqəm 2022-ci ildə demək olar ki, sıfır idi. Bu dəyişikliklər müharibənin gətirdiyi çətinlikləri aradan qaldırmasa da, Ukraynanın cəmiyyətinə bir növ uyğunlaşma və davamlılıq qazandırıb. Lakin müharibəni davam etdirmək istəyində olan Ukraynalıların əksəriyyəti, işğalın yaratdığı güclü və mürəkkəb təsirləri əsas amil kimi görür. İşğal yalnız 2022-ci ildə başlamayıb, 2014-cü ildən bəri davam edir, Moskva Krımı və Donbasın bir hissəsini ələ keçirib. Rusiya hərbi idarəçiliyi yalnız cənub və şərq bölgələrində deyil, 2022-ci ilin əvvəlində Kiyev ətrafında da hiss olunub. Həmin dövrdə Rusiyanın qüvvələri paytaxtın yaxınlığındakı qəsəbələrdə kütləvi cinayətlər törədib. Ukraynalılar anladılar ki, məsələ yalnız işğal olunmuş ərazilərdə baş verənlərlə bitmir. Bu ərazilərdə 6 milyon insan yaşasa da, milyonlarla köçkün, qərbə qaçanlar və işğal altında qalan insanların qohumları da bu təsirdən əziyyət çəkir. Rusiyanın işğal strategiyası, insan haqları pozuntuları, siyasi repressiyalar və hərbi cinayətlər, müharibənin əsas hissəsini təşkil edir. Həmçinin, Rusiya Ukraynanı yalnız fiziki olaraq işğal etməklə kifayətlənməyib, 2014-2022-ci illər arasında dondurulmuş münaqişə vəziyyətini daha genişmiqyaslı işğal üçün istifadə edib. Ukraynanın hər hansı bir hissəsinin Rusiya nəzarətində olması, ölkənin suverenliyini zəiflədir. Tramp administrasiyasının atəşkəs çağırışları münaqişənin gələcəyi ilə bağlı spekulyasiyaları artırıb. Lakin belə bir planın həyata keçməsi üçün Rusiyanın iştirakı da vacibdir. Hələ ki, Rusiya prezidenti Vladimir Putin, bu cür danışıqlara meyilli olduğunu bildirməyib. Atəşkəsin həyata keçirilməsi, müharibənin həqiqi mahiyyətini dəyişdirmir. 2022-ci ildən bəri Ukrayna cəmiyyəti ordusunu tam dəstəkləyir. Bu yalnız vətənpərvərlik deyil, həm də Rusiyanın nəzarətində yaşamağın həyat üçün təhlükəli olduğunu bilmələridir. Bu səbəbdən, əksəriyyət döyüşməyə davam etməyi, Rusiya işğalının qorxunc reallığından daha üstün tutur. Qərb, bu məsələyə düzgün yanaşmasa, atəşkəs müharibədən daha baha başa gələ bilər. Rusiyanın işğal etdiyi ərazilərdə çoxsaylı yerli sakinlər, xüsusilə bələdiyyə başçıları, fəallar və jurnalistlər hədəf alınmışdır. Rusiya, münaqişənin ilk həftələrində işğal altındakı ərazilərdə kütləvi həbs etmələr və işgəncələr həyata keçirmişdir. Bu zorakılıq formaları yalnız işğal altında yaşayanları deyil, həm də Ukraynanın digər bölgələrindəki əhalini narahat edir. Hər kəsin yaxınları və dostları bu təhlükə ilə üzləşib və müharibənin bu reallığı Ukraynanın hər yerində hiss olunmaqdadır. Ukraynalılar bilir ki, Rusiya’nın müharibəsi 2014-cü ildə Krımın ilhaq edilməsi və Şərqi Ukraynada başlanan işğal ilə sıx bağlıdır. 2014-cü ildən etibarən, Rusiya Krımda öz məqsədləri üçün qanunlar, qaydalar və siyasətlər tətbiq edərək daha geniş hərbi və strateji məqsədlər güdməyə başladı. Ukrayna pasportunu qəbul etməyən ukraynalılar tibbi xidmətlərdən məhrum edilmişdi və Rusiya, onların şəxsi mülkiyyətlərini tanımırdı. Yarımadada qalmaq üçün sakinlər müəyyən gəlir səviyyəsini göstərməli və bir işdə çalışmalı idilər ki, bu da çox vaxt Rusiya vətəndaşlığı tələb edirdi. Kiçik pozuntular üçün belə cəzalar tətbiq edilirdi, məsələn, şəxsiyyət vəsiqəsinin yenilənməməsi və ya qadağan olunmuş yerdə park etmək kimi. Rusiyada bu kimi pozuntular ciddi cəzalarla nəticələnə bilərdi və məskunlaşma icazəsi ləğv edilə bilərdi. Bu vəziyyət Krımda Ukrayna pasportu olanların şübhəli hesab edilməsi və bir çoxunun yarımadadan qaçmasına səbəb oldu. Eyni zamanda, Krım, onilliklər boyu subtropik turizm mərkəzi olmasına baxmayaraq, sürətlə genişlənən hərbi baza çevrildi. Rusiyanın vətəndaş infrastrukturuna qoyduğu sərmayələr açıq şəkildə başqa məqsədləri güdürdü. Simferopoldan çimərliklərə gedən yolun hərbi nəqliyyat vasitələri üçün uyğunlaşdırılması bunun bariz nümunəsidir. 4 milyard dollar sərf edilərək inşa edilən Kerç boğazı körpüsü, əsasən, hərbi birləşmələri Krıma göndərmək məqsədini daşıyırdı. Krım əhalisinin hərbi məqsədlərə uyğunlaşdırılması da müntəzəm olaraq həyata keçirildi. Təhsil sisteminə nəzarət artırıldı və Ukraynanın keçmişinə aid hər hansı bir iz silindi. 2016-cı ildə yaradılan “Gənc Ordu” hərbi xidmətə çağırmaq və gəncləri ideoloji olaraq indoctrinasiya etmək üçün bir vasitə oldu. Eyni zamanda, Rusiya 2022-ci ildən sonra ukraynalı uşaqları “yenidən tərbiyə etmək” məqsədilə Krıma gətirdi. Bu proses Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi tərəfindən Putin və digər hökumət üzvləri üçün həbs qərarı ilə nəticələndi. Rusiya, işğal altındakı əhalinin hərbi xidmətə çağırılmasını qadağan edən Cenevrə Konvensiyasını pozaraq, 2022-ci ilin işğalında Krım və Donbas əhalisini hərbi xidmətə çağırdı. Krım tatarları, Rusiyanın hakimiyyətinə müqavimət göstərən yerli müsəlman azlıq olaraq, daha çox hədəf alındı. Bu prosesə qarşı çıxan yerli əhali isə susduruldu. 2014-cü ildən bəri Krımda 220-dən çox şəxs siyasi səbəblərlə həbs edilib, bunların ən azı 130-u Krım tatarlarıdır. İngilis beynəlxalq hüquqşünası İbrahim Olabi, Rusiya işğalının məqsədli bir strategiya olduğunu irəli sürüb. Rusiya, yerli əhalini qorxu ilə qaçmağa və ya Moskvanı dəstəkləməyə məcbur edir. Bu, həm də Moskvanın, Ukraynanın demoqrafik və cəmiyyət strukturlarını dəyişdirməyə yönəlmiş siyasətləri ilə əlaqəlidir. Bu strategiya, həm də Putin’in Ukraynanın əsaslarını zəiflətmə layihəsinin bir hissəsidir. Müharibənin digər yollarla davam etdirilməsi məsələsi də müzakirə olunur. Trump seçki kampaniyası və andiçmə mərasimindən əvvəlki sosial media yazılarında müharibəni dayandırmaq üçün sürətli razılaşma təklif etmişdi. Qərb mütəxəssisləri də, Kiyevin cəbhə xəttini dondurmaq və hazırda Rusiya nəzarətində olan əraziləri və əhalini itirməyə razı olmasının lazım olduğunu irəli sürüblər. Ukrayna, daha inkişaf etmiş silahlar alarsa, Rusiya qüvvələrini daha uzağa itələyə bilər. Lakin əksər ukraynalılar, ərazi bütövlüyünü qorumaq və beynəlxalq hüququ müdafiə etmək üçün mübarizəni davam etdirməyi daha üstün tuturlar. Bəzi mütəxəssislər isə Rusiya tərəfindən zorla ələ keçirilmiş böyük ərazilərin işğal altında saxlanılmasını qlobal sabitlik üçün təhlükəli sayırlar. Müharibəni dayandırmaq üçün ərazilərdən hər hansı bir güzəştə getmək, Ukraynanın uzunmüddətli sülh və sabitlik əldə etməsi üçün vacib deyil. Bu vəziyyət, yalnız hərbi münaqişəni daha qanlı edəcək. Ukraynalıların əksəriyyəti, Rusiya tərəfindən işğal edilən ərazilərdə heç bir güzəştə getməyə hazır olmadıqlarını bildirirlər. Bu gün Ukrayna, müttəfiqləri ilə birlikdə, Rusiya təhdidini neytrallaşdırmaq və Ukraynanın suverenliyini qorumaq üçün təhlükəsizlik təminatları axtarır. Belə təminatlar verilmədikcə, ukraynalılar müharibəni davam etdirməkdə israrlı olacaqlar.

Gülay Qəribova