Baykonurun gələcəyi qeyri-müəyyəndir: muzeyə çevrilə bilər

2024-cü ilin sentyabrında Baykonur Kosmodromundan Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya uçan Soyuz raketi partladı. Raketdə iki rus kosmonavtı və bir amerikalı astronavt vardı. Rusiya ilə Qərb arasındakı gərgin münasibətləri nəzərə alsaq, kosmonavtların və astronavtların birlikdə uçmağa davam etməsi çox maraqlıdır. Görünür, Baykonurdan uçmaq bu əməkdaşlıq üçün ən uyğun seçimdir. Çünki bu kosmodrom 30 ildən çoxdur ki, kosmos tədqiqatlarında əməkdaşlıq üçün vacib bir məkandır.

Baykonur 1955-ci ildə Sovet İttifaqının raket proqramı üçün seçilmişdi. Onun yerləşdiyi ərazi həm əlçatmaz, həm də təhlükəsiz idi. 1957-ci ildə burada ilk qitələrarası raket buraxıldı. Daha sonra 1959-cu ildə Sputnik adlı ilk süni peyk, 1961-ci ildə isə Yuri Qaqarin kosmosa göndərildi. Bu uğurlar Baykonuru kosmos tədqiqatlarının mərkəzinə çevirdi. 1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra kosmodrom Qazaxıstanın tərkibinə keçdi. Rusiya isə onun vacibliyini nəzərə alaraq, Qazaxıstanla uzunmüddətli icarə müqaviləsi bağladı. Rusiya hər il Qazaxıstana 115 milyon dollar ödəyir və kosmodromu 2050-ci ilə qədər istifadə etmək hüququna sahibdir.

Baykonur beynəlxalq əməkdaşlığın da əsas mərkəzlərindən biridir. 1993-cü ildə ABŞ prezidenti Bill Klinton Rusiyanı Beynəlxalq Kosmik Stansiya layihəsinə dəvət etdi. O vaxtdan etibarən Baykonur kosmosa insanlı uçuşlar üçün əsas buraxılış məntəqəsi olaraq qalır. Xüsusilə 2011-ci ildə ABŞ-ın Space Shuttle proqramı başa çatdıqdan sonra və 2020-ci ildə SpaceX-in uğurlu uçuşlarına qədər, Soyuz raketləri Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya uçuşların yeganə vasitəsi idi. Bu dövrdə Rusiya hər bir uçuş yeri üçün 90 milyon dollar ödəniş tələb etdi və böyük maliyyə qazancı əldə etdi.

Bununla yanaşı, Rusiya Qazaxıstandan asılılığını azaltmağa çalışır. Bu məqsədlə Uzaq Şərqdə “Vostoçnıy” adlı yeni kosmodrom tikilir. Layihə korrupsiya qalmaqalları və gecikmələrlə üzləşsə də, 2016-cı ildə ilk buraxılış həyata keçirildi. 2024-cü ilin aprelində isə yeni nəsil “Anqara” raketi uğurla kosmosa göndərildi. Bu, Rusiyanın müstəqil kosmos tədqiqatları üçün böyük bir addım idi.

Amma Baykonurun üstünlükləri hələ də əhəmiyyətlidir. Onun coğrafi mövqeyi ekvatora daha yaxındır, bu da raketlərin əlavə enerji ilə buraxılmasına imkan verir. Nəticədə yanacağa qənaət edilir və daha ağır yüklər kosmosa göndərilə bilir. Bu üstünlüklərə görə Baykonurun əhəmiyyəti hələ uzun illər qorunacaq.

Kosmosa insan uçuşu həmişə riskli iş olub. Buna baxmayaraq, Baykonur kosmodromundan buraxılan Soyuz raketləri uzun illərdir insanları orbitə çatdırmağın ən etibarlı yolu hesab edilir.

Yeni kosmodrom infrastrukturu qurmaq asan deyil. Ekspert Stanislav Pritçin bildirir ki, Vostoçnı kosmodromu Rusiya hökumətinin uzunmüddətli və bahalı layihəsidir. Baykonur isə artıq hazır və işlək vəziyyətdədir. Onun sözlərinə görə, Beynəlxalq Kosmik Stansiya (BKS) proqramı tamamilə Baykonurdan buraxılışlar əsasında qurulub.

Baykonurun coğrafi mövqeyi də üstünlük yaradır. BKS Yerin ətrafında 51 dərəcə meyilli orbitdə hərəkət edir. Bu orbit Baykonur və Kennedi Kosmik Mərkəzinin yerlərinə uyğun olaraq planlaşdırılıb. Baykonurdan buraxılan raketlər adətən şimal-şərqə doğru yönləndirilir. Əgər trayektoriya birbaşa şərqə yönlənsəydi, raket gücləndiriciləri Çinin üzərinə düşə bilərdi.

Lakin BKS missiyaları əbədi davam etməyəcək. NASA 2030-cu ilə qədər stansiyanı tərk etməyi planlaşdırır. Ukraynada müharibə başladıqdan sonra bu layihənin daha tez bitəcəyinə dair narahatlıqlar yaransa da, əməkdaşlıq davam edir. Roskosmosun keçmiş rəhbəri Dmitri Roqozin BKS proqramından çıxmaqla bağlı təhdidlər etsə də, bu, reallaşmadı. Əksinə, Rusiya və ABŞ 2030-cu ilə qədər əməkdaşlığı davam etdirmək barədə razılığa gəldilər.

Roskosmosun yeni rəhbəri Yuri Borisov Rusiya ilə ABŞ-ın kosmosdakı əməkdaşlığını yüksək qiymətləndirir. Onun sözlərinə görə, astronavtlar və kosmonavtlar illərdir siyasi gərginliklərə baxmayaraq, birlikdə çalışırlar. Lakin bu əməkdaşlığın davamlı olmayacağı ehtimal edilir.

Rusiya artıq öz kosmik stansiyasını qurmağı planlaşdırır. İlk modulun 2027-ci ilə qədər buraxılması, stansiyanın isə 2032-ci ilə qədər tam hazır olması gözlənilir. Amma Roskosmosun maliyyə çətinlikləri bu layihənin gerçəkləşəcəyinə şübhələr yaradır. Onun büdcəsi son illərdə ciddi şəkildə azalıb.

Qazaxıstan isə Baykonur kosmodromunun əhəmiyyətini qoruyub saxlamağa çalışır. Bunun üçün “Bayterek” adlı birgə layihə həyata keçirilir. Bu layihə yeni nəsil Soyuz-5 raketlərinin buraxılışı üçün Baykonurun modernləşdirilməsini nəzərdə tutur. Amma layihənin gələcəyi ilə bağlı hələ də qeyri-müəyyənliklər mövcuddur.

Baykonurun tarixi və simvolik dəyəri onun əhəmiyyətini artırır. İlk insan məhz buradan kosmosa uçub. Qaqarinin buraxılış meydançası bu tarixə görə xüsusi önəm daşıyır. Hazırda Qazaxıstan və Rusiya bu meydançanın muzey kimi istifadəsi ilə bağlı müzakirələr aparır.

Baykonurun gələcəyi qeyri-müəyyən olsa da, hazırda o, həm kosmos tədqiqatlarının, həm də beynəlxalq əməkdaşlığın simvolu olaraq qalır.

Gülay Qəribova