Xameneinin bəyanatı: “ABŞ ilə danışıqlar İranın milli maraqlarına xidmət etmir” — Danışıqsız nüvə strategiyası və perspektivlər
23 sentyabr 2025-də İranın Ali Rəhbəri Ayətullah Əli Xamenei ABŞ ilə birbaşa danışıqların Tehran üçün faydalı olmadığını açıqladı və bunu “ölü sonluq” kimi xarakterizə etdi. Bu açıqlama bir neçə əsas geosiyasi və diplomatik kontekstdə meydana çıxdı: BMT-dəki diplomatik təşəbbüslər, E3 ölkələrinin (“snapback”) sanksiya mexanizminin aktivləşdirilməsi təklifləri və regionda son dövrdə artan hərbi gərginlik. Xameneinin bu mövqeyi yalnız söz səviyyəsində diplomatiya mesajı deyil, həm də İranın uzunmüddətli strateji perspektivini ortaya qoyan siyasi və mənəvi bir siqnal olaraq qiymətləndirilə bilər.
Xameneinin açıqlamasının siyasi və mənəvi arxa planı
Bu bəyanat həm daxili, həm də xarici auditoriyaya
ünvanlanmışdır. Daxildə Xamenei “məğlub olmama” və milli şərəf narativini gücləndirir.
Vaşinqtonla masaya əyləşib xarici şərtləri qəbul etmək İran üçün mənəvi və
siyasi bir itki kimi qələmə verilə bilər. Xaricdə isə mesaj aydındır: Tehran öz
qərarlarını yalnız milli suverenlik və milli maraqlara əsaslanaraq verəcək. Bu
mövqe, xüsusilə 2018-ci ildən sonra ABŞ-ın nüvə razılaşmasından çıxması və
sonradan tətbiq etdiyi “maksimum təzyiq” siyasətinin yaratdığı güvən əskikliyi
fonunda formalaşıb.
Xameneinin açıqlaması eyni zamanda daxili siyasi elitalara və
ordunun yüksək rütbəli komandirlərinə də ünvanlanmışdır: mesaj açıqdır ki,
Tehran öz strateji qərarlarında xarici təzyiqlərin təsirinə məruz qalmayacaq və
milli maraqlar prioritetdir. Bu, həmçinin İran cəmiyyətinə, xüsusilə gənc və
elmi təbəqəyə, ölkənin nüvə proqramının milli inkişaf və enerji perspektivləri
üçün vacib olduğunu göstərir.
ABŞ və Qərbin mövqeyi: Danışıqlar hələ də zəruridirmi?
ABŞ və Avropa Birliyi ölkələri üçün əsas narahatlıq nüvə
proqramının strateji imkanlarıdır: zənginləşdirmə səviyyələri, inspektorların giriş
məhdudiyyətləri və potensial silahlanma qabiliyyəti. Qərb tərəfi hesab edir ki,
danışıqlar sanksiyaların yumşaldılması və yoxlamaya tam giriş mexanizmi
yaratmaq baxımından zəruridir.
E3 ölkələrinin (Fransa, Almaniya, Britaniya) təşəbbüsü olan
“snapback” mexanizmi Qərb üçün nüvə diplomatiyasının alternativsizliyini göstərir.
Yəni, rəsmi olaraq danışıqlar aparmaq İranın milli maraqlarına xidmət etməsə də,
Qərb tərəfi üçün nüvə məsələsinin təhlükəsiz və sanksiyaları idarə edə bilən
bir şəkildə həlli üçün diplomatik kanallar hələ də açıq və prioritet yoldur.
Danışıqsız həll konsepti və Tehran üçün alternativlər
Danışıqsız həll texniki və diplomatik baxımdan çətindir,
çünki nüvə proqramı beynəlxalq normativ və yoxlama rejimlərinə tabe olmaqla əlaqəlidir.
Buna baxmayaraq, Tehran müəyyən alternativ vasitələrə malikdir:
Texnoloji və elmi davamlılıq
İran zənginləşdirmə qabiliyyətini artıraraq nüvə biliklərini
qoruyur və bu bilikləri həm enerji, həm də tibb sahəsində əsaslı tətbiqlər üçün
bəhanə olaraq istifadə edir. Xamenei bu mövzuya açıq şəkildə toxunub və Tehran
“bombaya” niyyətinin olmadığını bəyan edir. Lakin zənginləşdirmə səviyyələrinin
artması beynəlxalq narahatlığı artırmaqla yanaşı, diplomatik təzyiqləri də dərinləşdirir.
Regional və çoxvektorlu diplomatiya
Tehran Rusiya, Çin və bir sıra regional oyunçularla yaxın əməkdaşlıq
quraraq sanksiyaların təsirini azaltmağa çalışır. Bu, həm iqtisadi, həm də hərbi-siyasi
dəstək baxımından mühüm bir imkan yaradır. Lakin belə çoxvektorlu əməkdaşlıq,
nüvə proqramının beynəlxalq legitimləşməsini təmin etmir və ABŞ-ın diplomatik
strategiyasına qarşı balans vasitəsi kimi çıxış edir.
Qismən kooperasiya və selektiv yoxlamalar
İran Avropa ilə çevik razılaşmalar əldə etməklə, IAEA
inspektorlarına məhdud giriş imkanı yarada bilər. Bu yanaşma ABŞ ilə birbaşa
danışıqsız müvəqqəti diplomatik rahatlama təmin edir, lakin uzunmüddətli həll və
snapback risklərinin aradan qaldırılması baxımından yetərli deyil.
İqtisadi müqavimət strategiyası
Yerli istehsalın gücləndirilməsi, büdcə prioritetlərinin dəyişdirilməsi
və şimal-cənub iqtisadi marşrutlarının aktivləşdirilməsi Tehran üçün
sanksiyalara qarşı dözümlülük yaradır. Bu, siyasi baxımdan strateji seçim olsa
da, əhalinin həyat səviyyəsinə təsir və sosial gərginlik potensialı mövcuddur.
İranın “biz bombaya ehtiyacımız yoxdur” iddiası: reallıq və
strateji mesajlar
Rəsmi Tehran 1979-dən bəri kütləvi qırıcı silahlara qarşı
dini qadağalarla nüvə silahı istehsal etməyəcəyini bəyan edir. Lakin beynəlxalq
ekspertlər və keçmiş IAEA hesabatları göstərir ki, İranın nüvə bilikləri və
keçmiş fəaliyyəti narahatçılıq yaradır. Siyasi baxımdan Tehran nüvə proqramını
həm “müharibədən qaçınma”, həm də qlobal etimadsızlıq mühitində strateji vasitə
kimi saxlayır.
Bu baxımdan, rəsmi bəyanatlar ilə real fəaliyyət arasında müəyyən
fərq var: Tehran nüvə silahı olmadan da nüvə texnologiyasını siyasi və strateji
güc vasitəsi kimi qoruyur və regional balans oyunlarında istifadə edir.
Ən praktik ssenarilər və mümkün inkişaf yolları
Sanksiyaların bərpası və iqtisadi təzyiq
E3 və BMT mexanizmləri vasitəsilə sanksiyaların geri dönməsi
mümkün olsa da, İran iqtisadi olaraq tam çöküşdən uzaq qalır. Bu şəraitdə
Tehran davamlı müqavimət strategiyasını seçərək iqtisadi adaptasiya və yerli
resurslardan istifadəni genişləndirə bilər.
Seçimli de-eskalasiya
Avropa vasitəçiliyi ilə Tehran IAEA-yə müəyyən məhdud giriş
imkanları təqdim edə bilər. Bu, ABŞ ilə geniş diplomatik razılaşma olmasa da, təzyiqi
müəyyən ölçüdə idarə altında saxlamağa imkan verir.
Bloklaşma və yeni güc mərkəzləri
İran Rusiya, Çin və regional müttəfiqlərlə sıx əməkdaşlıq
quraraq qlobal balansı dəyişdirməyə çalışa bilər. Bu, uzunmüddətli perspektivdə
çoxqütblü dünya və geosiyasi parçalanma yaratmaq potensialına malikdir.
Hərbi eskalasiya riski
Ən ekstremal ssenari regionda gərginliyin artması, İsrail və
ya ABŞ tərəfindən hədəfli əməliyyatlar və cavab tədbirlərini əhatə edir. Tehran
buna qarşı hərbi yüksəlişləri planlaya bilər. Bu ssenari isə region və qlobal təhlükəsizlik
üçün ciddi risklər doğurur.
Nəticə və ümumi qiymətləndirmə
Xameneinin açıqlaması Tehran üçün siyasi və prinsipal sərhədləri
bir daha müəyyən etdi: ABŞ-la birbaşa danışıqlar indiki şəraitdə siyasi və
strateji baxımdan qəbuledilməzdir. Praktik baxımdan isə nüvə proqramının beynəlxalq
xarakteri, yoxlama tələbləri və sanksiya mexanizmləri danışıqları hələ də daha əlverişli
və riskləri daha az olan yol kimi saxlayır.
İranın qısa və orta müddətli planları — texnoloji davamlılıq, çoxvektorlu diplomatiya və selektiv kooperasiya — danışıqsız “tam həll” təmin etməkdən uzaqdır. Bu strategiyalar əsasən Tehran üçün əlavə zaman, strateji manevr imkanları və diplomatik elastiklik yaradır, regionda və qlobal səviyyədə mövqeyini qoruyur.
Xasay Gəraylı
siyasi şərhçi
18:42 24.09.2025
Oxunuş sayı: 6829
