Povest janrı – Cahangir Məmmədli işığında Anar yaradıcılığı

Ədəbiyyat tarix boyu yazıçıların qılıncı olub. Yazıçılar ədəbiyyat vasitəsilə əsrlər boyu sosial, siyasi, iqtisadi problemlər cəmiyyətin diqqətinə çatdırılıb, bəzi hallarda problemlərin həlli, çıxış yolları da göstərilib. Ədəbiyyat yalnız problemləri göstərən vasitə yox həm də insanların ruhunu qidalandıran mənəviyyat xəzinəsidir. Ədəbiyyat, insanların hər zaman demək istəyib deyə bilmədiklərinin toplu halıdır. Nizami Gəncəvi xalqın qorxub dilə gətirə bilmədiyi hökmdar zülmündən, ideal dövlət modelindən yazırdı, sonrakı illərdə dövrün gətirdiyi vəziyyətə uyğun olaraq, Axundov cəhalətdən, savadsız mollalardan yazdı. Bir az keçdi mətbuat yarandı. 1875-ci ildə yaranan mətbuat XX əsrin sonuna kimi ədəbiyyatla vəhdət halında idi. Bu birləşmə yenə də dövrə uyğun olaraq müəyyən məqsədə xidmət edirdi. Bu məqsəd xalqın maariflənməsi, ana dilində yazıb oxuya bilməsi idi. Qısacası ədəbiyyat xalqın dilidir, ədəbiyyat deməyə çəkindiymiz, içimizdə basdırdığımız duyğuların gün işığına çıxmasıdır. Bu proses ədəbiyyatın müxtəlif janrları vasitəsilə həyata keçirilir ki, hər janrın özünəməxsus xüsusiyyəti var. Hansı ki, bu xüsusiyyətlər də qoyulan məsələyə ayrı bir rəng qatır və onu gözəlləşdirir. Bu janrlardan biri də “povest” janrıdır. Hazırda Azərbaycan ədəbiyyatında çox nadir rast gəlinən, hətta deyərdim rast gəlinə bilinməyən janr. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ədəbiyyatımızda özünə yer edən, 1960-cı illərdən isə təkmilləşərək ədəbiyyatın ayrılmaz və ən çox işlənən janrına çevrilən povest janrı öz xüsusiyyətləri və rəng çalarları ilə diqqəti çəkir. Professor Cahangir Məmmədli “Altmışıncılar nəsrinin poetikası” kitabında povest janrının tarixi, keçdiyi mərhələlər, növləri, formaları haqqında dünya ədəbiyyatından nümunələr gətirərək bu janrı yenidən ədəbiyyata xatırlatdı. Bu xatırlatma dünya ədəbiyyatıyla paralel Azərbaycanın 1960-cı illərin görkəmli nasirlərindən: Elçin Əfəndiyevdən, Anardan v.b sanballı nümunələr gətirib.

Biz bu gün Anar yaradıcılığında povest janrından danışacağıq. Anar Azərbaycan ədəbiyyatında çox fərqli imzaya və dünyagörüşünə sahib olan yazıçılardandır. Hansı ki, belə yazıçılar nəinki Azərbaycanda hətta dünyada tək-tükdür. Anarın povestlərində olan rəng çalarları, obraz müxtəlifliyi sanki cəmiyyətin hər təbəqəsinə xitab edir. Nəinki povest onun hekayələri də bu cür, fərqli yanaşmalar, insan psixologiyasının dərinliklərində yatan duyğuları və xatirələri oyatmağa, insanları insan kimi olmağa səsləyir. Anarın povest yaradıcılığından danışsaq ən gözəl povest nümunələrindən “Mən, sən, o və telefon” , “Dantenin yubileyi” , “Gürcü familiyası” nın adını hökmən çəkməliyik. Bu povestlərin hər birinin təhlilinə ayrıca yer verəcəyik. Lakin əvvəlcə Anar yaradıcılığında povest janrına professor Cahangir Məmmədli gözü ilə baxaq. 

“Anarın insanı məişətdə təsvir edən hekayələri, povestləri birdən-birə qavranılası bəsit dünya deyil. Burda palitra rəngarəngliyi var və bu rəngləri seçmək üçün bəzən dəfələrlə ona baxmalı olursan. Obrazlarla hər dəfə görüşəndə onların yeni dünyası, yeni aləmi ilə qarşılaşmalı olursan. Ona görə ki, Anar oxucu səviyyəsinə hörmət edən, ona inanan sənətkardır. O, hadisələrin “aydınlaşması” prosesində “rəhmdil” sadəbazlıqdan uzaqdır. O öz oxucusunu obrazlar ilə təklikdə qoyur və oxucunun “sərbəst düşünməsinə” mane olmur”.

Anarın bir əsərdə yaratdığı obrazlar zahirən bir birinə oxşamağa çalışan lakin daxilən bir birindən olduqca uzaq və fərqli dünyaların insanlarıdır. Anar onlar arasında olan münasibətin bir qismini göstərir, geri qalanını isə oxucunun dünyagörüşünə buraxır. Məsələn oxucu öz dünyagörüşünə və obrazların verilən müəyyən xüsusiyyətlərinə uyğun şəkildə təxmin etməldir ki, “Gürcü familiyası” da Əsməri Moskvada nələr gözləyir, təxmin etməlidir ki, “Dantenin yubileyi” də metro səyahətindən sonra Kəbirlinskini hansı danlaqlar, hansı mübahisələr gözləyir yaxud “Mən, sən, o və telefon” da Mədinə bir də Seymura zəng edəcəkdimi? Bunların sonu oxucunun təxmin etməli olduğu sonluqlardır. 

Anarın əsərlərindəki rəng çalarlarına, ortaya qoyduğu obrazların münasibətlərinə daha yaxından baxaq.

Dantenin yubileyi povestində yeni və köhnə nəsil arasındakı uçurumu Kəbirlinski və Cavad Cabbarov ilə göstərən Anar, onların eyni ixtisasa sahib olmasına baxmayaraq aradan keçən zamanın necə fərq yaratdığını, tələblərin necə dəyişdiyini göstərib. Təbii ki, bu sadəcə dövr məsələsi deyildi, Kəbirlinskinin xarakterində olan boşluqlarda buna səbəb idi. Xaraktercə zəif olan Kəbirlinskiyə bütün obrazların münasibətində mənfilik və istehza var. Lakin bir həyat yoldaşı Həcər onu nə qədər danlasa və nə qədər mübahisə etsələrdə onun ərinə olan münasibəti altında heç bir kinayə heç bir istehza yoxdur. Acı dilinin altında, qəlbinin dərinliyində həyat yoldaşına olan sevgisi hələ də təzədir. Bu münasibət bütün əsər boyu mübahisə edən cütlüyün sonda olan dialoqu və metro səyahətində ortaya çıxır. Bəlkə də evə gedərkən yenə onları dava dalaş, daha doğrusu Kəbirlinskini danlaq gözləyirdi. Lakin həmin an, o metro səyahəti hər ikisini hələ Kəbirlinskinin kənd kənd gəzib göstərdiyi tamaşalar vaxtındakı münasibətlərini, saf sevgilərini xatırlatdı onlara.

Kəbirlinskinin oğlu ilə arasında olan münasibətindəki uçurumda Kəbirlinskinin zəif xarakterinin, bacarıqsızlığının nəticəsi idi. Oğlu Eldarla bir yerdə çalışan Kəbirlinskinin hər gün biri tərəfindən alçaldılması, bir fəxri ad belə ala bilməməsi Eldarı başıaşağı edirdi. Kəbirlinski özü də bi rata kimi, bir aktyor kimi, bir həyat yoldaşı kimi nüfuzunun olmadığının fərqində idi.  “Dantenin yubileyi” tamaşasına bilet tapdığını zənn edərkən Kəbirlinskinin yoldaşı Həcərə olan münasibəti bunu aydın şəkildə göstərir. Hətta Həcərin Kəbirlinskinin tələb ədası ilə danışığına heçnə deməməsi, əksinə həyat yoldaşının dediklərinə şübhəsiz əməl etməsi də onlar arasındakı problemin qaynağının nə olduğunu – Kəbirlinskinin fərsziliyi – göstərir. 

“Mən, sən, o və telefon” povestində Mədinənin daxili dünyasının qarışıqlığı, həmin gecə radiosunun xarab olmasının danışmağa bəhanə olması, özünə qulaq yoldaşı axtarması Seymurun danışmaq istəyilə həmahəngdir. Seymur da Mədinəyə duyduğun hissin nə olduğunu dəqiq bilmirdi. Bu sadəcə vərdiş idimi, yoxsa qardaşlarının ailələrinin yanında çox tək qalmışdı, yaxud da sevirdi. Telefondamı? Bu da oxucunun ixtiyarına verilən təxminlər sırasında yer alır. Mədinənin münasibəti də həmçinin qeyri-dəqiq idi. Belə ki, Mədinə Seymura daha çox dərd ortağı, danışıb içini tökəcəyi bir vasitə, bir telefon idi. Bundan artığı yox. Həmçinin Mədinənin telefonda Rüstəm kimi tanıdığı Seymura işdəki eşqindən danışması, lakin işdəki Seymura telefondakı Rüstəmdən danışmaması da onun münasibətini aydın şəkildə göstərir.  Daha sonra Seymurun Mədinənin iş yerinə şöbə müdiri gəldikdən sonra telefon zənglərində özü haqqında maraqlanıb dinləməsi də birmənalı deyil. Seymur burda özü haqqında məlumat alarkən həm necə davranacağı haqqında yol xəritəsi cızmış olur, həm də işdəki özünü telefondakı özünə qısqanırdı. Burda da Seymurun psixologiyasının təhlili də auditoriyanın ixtiyarına verilib. Bundan sonrakı prosesin necə irəliləyəcəyi, Mədinənin bir də Seymura zəng edib etməyəcəyi yaxud Seymurun telefondakı Rüstəmdən xəbər verib verməyəcəyi də müammadır.

Obrazlar arasında olan bu fərqlər, onların daxili dünyasının bəzən öz dilləri bəzən ətrafındakılar tərəfindən açılması, obrazların psixoloji analizi Anarın ustalığının göstəricisidir. Hadisələrin davamının auditoriyanın ixtiyarına buraxılması isə Anarın öz oxucularına inamının ifadəsidir. Anar öz povest yaradıcılığı ilə bir birindən tamam fərqli insanları təqdim etmiş, onların psixolozi analizini bəzən özü açmış bəzən oxucu ixtiyarına vermişdir. Povest yaradıcılığı öz zirvəsini Azərbaycan ədəbiyyatında məhz Anarla yaşadı və oxucu psixoloji povestlərlə də tanış oldu. Bu gün bu itib batan ədəbiyyat janrına olan ehtiyac göz qabağındadır. Professor Cahangir Məmmədlinin bu janrı yenidən bizlərə xatırlatması və gündəmə gətirməsi, həm oxucuların tələblərində həm də yazıçıların qələm məhsullarında müəyyən janr dəyişikliyi yaratmalıdır.

Ayhan Ağarzayev