Yaxın Şərq,Sosium

Türk kəşfiyyatı Cənubi Azərbaycanda Pişəvəri hərəkatına qarşı idi

İctimai xadim və istedadlı tədqiqatçımız Adıgözəl Məmmədovun Azərbaycan tarixində görkəmli iz qoymuş, dövlət və partiya xadimi, diplomat, Bağır Seyidzadənin ictimai və siyasi fəaliyyətinə həsr olunan “Böyük Azərbaycan naminə Bağır Seyidzadə ” kitabı işıq üzü görüb. Müəllifin icazəsi ilə “Böyük Azərbaycan naminə Bağır Seyidzadə” kitabından müəyyən hissələri oxucularla bölüşür.

Müəllif arxiv sənədlərinə əsaslanaraq, Bağır Seyidzadənin Cənubi Azərbaycanda diplomat kimi işlədiyi illəri ictimai dövriyyəyə yenicə buraxılmış arxiv sənədlərinə istinad edərək işıqlandırır, o dövrün hadisələrinə yeni baxış bucağından nəzər salır.

1946-cı ilin dekabrından geosiyasi vəziyyət 21 Azər hərakatını başlayan milli qüvvələrin xeyrinə olmayan şəkildə dəyişmişdi. Bütün bu proseslərin canlı şahidi olan Bağır Seyidzadənin o günlər haqda şəxsi qeydləri çox maraqlıdır. “Koalisiya kabinetinə (1946-cı il Qəvamın qurduği üçüncü hökümət nəzərdə tutulur –A.M.) Demokratik firqənin nümayəndələrinin dəvət edildiyi bir vaxtda Azərbaycanın hərbi blokadaya alınması planları hazırlanırdı. Rəsmi qəbullarda Müzəffər Firuz Qəvam adından Azərbaycan hərəkatını bütün İranın xilaskarı adlandırdığı bir vaxtda, bu cənablar xarici qüvvələrlə birlikdə xain hücum planları qururdular. Qəvamıın üçüncü hökümətinə qədər nazirliklərdə çalışan İran Xalq Partiyasının üzvləri kütləvi şəkildə işdən çıxarılaraq, onların yerinə İran Demokratik Partiyasının (Bu partiya Azərbaycan Demokratik Partiyası deyil, Tehran mərkəzli mürtəce, şovinist bir siyasi xətt idi-A.M.) üzvləri gətirilirdi. Amma Azərbaycan Demokratik Partiyasından ayrılanları “Mehre İran” qəzetinin oktyabrın 21-də verdiyi xəbərə görə, Nazirlər Şurası Cənubi Azərbaycanda işdən çıxarılan bütün məmurların Əmək və Təbliğat Nazirliyinə verilməsi barədə qərar qəbul etmişdi.

İran Xalq Partiyasının klub və komitələrinin dağıdılması, işçilərin döyülməsi, Xalq Partiyası və həmkarlar ittifaqı üzvlərinin işdən çıxarılması, həbslər və sürgünlər və s. dövrü başlanmışdı. Gyarmsarda (Tehranın şərqindəki kiçik kənd) İran Xalq Partiyasının 150 üzvü həbs edilmişdi və çoxu İran Demokratik Partiyasından olan mürtəcelərin onlara qarşı quldur hücumları zamanı yaralanmışdı. Oktyabrın 25-də, Qolpaqanda tanınmış mürtəce mülkədar Nezamın təhriki ilə İran Xalq Partiyası komitəsinin binası yandırılıb. Ertəsi gün Sarı şəhərindəki Mazendaran vilayət komitəsinin klubu, eləcə də Pəhləvi şəhərindəki Xalq Partiyasının klubu dağıdılıb.

Oktyabrın 10-da Xalq Partiyasının İsfahan təşkilatı rəhbəri Fədakarın “Rəhbər”də dərc olunmuş teleqramında bildirilir ki, noyabrın 8-də Xalq Partiyasının Sede kənd klubunun rəhbəri Əli Əli Kiyani öldürüldü. Noyabrın 10-da Tehranda dəmiryolçular həmkarlar ittifaqı Mərkəzi Komitəsinin üzvü, işçi Barat Əli öldürülüb, daha 8 işçi isə ağır yaralanıb. Hücumu İran Demokrat Partiyasının üzvləri təşkil edib və üç həmkarlar ittifaqı fəalının həbsinin səbəbinin izahını tələb edən polis dəstəsi fəhlələrə atəş açıb. Hakimiyyət dəmiryolçularının 24 saatlıq etiraz aksiyası ilə əlaqədar 200-dən çox adamı həbs edib.

Mütərəqqi əqidələri ilə tanınan Şeyx Hüseyn Lənkərani və onun qardaşları “Azərbaycan məsələsinin sülh yolu ilə həlli” təklifi ilə çıxış etdiklərinə görə, həbs edilərək Kirmana sürgün ediliblər.

Hər kəsə aydındır ki, Qəvam və onu dəstəkləyən amerikalı dostları İranda Azərbaycanı məhv etmək, İranı ABŞ və İngiltərə müstəmləkəsinə çevirmək, burada azadlığın bütün izlərini yox edəcək bir diktatura qurmaq niyyətindədir. Onlar demokratik təşkilatları boğmaq, sonra isə Azərbaycana hücum etmək üçün ölkənin cənubunu ingilis imperializminin şübhəsiz xidmətçiləri olan soyğunçu feodallara verdilər. Amma buna baxmayaraq, indiyə qədər Qəvam yenə də əsl məqsədlərini gizlətmək istəyir, verdiyi bəyanatlarda özünü quzudan da məsum göstərir, qılıncını xalqın başına qaldıraraq, xeyirxahlığından danışmağa davam edir. Qavamın İranda 1921-ci il dövlət çevrilişini təkrarlamaq istəyirlər. Xalqın azadlığını boğmaq, diktatura qurmaq, xalqının və təbii sərvətlərinin qeyri-məhdud istismarı məqsədilə ölkəni müstəmləkəyə çevirmək siyasəti yeridilir.

Qəvamın mürtəce kursuna və İran Demokratik Partiyasının törətdiyi bütün zorakılıqlara və kobud özbaşınalıqlara qarşı hər hansı etiraz səsini boğmaq üçün demək olar ki, bütün demokratik qəzetlər bir-birinin ardınca bağlandı. 1946-cı il dekabrın əvvəlində “Rəhbər” qəzetləri bağlanaraq onun əvəzinə “Bəşər”, “Rəzm”, “Kar-o-daneş” və “Bidariyə ma”, “Zəfər” qəzetləri nəşr olundu. Yeni mürtəce qəzetlər “Atəşbar” ,“Şahbaz”, “Cebhe”, “Nabarde emruz”, “Mazda” və s. çap olunmağa başlanıldı. Bu qəzetlər İran qoşunlarının Azərbaycana daxil olması üçün kampaniyanı davam etdirirdilər. 1946-cı il noyabrın ortaları və dekabrın əvvəllərindən etibarən aşağıdakı digər qəzetlərdə İran hökumət qoşunlarının dərhal Azərbaycana göndərilməsini xüsusi canfəşanlıqla müdafiə edirdilər: “Kuşeş”, “Mehre İran”, “Atəş”, “Vodjdan”, “Şəhriyar”, “ Keyhan “, “Egdam”, “Marde Emruz”, “Tehran Mossavar”, “Kasra”, “Zandegi”, “Peykare Rua”, “Setare”, “Agaz”, “Sarbaz”, “Bazpors”, “Jedal” və başqaları.

1946-cı ilin noyabr və dekabr aylarında SSRİ-yə qarşı mürtəce və düşmənçiliyi ilə tanınan “Egdam”, “Caravan”, “Pahriar”, “Namee Azad”, “Adib”, “Kanun”, “Keşvar”, “Nasime Saba” qəzetlərinin üzərindən qadağa götürüldü. “Xaver”, “Sedae Iran” , “Sepidedam”, “İrane Know”, “Mehre Mihan”, beləliklə, Azərbaycan Demokratik Partiyası, İran Xalq Partiyası və Sovet İttifaqına qarşı böhtan dolu eyhamlarını dərc etmək üçün tam sərbəstlik qazandı”.

Həqiqətən də tarixi proseslər Azərbaycanın xeyrinə inkişaf etmirdi.

Cənubi Azərbaycanda din xadimlərinin baş verən proseslərə münasibətləri də maraqlı idi. Noyabrın 13-də “Cebhe” qəzeti yazırdı: “Müctəhid Borucerdi (Qumda) Tehran nümayəndəsinə deyib ki, əgər Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyətin qurulmasına qədər Məclisə seçkilərin başlanmasına çağırışlar olsa, o, fitva verəcək və dindarları “kəfən geyinib küçəyə çıx” ilə hədələyib. Ruhanilər Tehran qoşunlarının Azərbaycana daxil olmasından əvvəl seçkilərin başlaması təqdirdə şahın siyasətinin pisləyən məzmunda olan 100 min vərəq hazırlayıblar”.

Bütün bunlar, təbii ki, Azərbaycana hücumdan əvvəl ictimai rəyin hazırlanması və ümumi planın həlqələrindən başqa bir şey deyildi. “Estéklal” qəzeti noyabrın 15-də yazırdı ki, “ruhanilərin bu çıxışlarını hökumət özü təşkil edir və bununla da onlar ruslara ictimai təzyiq altında olduqlarını göstərməyə çalışırlar”.

Noyabrın 12-də “Atəş” qəzeti xəbər verir ki, şah 1946-cı il noyabrın 10-da baş nazir Qəvama, hərbi nazir general Əhmədə və baş qərargah rəisi general Razmara Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyətini bərpası ilə bağlı tapşırıqar verib. Azərbaycan demokratları təslim olmadıqları təqdirdə onlara qarşı “güc tədbirləri” görülməsinə qərar verilib”.

Həmin qəzetin 15 Noyabr sayında Tehranda zabitlər klubunda çıxış edən hərbi nazir general Əhmədi bəyan edir ki, “İran ordusu “parlaq süngülərinin” gücü ilə təhlükəsizlik və sülhü təmin etməyə qadirdir və ilk fürsətdə İranın hər yerində alaq otlarını kökündən çıxarmağa hazırıq”.

Bütün bu və buna bənzər hazırlıq işləri görülən zaman 1946-cı il noyabrın 19-da Qəvam deyirdi: “Ümid edirəm ki, Azərbaycan məsələsi tezliklə həll olacaq və iki gün sonra, XV–ci Məclisə seçkilərin keçirilməsi qaydası ilə bağlı, Qəvamın noyabrın 21-də yerlərə göndərdiyi sirkulyarında, seçkilərin başlanmasına icazə yalnız ölkənin bütovlüyü bərpa olduqdan sonra veriləcək yazılırdı. Eyni zamanda həmin günlər irtica mətbuatında Azərbaycan Demokrat Partiyasına qarşı aparılan kampaniya xeyli gücləndi və çox böyük ölçülərə çatdı.

Hələ 21 noyabr 1946-cı il tarixli Qəvam sirkulyarından əvvəl, noyabrın 15-də və 16-da jandarm, sonra isə hərbi birləşmələr hökumətlə əldə edilmiş razılaşmaya əsasən Azərbaycan demokratlarının tərk etdiyi Zəncana daxil oldular. Jandarm dəstələri Zəncana çatan kimi Azərbaycan Demokrat Partiyasının üzvlərinə qarşı təxribat törədilib. İrticaçı “Ettelyaat” qəzeti “əhali”nin Azərbaycan demokratlarının tərəfdarı olan Molla Məhəmməd Xoy ilə necə “davranması” barədə həzzlə xəbərlər yazırdı.

“Ettelyaat”ın rəhbərlik etdiyi bütün şovinist qəzetlər ictimayyət arsında Pişəvəri hərəkatını gözdən salmaq üçün, Zəncanda azərbaycanlı demokratların qondarma “vəhşilikləri” haqqında, Azərbaycan şəhərlərində onlara qarşı “əhalinin etirazları”, qadınlara və qızlara qarşı törətdiyi “zorakılıqlar” haqqında həyasızlıqla böhtan dolu yazılar dərc edirdilər. Noyabrın 27-də Baş Qərargah rəisi general Rəzmərə Tehrandan Zəncana yola düşür. İrticaçı “Atəş” qəzeti yazır ki, o, Tehranı tərk etməzdən əvvəl Zəncanda demokratların “vəhşilikləri” haqqında zabitlər qarşısında çıxış edib. Onun çıxışından sonra bəzi zabitlər guya qışqırıblar: “İcazə verin, 10 gün ərzində Təbrizə çataq”.

Aydın məsələ idi ki, Azərbaycan demokratlarının Zəncanda törətdikləri “vəhşiliklər” uydurma idi və ictimai rəyi çaşdırmaq üçün Tehran rejiminin təxribatlar silsiləsindən olan təbliğat idi. Eyni ssenarini əvvəlcədən tərtib olunurdu və digər Azərbaycan şəhərlərində təkrarlanırdı.

Bu arada Cənubi Azərbaycanın rəhbərləri Cavid və Şəbüstərinin mərkəzi hökumət qoşunlarının Azərbaycana daxil olması məsələsi ilə bağlı Qəvamla yazışmaları, şovinist ehtirasları qızışdırmaq üçün məharətlə istifadə edildi. Belə ki, məsələn, mürtəce “Atəş” qəzeti Qəvamin Cənubi Azərbaycanın demokrat rəhbərlərinə ünvanlanmış teleqramlarına ehyam vurularaq 26.11.1946-cil sayında yazırdı: “Qatillərə və satqınlara xoşməram görkəmi verilməməlidir və Azərbaycana təcili ordu yeridilməlidir”.

Bax bu çətin günlərdə Demokratik firqənin üzvləri hücuma keçən Tehran qüvvələrinə qarşı tab gətirmək üçün Bakıdan kömək istəyirdilər.Amma Bakı nə edəcəyini bilmirdi.

Beləliklə, Qəvam koalisiya kabinetinə son qoyaraq, İran Xalq Partiyasının bir çox təşkilatlarını və həmkarlar ittifaqlarını darmadağın edərək, demək olar ki, bütün demokratik qəzetləri bağlatdırdı və hökumət qoşunlarının Azərbaycana daxil olması üçün “mənəvi” və maddi ilkin şərtləri hazırladı. İngilislərin və amerikalıların dəstəyi ilə şah qüvvələri Azərbaycana qoşun yeritmək qərarına gəldilər.

M.C.Bağırov bu gedişatın geridönməz nəticələrə yol açacağını anlayaraq yenidən Stalinə müraciət edir.

ARPİİİSSA F № 1, siy. № 89, iş № 112

ÜİK(b)P MK

STALİN YOLDAŞA

Təbrizdən alınmış informasiyanı Sizə təqdim edirəm.

Dekabrın 4-də İran qoşunları Zəncan rayonundan Miyanə istiqamətində hərəkət etməyə başlayıblar. Azərbaycan və İran qoşunlarının ön hissələri arasında bir neçə saat davam edən döyüş baş verib. İran qoşunları tanklar, səhra topları və minomyotlardan istifadə edirlər. Döyüş nəticəsində gözətçi xidməti çəkən Azərbaycan partizan dəstələri Rəcəin kəndi və dəmiryol stansiyasını tərk edərək, yeni müdafiə mövqelərinə çəkiliblər.

Azərbaycanlıların Miyana qruplarının komandiri Daneşyan Pişəvərinin adına göndərdiyi teleqramda tank pulemyotları və ixtisaslı zabitlərlə yardım göstərməyi xahiş edib. Daneşyanın digər bir teleqramından görünür ki, İran qoşunları həmçinin Xalxala hücum etmək və Ərdəbili ələ keçirmək üçün Tzeron və Ərməğan Xətə kəndləri ətrafında cəmləşir.

Pişəvəri radio vasitəsilə əhalini İran qoşunlarının Azərbaycana hücumu barədə xəbərdar edib.

Təbrizdə hərbi vəziyyət elan olunub.

Azərbaycanın hər yerindən kəndlilər müdafiə olunmaq üçün silahlandırmaq xahişi ilə Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə müraciət edirlər. Amma silah olmadığından rəhbərlik bu xahişləri yerinə yetirə bilmir.

Azərbaycan Demokrat Partiyasının rəhbərliyi bir daha onlara heç olmasa minimal həcmdə yardım göstərməyi: 16 top, 5 min tüfəng, 20 tank əleyhinə silah və müvafiq miqdarda mərmi və patron verməyi xahiş edir.

M.C.Bağırov

5 dekabr 1946-cı il

Amma Moskva susurdu!

M.C.Bağırov bu dəfə bütün riskləri gözə alaraq yenidən Stalinə həm sərt, həm də inadkar şəkildə müraciət edir.

MOSKVA, ÜİK(b)P MK

STALİN YOLDAŞA

İran Azərbaycanındakı vəziyyətlə bağlı məni qəbul etməyinizi xahiş edirəm.

M.C.Bağırov

5 dekabr 1946-cı il

Amma Stalin M.C.Bağırovun bu hikkəli müraciətinə əsəbi reaksiya verir, onu qəbul etmir və 9 dekabr 1946-cı ildə Qəvamın Bəyannaməsi nəşr olunur. O, Bəyannaməsində İran hökumətinin nəyin bahasına olursa-olsun İranın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü təmin etmək yolunda Azərbaycan demokratlarına qarşı gedəcəyini bəyan edirdi. Qəvam azərbaycanlıları hökumət qoşunları ilə əməkdaşlığa çağırır, bu halda onlara qarşı səxavətlə davranılacağını bəyan edir. Baş Qərargahın Azərbaycanda olan zabitlərə müraciəti də dərc olunur. Baş Qərargah onları hökumət qoşunlarının tərəfinə keçməyə çağırır, əks halda onlarla silahlı üsyan qaldırmış insanlar kimi davranacaqları ilə hədələyirdi.

İran təyyarələri Azərbaycan səmasında əhalini hökumət qoşunları ilə əməkdaşlığa, demokratlara qarşı qiyam qaldırmağa və hakimiyyəti əlindən almağa çağıran vərəqələr atırlar.

Vərəqələrdə silahı olan azərbaycanlıları silahı yerə qoymağa çağırılır və bundan sonra onların əfv olunacağına söz verilirdi. Vərəqələrdə həmçinin xəbərdarlıq edilirdi ki, azərbaycanlılar bunu etməsələr, onlarla silahlı quldur kimi davranacaqlar.

M.C.Bağırovu bu proseslərdən uzaqlaşdırmaq üçün Vyaçeslav Molotovun göndərdiyi məxfi qrup 10 dekabr 1946-cı il tarixində Azərbaycan Demokrat Partiyasının bürosunun gizli iclasın keçirir və S.C.Pişəvərini vəzifəsindən azad edir. Azərbaycan Demokrat partiyasının sədri postuna Məhəmməd Biriyanı gətirilir. Bununlada Kreml M.C.Bağırovu Cənubi Azərbaycandakı hadisələrə təsir göstərmək imkanından məhrum edir!

V.Molotovun tərtib etdiyi mətn əsasında M.Biriya Azərbaycan Demokrat Partiyasının adından müraciətlə çıxış etdi. Bu müraciətdə deyilirdi: “Şah qoşunları Azərbaycana gəlir və İran Məclisinə seçkilərə nəzarət edəcək. Seçkilər keçirilməli və nəticələri İran Məclisinə təqdim olunmalıdır”.

M.Biriya bu xəyanətinə görə, Bakıya mühacirət etdikdən sonra M.C.Bağırovun qəzəbindən yaxa qurtara bilmədi: həbs olunub Sibirə sürgün edildi.

O günlərdə baş verən hadisələrlə bağlı Bağır Seyidzadənin qeydləri olduqca əhəmiyyətlidir: “1946-cı il dekabrın 11-də Təbriz radiosu xəbər verirdi ki, Azərbaycan hökuməti qan tökülməsinin və qardaş qırğınının qarşısını almaq üçün Tehranın əmrlərinə tabe olmaq barədə fövqəladə iclasında qərar qəbul edib. Müvafiq teleqramlar general-qubernator doktor Cavid və vilayət əncümənin sədri Şəbüstari tərəfindən Qəvama göndərilmişdi. Müqavimətin başa çatması ilə bağlı teleqramları aldığını bildirən Qəvam Tehranda çıxış edərək bu qərarı ağlabatan adlandırır və bildirir ki, qoşunlara “yalnız Azərbaycanda asayişi, əmin-amanlığı və xalqın azadlığını təmin etmək tapşırılıb”. Qavam daha sonra bildirdi ki, “bu məqsədlərin həyata keçirilməsində köməklik göstərəcək insanların xidmətləri nəzərə alınacaqdır”.

1946-cı il dekabrın 10-da şah ordusunun hissələri üç yerdən Azərbaycana hərəkət etdi. 11-də onlar Mianaya daxil oldular. Dekabrın 12-13-də qoşunlar Təbrizə, dekabrın 14-17-də isə Sərab, Mərənd, Xoy, Məka, Rezaye, Culfa və Astaraya daxil oldular. İşğal olunmuş bütün şəhərlərdə hərbi vəziyyət elan edildi, hərbi məhkəmələr yaradıldı, Azərbaycan Demokrat Partiyasının komitələri, demokratik qəzetlərin redaksiyaları darmadağın edildi.

İranın Təbrizdəki ekspedisiya qüvvələrinin komandiri general Haşimi Təbrizdə bir bildiriş dərc etdirərək, demokratların rəhbərlərini, fədailəri, idarə etmə qurumlarının işçilərini və mühacirləri silahları təhvil verib təslim olmalarına çağırış edirdi. Həm Təbrizdə, həm də Azərbaycanın bölgələrində ADP-nin üzvülərinin sığına biləcəyi evlərin sahiblərinə xəbərdarlıq edilirdi ki, əgər gizlənən partiya üzvülərini təhvil verməsələr, onlarda ciddi məsuliyyətə cəlb olunacaqlar. İran hərbi məcəlləsinin 114-cü maddəsi əsas gətirələrək, həbs olunan və təqsirləndirilən şəxslərin heç birinə apellyasiya şikayəti vermək hüququ verilmirdi.

Qəvam dekabrın 18-də Tehran radiosundakı çıxışında ilk dəfə açıq şəkildə Azərbaycan demokratlarını avantürist adlandırdı, onları qanunları pozmaqda, günahsız insanları öldürməkdə, əhalinin malını talamaqda, fars dilini təqib etməkdə ittiham etdi. General Haşimi Təbrizdə İran hökumətinin Azərbaycan demokratları ilə bağladığı müqavilələrin ləğvi barədə rəsmi şəkildə əhali nümayəndələrinə məlumat verdi”.

Beləliklə, dekabrın 20-də Cənubi Azərbaycanda Şah rejimi bərqərar olundu. On minlərlə ailə İranın cənubuna sürgün edildi. Sonrakı aylar Azərbaycan şəhərlərinin meydanlarında üsyançıların asıldığı dar ağacları quruldu.

Cənubi Azərbaycanda milli hərakat süquta uğrasa da Bağır Seyidzadə Təbrizdə fəaliyyətini davam etdirirdi. O, M.C.Bağlrovun tövsiyyəsi ilə və milli xəttin nümayəndəsi kimi Təbrizdə Baş Konsulluğ bağlanana (1949-cu il) kimi diplomatik fəaliyyətini davam etdirir. Bax bu dövrlə də bağlı Bağır Seyidzadənin şəxsi qeydləri çox maraqlıdır: “Demokratik təşkilatlara, mütərəqqi fikirli şəxslərə qarşı kütləvi repressiyalar nümayişkaranə şəkildə təşviq edilməyə başlanılmışdı. İrandakı demokratik təşkilatlar – İran Xalq Partiyası, Həmkarlar İttifaqları Mərkəzi Şurası, Azərbaycan Demokrat Partiyasını gözdən salmaq üçün Tehran qəzetləri əllərindən gələni edirdilər. Azərbaycanda Azərbaycan Demokrat Partiyasının üzvlərinə və onlara rəğbət bəsləyənlərə qarşı vəhşi repressiyalar həyata keçirilirdi.

Elə ilk gündən Tehranda çıxan rəsmi qəzetlər Təbrizdə 600-dən çox azərbaycanlı demokratın öldürüldüyünü və minlərlə insanın həbsindən yazırdı. Hələ qoşunlar gəlməmişdən əvvəl Ərdəbil şəhərini tutan şahsevənlər 40-dan çox azərbaycanlı demokratı asmış, bir çoxlarını güllələmişdilər. 1947-ci il yanvarın 6-da “Etteliaat” Azərbaycan demokratlarına qoşulmuş İran ordusunun 23 zabitinin hərbi məhkəmə hökmü əsasında edam edilməsindən, ertəsi gün isə Azərbaycanın görkəmli simalarından biri olan Kəbirinin edam edilməsindən xəbər verirdi.

Həmin qəzet Səttarxanın və Bağırxanın abidələrinin vəhşicəsinə dağıdılmasını, Azərbaycan dilində olan kitab və qəzetlərin odda yandırılmasını məmnunluqla təsvir edirdi. Tehrana gətirilən Azərbaycanın keçmiş general-qubernatoru doktor Cavid, vilayət əncümənlərinin sədri Şəbüstəri, Qazi Məhəmməd, Seyf Qazi və bir neçə digər liderlər həbs edildi. Tehran qəzetləri Azərbaycan məsələsində Qəvamın xidmətlərini hər cür şişirdir və “İranı xilas etdiklərini” sübut etməyə çalışırdılar”.

Maraqlıdır ki, İran Jurnalistlər Cəmiyyəti dekabrın 24-də Azərbaycanın işğalı ilə bağlı ziyafət təşkil edir və bu ziyafətdə hərbi nazir general Əhmədi, Baş Qərargah rəisi general Rəzmara və digər nazirlər iştirak edirlər. Qəbulda baş qərargah rəisi general Rəzmara çıxış edərək bildirir ki, (ARDA.F1.siy.4,s.v.81,vər.1-31) “Azərbaycan demokratları bütün İranı ələ keçirmək istəyirlərdi və bunun üçün çoxlu sayda silah-sursat yığmışdılar, 100 mindən çox insana hərbi işlərdə təlim keçiblər. Onlar öz adamlarını hətta xaricə hərbi təlim üçün göndərirdilər. Bu vəziyyət 2 ildə davam etsə idi, bütün İranı ələ keçirə biləcəkdilər”.

“Ettelaat”ın məlumatına görə, qoşunlar dekabrın 27-dək Azərbaycanın hər yerindən 6 milyon patron, 20 min tüfəng, çoxlu ağır və yüngül pulemyot və 200 yük maşını toplayıblar.

Bağır Seyidzadənin şəxsi qeydləri: “Azərbaycanda Pişəvəri hərakatının süqutundakı “xidmətlərinə” və “parlaq qələbə” ilə əlaqədar olaraq şah Qəvama və baş qərargah rəisi general Rəzmərə (və onun şəxsində orduya) yazılı şəkildə xüsusi təşəkkürünü bildirdi.

Azərbaycan demokratlarına qarşı mübarizə aparan mürtəce dəstələrin başçıları – Zülfağari, Yamini və Əslahedərbami, o cümlədən 20 zabit orden və medallarla təltif edildi, rütbələri yüksəldildi. Baş Qərargah şahsevənlərə (tayfa) xüsusi minnətdarlığını bildirdi.

Dekabrın 22-də Tehranda “milli qəhrəmanlar” rütbəsinə yüksəldilmiş Zülfəqari dəstələri tərəfindən açılan qoşunların paradı oldu. İran ordusunun baş komandanı, İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi hərbi yolla Azərbaycanda Pişəvəri hökümətinin ləğv etməsinə görə Zülfəqari ordeni ilə təltif edilir. Şah Baş Qərargah rəisi general Razmara İran Jandarma İdarəsinin rəisinin müşaviri amerikalı general Şvartskopfa xüsusi təşəkkür məktubu ünvanlayır və orada şəxsən Şvartskopf, eləcə də zabit və bütün şəxsi heyətə Azərbaycanbaycanda ordu ilə birgə əməliyyatlarda iştirak etdiyinə görə minnətdarlığını bildirir”.

Yeri gəlmişkən, bu o demək idi ki, İran jandarmiyası təkcə formal deyil, həm də faktiki olaraq amerikalıların tam nəzarəti və rəhbərliyi altında idi.

Azərbaycan demokratlarına qarşı yeni yalanlar dalğası təşkil etmək məqsədilə 1946-cı il dekabrın 21-də “Etteliaat”da (ARDA.F.28,siy.4,s.v.81,vər.1-31) dərc olunmuş yazıda deyilirdi ki, “Heç bir din və ideya ilə bağlı olmayan bir qrup şəxs bir il ərzində İranın ən yaxşı vilayətlərini qarət edib, onları soyqırımına qərq etdilər. Şəhərlər məktəblərdən, xəstəxanalardan, həkimlərdən və dərmanlardan tamamilə məhrum idi (Bu lap ağ yalan idi. A.M.)”.

Digər Mehre İran qəzeti (ARDA. F.28, siy.4, s.v.81, vər.1-31) 30 Dekabr 1946-cı il sayında bildirirdi. Azərbaycan hadisələri nəticəsində Azərbaycanın itkiləri 200 milyon tumən, hökumətin itkiləri isə 100 milyon tumandən artıqdır. Azərbaycan demokratik hərəkatına çamur ataraq, qəzet onu da təxribatla qeyd edirdi ki, guya Pişəvəri Kənd Təsərrüfatı Bankının Təbriz şöbəsindən 300 min tümən, Azərbaycan bankından və əhalinin vəsaitindən 600 min tüməndən çox pul götürüb”.

Bununla bağlı Bağır Seyidzadənin şəxsi qeydləri: ADP rəhbərlərini gözdən salmaq və sadə insanlar arasında onların mənfi obrazını yaratmaq üçün İran mətbatı guya Pişəvərinin Kənd Təsərrüfatı Bankının Təbriz şöbəsindən 300 min tümən, Azərbaycan bankındakı əhalinin vəsaitindən 600 min tüməndən çox pul götürməsi bağlı tam yalan yazılar dərc edirdi. (Yəqin elə Təbrizə girən Şah qüvvələri bu pulları mənimsəyərək, ölkəni tərk edən demokratların ayağlarına yazırdılar-A.M.)”.

1947-ci ilin yanvarından başlayaraq Təbrizdə mürtəce İran Demokratik Partiyasının təşkilatları yaradılır və bir neçə mərkəzi hakimiyyətə bağlı başqa partiyalar fəaliyyətə başlayır. Bu partiya nümayəndələri olan gənclər Təbriz universitetinin qarşısında toplaşaraq qışqırırdılar ki: “Biz Pişəvərinin yaratdığı universiteti istəmirik. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaratdığı hər şey ləğv edilməlidir”.

İranın hakim dairələri bununla da Azərbaycan milli hərəkatını darmadağın etməyə və Cənubi Azərbaycanda mürtəce nizamı bərpa etməyə çalışırdılar. Lakin onlar Azərbaycan demokratlarına qarşı vəhşi repressiyaları ilə Azərbaycan xalqının yalnız nifrətini qazandılar. Şübhəsiz ki, bütün bunlar azərbaycanlıların irticaya qarşı gələcək mübarizəsində öz əksini tapacaqdı.

İranın hakim dairələri Azərbaycan hərəkatını dəstəkləyən, irticaya qarşı yorulmadan mübarizə aparan, onun xalqa qarşı planlarını ifşa edənləri həbslərə atsalar da, Azərbaycan Demokrat Partiyası və onun səyləri ilə yaradılan milli hökümət mövcud olduğu bir ildən artıq müddətdə İranın hakim fars rejiminə və onların xarici ağalarına qarşı çox ciddi fəaliyyət göstərdilər.

Öz fədakar mübarizəsi və həqiqi azadlıq ideallarına sədaqəti ilə onlar Azərbaycan dilli məktəblər, teatrlar, qəzetlər, dərgilər, radio və universitet açaraq xalqın dərin hörmət və rəğbətini qazandılar. Bütün bunlar heç bir halda İran mürtəcelərini şovinist assimilyasiya planlarına uyğun gəlmirdi.

İran irtica rejiminə havadarlıq edən və onların dəstəkçiləri olan ABŞ-nin kəşfiyyat strukturları daha da dərinə gedərək, Cənubi Azərbaycan bölgəsində Müsavat Partiyası üzvlərinin fəaliyyətinə şərait yaratdılar və Sovet Azərbaycanına qarşı onların təbliğatını təşkil etməyə başladılar (ARPİİİSSA f.1.Siy.35.sax.vah.154).

Bu işin başında ABŞ kəşfiyyatı dururdu. İcraçılar isə Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920) ordusunun zabiti Fətulla Əliyev, Behbud bəy Axundov (Sovet Azərbaycanında repressiyaya uğramış Əsəd Axundovun əmisi oğlu idi), Qulubəyov (adı sənəddə yazılmır-A.M.), Miryusif Talışxanov, Məmmədxan Talışxanov, İsgəndər Hacıyev və başqaları. Onlar Cənubi Azərbaycanda müəyyən bölgələrdə işlər aparırdılar və çox maraqlıdır ki, faktiki olaraq, artıq Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğlu Məmməd Əli Rəsulzadənin İranda yerləşdirilməsi ilə əlaqədar ABŞ kəşfiyyatı iş aparırdı. Bununla bağlı Sovet rezidenturasından məlumatlar gəlməyə başlamışdı.

Türkiyədə fəaliyyət göstərən “Azad Azərbaycan” təşkilatını da bu işlərə cəlb etmişdilər. Bu işə ideoloji güç vermək üçün “Azad Azərbaycan” təşkilatının eyni adlı qəzeti nəşr olunmağa başlamışdı. Vəzifə bölgüsü aşağıdakı istiqamətlər üzrə həyata keçirilirdi. Fəthullah Əliyev, Abbasqulu Kazımzadə, Behbud bəy Axundov Tehranda, Soltan bəy Hüseynzadə Təbrizdə, İran-Talış quberniyaları üzrə Talışxanovlar, Rəşt üzrə doktor Balami Babayev, Cavad Bədkubay və doktor Yunus Heydərzadə təşkilati işlər aparırdılar.

Türk kəşfiyyatı da bu istiqamətdə ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyatı ilə birgə fəaliyyət göstərirdi. Əslində “Azad Azərbaycan” təşkilatı ilk öncə Türkiyədə yaradılmışdı və Türkiyə tərəfdən bu işlərə İran üzrə rezident polkovnik Rəfibəyov nəzarət edirdi. “Azad Azərbaycan” təşkilatının İran üzrə nümayəndəsi isə Cavad Bədkubayinin oğlu (adı sənəddə yazılmır-A.M.) idi. Eyni zamanda o, Türkiyə XİN-nin aparıcı siması Sadıq Tərlanın bacısı oğlu idi. Faktiki olaraq, bunların fəaliyyəti Cənubi Azərbaycanda süquta uğrayan Pişəvəri hərəkatı ilə bağlı deyil, daha çox Şimali Azərbaycanda sabitliyin pozulmasına yönəldilmişdi. İran hakimiyyəti tərəfindən isə onların müəyyən şəhərlərdə sərbəst hərəkətlərinə və təbliğatlarına şərait yaradılırdı. Bu da əlbəttə ki, müəyyən mənada Cənubi Azərbaycan ictimaiyyəti tərəfindən, birmənalı qarşılanmadı. Yəni onlar Cənubi Azərbaycanla bağlı hər hansı çıxışlar deyil, şah rejiminin əlini gücləndirən Şimali Azərbaycana qarşı təbliğatla məşğul idilər.

Yuxarıda göstərdiyim bu dəstə Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatın boğulmasına göz yumaraq, Pişəvərçilər kimi tanıdığımız milli qüvvələrin əleyhinə iş aparsalar da onların əzmlərini heç bir halda qıra bilmədilər.

Bu fəaliyyətlərə cavab olaraq, Bakıda 21 noyabr 1947-ci ildən başlayaraq Cənubi Azərbaycanının siyasi mühacirləri üçün 1917-ci ilin dekabrından nəşr edilən “Azərbaycan” qəzeti öz işini bərpa etdi. Bu o qəzet idi ki, illər ərzində milli şüuru formalaşdıran bir çox Azərbaycan ədiblərinin, o cümlədən də Mir Cəlal Paşayevin, Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın, Məmməd Rahimin, Mirzə İbrahimovun, Süleyman Rüstəmin, Ustad Şəhriyarın, digər yazar və şairlərimizin yazıları dərc olunmuşdu.

Xüsəsən də Mir Cəlalın Azərbaycan gəncini vəsf edən edən yazıları, Rəsul Rzanın, Səməd Vurğunun milli vətənpərvər, Süleyman Rüstəmin Təbrizlə bağlı şeirləri cənublu qardaşlarımız tərəfindən böyük rəğbətlə və sevgi ilə qarşılanırdı. Mir Cəlal Paşayevin 1940-cı ildə işıq üzü görmüş “Füzulinin poetik xüsusiyyətləri” əsəri (namizədlik dissertasiyası -A.M.) cənublu ədiblərimiz tərəfindən xüsusi müzakirə mövzusu olmuşdu.

Görkəmli ədibimiz Mir Cəlal Paşayevin bu monoqrafiyasına maraq həm də ondan irəli gəlirdi ki, o, öz tədqiqatında Məhəmməd Füzulinin dövrünün şairlərindən fərqli olaraq əruz vəznində və türk dilində qələmə aldığı şeirlərdə və ya divanında ərəb və fars sözlərindən daha az istifadə etməsini göstərirdi. Əslində bu problem öz aktuallığını Cənubi Azərbaycan şairləri arasında o illərdə də saxlayırdı (elə bu gündə saxlayır-A.M.). Biz bu problemin aktuallığını, Azərbaycanın görkəmli ədəbi tənqidçisi və eyni zamanda da o dövrdə Təbrizdə nəşr olunan “Vətən yolunda” qəzetinin Baş redaktorunun müavini, sonradan hamımızın tanıyacağımız böyük alim Cəfər Xəndanın Mərkəzi Komitənin katibi Qəzənfər Məmmədova ünvanladığı məktubundan da görürük.

Cəfər Xəndan məktubunda (ARPİİİSSA F.1.Siy.29.S.V.375) Cənubi Azərbaycanın yerli şairləri Əli Fitrətin, Məhəmməd Biriyanın, Mirmehdi Ehtimatın, Balaş Azəroğlunun və Mirmehdi Çavuşinin adlarını çəkərək, onların şeirlərini əruz vəznində deyil, modern və milli kaloriti tam özündə ifadə edə bilən heca vəznində qələmə aldıqlarını yüksək qiymətləndirir. Ədəbi tənqidçımız qeyd edirdi ki, “Cənubi Azərbaycanda şairlərin böyük əksəriyyəti əruz vəznində yazdıqlarına görə, şeirlərində daha çox fars və ərəb sözlərindən istifadə etdikləri üçün başa düşülən deyil. Yəni bunu biz heç də türk şeiri kimi qəbul edə bilmərik”. Çünki bu şeirlər fars və ərəb sözləri ilə doldurularaq, mahiyyətcə İranizmi tərənnüm edirdi.

Cəfər müəllim xüsusən qeyd edirdi ki, “Təbrizdə 50-yə yaxın şair vardır, amma bunların çoxu mərsiyə deyənlərdir və onları qətiyyən nə Azərbaycan məsələsi, nə də milli məsələ narahat etmir”. Faktiki olaraq bu şairlər dini nohiyələr deməklə Kərbəla faciəsindən bəhs edir, İran şiizminin təbliği ilə məşğuldurlar. Bu baxımdan o, hesab edirdi ki, bizə əruz vəznində və türk sözlərindən istifadə edən, şeirlər yazan şairləri yetişdirmək lazımdır və gənc şair Əli Rzanı misal çəkirdi. Yəni Cənubi Azərbaycanda o dövrdə şairlərin böyük əksəriyyəti əruz vəznində yaratdığına görə, qeyri-ixtiyari olaraq şeirlərində ərəb-fars sözlərindən daha çox istifadə edirdilər. Bu da ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan əruz şeirini milli görkəmdən çıxarırdı.

Bax buna görə də böyük ədibimiz Mir Cəlal Paşayevin “Füzulinin poetik xüsusiyyətləri” adlı monoqrafiyası məhz bu mahiyyətinə görə cənubda çox ciddi müzakirə mövzusuna çevrilmişdi. Füzulinin əruz vəznində və türk dilində olan şeirlərinə və ya divanına cənubda yeni bir baxış formalaşmış və ciddi şəkildə öyrənilməyə başlanılmışdı. Amma bununla yanaşı, milli dilin bəlağəti baxımdan şeirlərin heca vəznində yazılması daha çox təşviq edilirdi. “Azərbaycan” qəzeti öz işini bərpa etdikdən sonra həftədə iki dəfə, 2000 nüsxə tirajla nəşr olunur və ilk öncə yalnız Sovet Azərbaycanı ərazisində yaşayan siyasi mühacirlər arasında yayılırdı. Qəzetin hər sayında İranda baş verən həyat və hadisələrlə bağlı siyasi məqalələr, materiallar yer alırdı. Qəzet TASS materiallarından da istifadə edirdi.

Çox maraqlı idi ki, qəzet Təbriz Baş konsulluğuna göndərilir və oradan etibarlı adamlar vasitəsilə Cənubi Azərbaycan bölgələrinə yayılırdı. Bu çox riskli bir iş idi və tam məxfi həyata keçirilirdi. İran, ABŞ, Böyük Britaniya xarici kəşfiyyatının tam nəzarətində olmasına baxmayaraq, Təbriz Baş konsulluğu və onun aparıcı siması olan Bağır Seyidzadə bu işi çox ustalıqla həyata keçirirdi. Amma hər an, bu məsələ üzə çıxa bilərdi.

Bağır Seyidzadəni və digər diplomatlarımızı zərbə altına qoymamaq üçün Mir Cəfər Bağırov Stalinlə razılaşdıraraq, Cənubi Azərbaycanın bölgələrində maarifləndirmə və təbliğat işini daha təhlükəsiz aparmaq üçün “PÇELA” (“Arı”) radiostansiyasının fəaliyyətini bərpa etdirir.

“PÇELA” radiostansiyası vasitəsilə Azərbaycan, fars və kürd dillərində gündəlik yayım təşkil olunurdu.

Amma heç bir halda Cənubi Azərbaycanda apardığı milli siyasətinə və reportariantlara qarşı mövqeyinə görə M.C.Bağırovu bağışlamayacaqdılar. Bildiyimiz kimi, reportariant siyasəti Moskvanın Şərqi Anadolu layihəsinin tərkib hissəsi idi. Mikoyan-Gülpəkyan cütlüyü bu geosiyasi konyukturadan maksimum istifadə etməyə çalışırdılar. Dünyanın bir çox ölkələrindən Gülpəkyan fondunun dəstəyi ilə Ermənistana daha çox daşnak ermənilər qaytarılırdı. Bu da gələcəkdə bu ermənilərin Şərqi Anadoluda sovet dövlətinin iddia etdiyi ərazilərdə yerləşdirilməsi üçün hazırlıq proqramının tərkib hissəsi idi.

Burada bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistandan deportasiya olunan Azərbaycan türkləri kütləvi şəkildə deyil, 1948-1950-ci illərdə, əsasən, Türkiyə ilə sərhəd kəndlərdən çıxarıldı. Bu köçürülmələrin digər səbəblərindən biri də dünyadan axışıb gələn erməni reportariantların azərbaycanlıların çıxarıldığı ərazilərdə yerləşdirilməsi idi.

Amma Bağırov bunların əleyhinə gedirdi və gələcək köçlərin qarşısını almaq üçün aşağıdakı məzmunda Stalinə müraciət edir:

ARPİİİSSA, f.1. siy. 35, s. v. 161 (keçmiş Dövlət Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Arxivi – indiki Azərbaycan Respublikası Prezidentin İşlər İdarəsinin İctimai-Siyasi Sənədlər Arxivi).

YOLDAŞ STALİNƏ

Daşnakların xaricdə davam edən iyrənc antisovet işində son illərdə onların Sovet Ermənistanı ərazisinin Sovet Azərbaycanı (Dağlıq Qarabağ, Naxçıvan Muxtar Soveti, Kirovabad və s.) və Sovet Gürcüstanı (Axalik, Axalkalaki, Borçalı və s.) hesabına artırılması “tələbləri” xüsusi yer tutur. Eyni zamanda, onlar Azərbaycan və gürcü xalqlarına qarşı hər bir təxribata hazırdırlar. Bununla bağlı məktuba 1947-ci ilin iyununda “Daşnaksütyun” partiyasının siyasi platforması haqqında (XIV daşnak qurultayının direktivi və siyasi vəziyyətimiz və gələcək fəaliyyətimiz – “Alik” qəzetində dərc olunmuş məqalənin tərcüməsi)” 18 və 19 fevral 1948-ci il tarixlərində Tehranda nəşr edilmiş “Mühacirət və biz” (“Alik” Tehran erməni qəzetindən, 14 aprel 1948-ci il tarixli məqalənin tərcüməsi) “Naxçıvanın Ermənistan üçün mənası” (1948-ci il 25 – 26 avqust tarixli) və nəhayət, daşnak inqilabi təşkilatının rəhbəri S.Vratsyanın “Alik” qəzetinin 25, 27 yanvar 1949-cu il tarixli məqaləsi haqqında məlumat əlavə edilmişdir.

Şübhə yoxdur ki, ingilis-amerikan imperialistləri nəinki antisovet işlərində daşnakları dəstəkləyirlər, görünür, amerikalılar daşnakların “tələblərindən” istifadə edərək, Zaqafqaziyaya hansısa yollarla nüfuz etmək kimi çoxdankı arzularını həyata keçirmək istəyirlər. Bu baxımdan amerikalıların 1919-cu ildə Şərur-Dərələyəz və Naxçıvanla bağlı davranışlarına dair arxiv materiallarını da məktuba əlavə etmişəm. Amerikalıların daşnakların işlərində bugünkü iştirakı, xüsusilə Dağlıq Qarabağ məsələsində özünü daha çox göstərir. Artıq həbs edilmiş Suvaryan işi ilə bağlı əldə edilmiş materiallardan aydın olur ki, amerikalılar başqa işlərlə yanaşı, Sovet Azərbaycanının İran xalqına məlum təsirindən də çox narahatdırlar!

Həqiqətən də İran zəhmetkeşlərinin Sovet Azərbaycanını özlərinə dayaq görməsinin “Mərdom” (Xalq partiyasının mərkəzi qəzeti) qəzetinin 3 fevral 1949-cu il tarixli “Azərbaycan xalqımızın mübarizəsinin ən qabaqcıl barrikadasıdır” adlı və bu məktuba əlavə edilmiş məqalədən də görmək olur. Deyilənlərin işığında, Zaqafqaziyada, xüsusən də Azərbaycanda baş verən ən mühüm hadisələrlə bağlı son illərdə yazılan və ya təkrar nəşr olunan bəzi kitablar və məqalələr diqqəti cəlb edir və insanı həyəcanlandırır. Amma bəzi kitab və məqalələr var ki, bunlardan da yan keçə bilmirəm. Bu tipli kitabların müəllifləri nəinki mütəxəssis deyillər, qeyri-obyektiv və hətta şübhəlidir, həm də məzmunu təxribat və şərləmə özlüyündə daşnak təxəyyülünün əsasını təşkil edir.

M.Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabı haqqında biz, yoldaş A.A.Jdanov 21 iyul 1947-ci il tarixində müraciət etmişik (Məktubun surətini və M.Şaqinyanın özünün qeydini əlavə edirəm). Biz yoldaş Malenkova 30 sentyabr 1948-ci ildə G.Xolopovun “Geri götür” kitabı haqqında da yazmışdıq (Yoldaş G.M.Malenkova ünvanlanmış məktubun surətini əlavə edirəm). Amma görünür, yoldaşlar bizi başa düşmürlər.

Eyni zamanda mərkəzi çap orqanlarında – “Literaturnaya qazeta”da, “Oqonek” jurnalında və s.-də Azərbaycanın ünvanına yeni yaxşı olmayan yazılar çıxır. Bu hal məni Azərbaycan kommunistlərinin növbəti qurultayında bu məsələlər üzərində dayanmağa vadar etdi ki, bu barədə sizə yazmışam (Məktubun surətini və qurultaydakı son çıxışımın stenoqramını əlavə edirəm).

Yoldaş Stalin! Bizə qarşı aparılan bu qeyri-obyektiv münasibətə son qoyulmasında, sizdən başqa heç kim bizə kömək edə bilməyəcək, ona görə də Sizə bir daha müraciət edirəm, bu məsələyə baxmağınızı ciddi şəkildə xahiş edirəm.