Uşaqlarda artan aqressiya: Psixoloq səbəbləri və həll yollarını açıqladı, valideynlərə səsləndi- MÜSAHİBƏ

Son illərdə uşaqlar arasında aqressiv davranışlar artıb. Azyaşlılar bir – birilərinə qarşı şiddət tətbiq edir. Xüsusilə məktəblərdə, həyətdə baş verən neqativ hallar buna bariz nümunədir. Halbuki onlar dost olmalıdırlar.

Uşaqların arasında artan aqressiyasının bir sıra səbəbləri ola bilər. Televiziya, sosial media və oyun məkanlarında zorakılıq elementlərinin çoxalması, ailədaxili münasibətlərdəki gərginlik və sosial təzyiqlər azyaşlıların psixoloji durumuna mənfi təsir göstərə biləcək faktorlardandır.

Uşaq və yeniyetmə psixoloqu Aysu Həsənova uşaqlardaartan aqressiya barədə Crossmedia.az-ın suallararını cavablandırıb:

- Azyaşlı uşaqlarda artan aqressiyanın səbəbləri  nələrdir?

- İlk səbəb budur ki, uşağın hələ duyğunu ifadə etmə bacarığı yetişkinlərdəki kimi inkişaf etməyib. Bu zaman onda narazılıq, qəzəb davranışlarına yaranır. Məsələn: yoldaşlarını vurmaq, kimisə itələmək, əşyalarını sındırmaq, valdeynə qışqırmaq və s. Özümüzü onun yerinə qoyaq. Məsələn: su istəyirik, bu istəyimizi söz bazamız olmadığı üçün deyə bilmirik. Su istədiyimiz halda yemək və ya oyuncaq gətirilir. Uşaqda da bu situasiya olduğu, artıq tam şəkildə ifadə edə bilmədiyi üçün onda qəzəb yaranır. İkinci fakt isə bioloji faktorlardır. Yəni, doğuşdan bəri bizimlə gələn genetik xüsusiyyətlər. Bəzi uşaqlar olur ki, doğuşdan stressə daha həssasdır, bəzilərinin aktivlik səviyyəsi daha yuxarıdır və ya daha aşağıdır. Bəzi gendən gəlmə xüsusiyyət olaraq içinə daha qapanıqdır. Digər faktor isə sosial çevrədir. İlk nümunə olaraq ailəni göstərə bilərik. Ailədə stress, valideynlər arasında münaqişələr, boşanma, zorakılıq və s. hallar isə uşaqda gərginliyi artırır. Çünki, belə bir çevrədə uşağın sinirləri daim gərgindir. Bəzi uşaqlarda ən adi hallarda belə bu stress oyana bilər. Müəllimin məktəbdə uşaqları sərt şəkildə tənqidi, həddən artıq tələbkar olması və ya telefon, planşet istifadəsinə qoyulan limitlər, tələbkarlıqla qanunları yetinə yetirmə istəyi halları uşaqda aqressiyaya gətirib çıxara bilər. Həmçinin onları televiziyada, sosial mediada gördüyü zorakılıq səhnələri də uşağın davranışına təsir edə bilər. 

- Azyaşlılarda aqressiyanın artması valdeynlərin davranışları ilə bağlı ola bilərmi?

- Bəli, valdeynlər uşağın ilk kiçik cəmiyyətdir. Gördüyü, götürdüyü, davranışlarının ilk rol model aldığı şəxslər valideynlərdir. Buna görə də valideynlərin davranışları uşağın aqressiyasına da böyük rol oynayır. Nəinki aqressiyasında həm də xarakterində, davranışlarında, məqsədlərində və s. Təbii ki, yaş artıqca buna digər faktorlar, o cümlədən məktəb mühiti təsir edir. Valideyn necə davranırsa, uşaq da onu öyrənir və təkrarlayır. Məsələn, ailədə bir fərd olan atamız tez-tez əsəbiləşərsə, daha sərt cavablar verərsə, yoldaşını həddən artıq çox tənqid edirsə, bu zaman uşaq onu doğru biləcək. Çünki, onun doğuşdan gələn doğru və səhvi yoxdur. Valideynin etdiyi hərəkəti düz olaraq qəbullanır. Buna görə də ona doğru gəlir və onu təkrarlayır. Ailədə ana hətta  artıq qoruyucudursa, bu zaman uşağı daimi olaraq təşvişdə saxlamış olur. Uşaq artıq bunu gərginlik olaraq qavrayır. Bu da stressin artmasına səbəb olur. Bunun yerinə valideyn empati qurub, anlayışlı olarsa, uşaqlarda da aqressiya get-gedə daha da azalacaq. Ailə sakitlik olarsa, uşağın daxili mühiti də sakit qalır, stress səviyyəsi daha aşağı olur. Bu baxımdan uşaq-valideyn münasibətində emosional bağ çox önəmlidir. 

- Uşağın düşdüyü mühitlə aqressiyasının əlaqəsi varmı?

- Uşağın ilk doğulduğu anda düşdüyü mühit ailədir. İlk gözünü ailədə açır, böyüdükcə, məktəb, dostları, qohumları və s. əlavə olunur. Yəni, get-gedə düşdüyü mühit ona təsir edir. Uşaq yalnız ailədən öyrənmir, həm də öz çevrəsindən təsirlənir. Daima rəqabət, münaqişə olan mühit düşünərsək, burada təbii ki də uşağın aqressiyası artacaq. Hansı ki, dəstək, qayğı dolu, təşvişin az olduğu, emosional olaraq sabit bir mühit düşənərsək, o zaman uşağın da sakit qalması, duyğularını rahat ifadə etməsi mümkün bir hal olacaq. Buna  ‘’emosional təhlükəsizlik zonası’’ deyilir. O özünü ifadə edə biləcək, anlaşa biləcək mühitdə aqressiyası daha az olacaq. Çünki, öz davranışlarını sərgiləyə biləcək mühit genişdir və bu da ona daxili sakitlik verəcək.

- Bilirik ki, yeniyetmələrdə bu normal haldır. Bəs azyaşlılar üçün aqressiyanın azalmasında hansı üsullardan istifadə etmək lazımdır?

- Buna bir çox nümunə göstərmək olar. İlk olaraq, duyğunu tanıma və ifadə etmə. Biz uşağa davranışımızı cümlə şəklində ifadə etməliyik. Məsələn, hazırda əsəbiyəm çünki, sən bu əşyaya zərər vermisən. Biz ilk olaraq duyğumuzu tanıdıq, övladımıza tanıtdıq, bu aqressiyalı davranışını duyğu olaraq əsəbə bərabət olduğunu ifadə etdik, ‘’çünki’’ olaraq da səbəbi izah etdik. Bu zaman biz övladımıza duyğumuzu tanıdıb ifadə etdik. Artıq uşaq duyğuları tanıyıb fərqinə vardığı üçün bunu daha rahat şəkildə izah edə bilir. Digər bir metod odur ki, uşağın sabit bir rutini olmalıdır. Uşaq stabil bir cədvəl üzərində getdikdə, ani qərarlar almadıqda, ani dəyişikliklər olmadıqda, emosional tarazlığı daha yaxşı olacaq və daha sağlam bir şəkildə özünü ifadə edə biləcək. Digər tövsiyəmiz odur ki, uşaqlar daimi olaraq fiziki oyunlarla aktiv olmalıdırlar. Bəzi dönəmlərdə uşaqlar evdə oturduqları, bədənlərində olan enerjilərini ata bilmədikləri üçün bu, aqressiya olaraq özünü göstərir. Daha sağlam şəkildə bu enerjini tükətərək idmanla, dostları ilə əylənərək keçirərsə, aqressiyası azalar. Bundan əlavə yaradıcı fəaliyyətdən də istifadə edə bilərik. Aqressiv olduqda onu sakitləşdirə biləcəyimiz əyləncələr edərək, rəsmlər çəkərək aqressiyasını idarə edə bilərik. Bu üsullar yalnızca aqressiyanı azaltmır, həm də  emosional zəkanı, əl bacarıqlarını inkişaf etdirir və uşaq sosial mühitdə daha fərqli bir şəkildə yol ala bilir. 

- Hansı hallarda valdeynlər psixoloq, ya da psixiatra müraciət etməlidir?

- Valideynlər uşaqlarında aqressiyanı uzun bir müddət davam etdiyi müşahidə edirsə, məktəbdə, dost çevrəsində, qohum əlaqələrində sosial əlaqənin pozulduğunu görəriksə, özünüifadə əlaqələri pozularsa və ya özünə, çevrəsinə zərər verdiyini gördüyümüz müddətdı mütləq mütəxəssisə müraciət etməlidirlər. Bundan əlavə, övladımızda yuxu problemi, davamlı qorxu, təşviş, narahatlıq və s. ona maneə olan hallar görəriksə bu zaman da psixoloq və psixiatra müraciət etmək tövsiyə olunur. Xüsusilə, erkən müdaxilə bu situasiyada önəmli rol oynayır. Çünki, uşağın davranış nümunələrini sağlam bir şəkildə formalaşmağa çalışırıq. Bu da gələcəkdə daha ciddi problemlərin zəncirvari şəkildə böyüməyinin qarşısını alır.

- Valideynlər bu hal ilə rastlaşdıqları zaman nələr etməlidir?

- Ana-atalar ilk növbədə özləri sakit olmalıdır. Öz emosialarını sakitləşdirmə və tənzimləməlidirlər. Bir çox seanslarda müşahidə etdiyimiz odur ki, övlad təşvişlidir və ya aqressiyası yüksəkdir, valdeyn isə ondan da təşvişlidir. Seans müddətində valideynlə işləndildiyini müddətdə, təşviş situasiyası azaldığı halda uşaqda da seans və terapi olmadan stress və aqressiyanın azaldığını müşahidə edə bilərik. Tövsiyə edirik ki, valideynlər sakit, düzgün reaksiya versinlər: nə həddən artıq aqressivlik, nə həddən artıq laqeydlik göstərsinlər. Həddən artıq aqressiya uşağı qorxuya, təşvişə gətirib çıxaracaq. Bu, aqressiya ilə nəticələnəcək. Laqeydlik isə daha çox yanlış davranışlara yol açacaq. Duyğularımızı düzgün ifadəetmə və onun etdiyi yanlışları düzgün tərzdə bildirmək lazımdır. Övladımızla empati qurmaq, onu anlamaq, başa düşmək, yanlışlarının səbəbini açıqlamaq, ana-qız, ana-oğul, ata-qız və digər münasibətlərdə tətbiq olunduğu təqdirdə uşaq anladıldığını başa düşür və daha sakit bir tempdə özünü ifadə edə bilir. 

- Aqressiyaların səbəblərindən biri də texniki vasitələr və sosial şəbəkə ola bilər?

- Xüsusilə son ilin tədqiqatlarına nəzər salsaq görərik ki, övladımızın ekran qarşısında uzun müddət qalması və ya saatlarla video oyunlar oynaması aqressiyasını artırır. Uşaq gördüyünü təkrarlayır, buna meyllidir. Valideyn buna diqqət etməlidir, ekran vaxtını məhdudlaşdırmalıdır. Yaşa uyğun məzmun seçilməli və uşağa təqdim edilməlidir. İndiki uşağın ekrandan tamamilə uzaq durmasını, telefon işlətməməsini, video oyunlar oynamamasını tövsiyə etmək çox absurddur. Çünki, indiki dövrdə bunu əngəlləmək qeyri-mümkündür. Evdə qadağa qoysaq belə, çöldə bununla rastlaşacaq. Burada əməl etməli olduğumuz nüans odur ki, müəyyən aralıqda vaxt müddəti verilməlidir, təqdim olunan videoların, oyunların məzmununa nəzər yetirilməlidir. Bu zaman uşaq həm də sosial mediadan yeni məlumatlar  öyrənmiş olar.

Sevinc Yarməmmədova