İslam aləminin ilk firqələri və kəlam məktəbləri: Xaricilər və Mürciə

-          Müşriklərin, xristian və yəhudi din alimlərinin, fəlsəfi məktəb nümayəndələrinin müsəlmanlara yönəltdikləri dini-fəlsəfi suallar;

-          Siyasi parçalanmalar, xilafətin legitimliyi və siyasi itaət məsələsi ətrafında ortaya çıxan suallar;

-          Sosial və əxlaqi dilemmalar, böyük günah, cəza və mükafat məsələləri;

-          İman və əməl münasibəti;

-          İlahi ədalət və iradə, Allahın ədalət prinsipi qarşısında insanın məsuliyyəti və s.

Bu sualların cavablandırılması üçün sadəcə Quran ayələrinə istinad kifayət etmirdi. Ağıla əsaslanan izahlar və teoloji sistemləşdirmə ehtiyacı yarandı və bu, kəlamın doğuşuna zəmin yaratdı.

Kəlam elminin ortaya çıxmasına həm daxili, həm də xarici amillər təsir etmişdir. Bu amillər artıq Peyğəmbərin sağlığı dövründən başlayaraq tədricən baş qaldırırdı.

Kəlam məktəbləri

Cədvəl 2. Kəlam məktəbləri

-          Xaricilik (Xəvaric): ilk siyasi-ideoloji firqəçilik

Xaricilik İslam siyasi-fikri tarixində, erkən dövrlərdə yaranmış və zamanla həm teoloji, həm siyasi sahədə geniş təsir göstərmiş bir hərəkatdır. Onun meydana çıxması, zahirən Sıffîn döyüşündən sonra baş vermiş kimi qəbul edilsə də, əslində bu firqənin kökləri daha qədim ictimai-siyasi gərginliklərə, xüsusilə üçüncü xəlifə Osman dövründəki narazılıqlara və sosial dəyişikliklərə dayanır. Onun idarəçilikdə qohumbazlıq siyasəti yürütməsi, cəmiyyətin sosial təbəqələri arasında bərabərsizliyin artması, bəzi şəxslərə torpaq və vəzifə verilməsi, zənginlik bölgüsündə ədalətsizlik iddiaları ciddi etirazlara səbəb olmuşdur. Bu mənada o, bir məzhəb olmaqdan çox, konkret siyasi və ideoloji münasibətlərlə formalaşan və zümrələşən radikal bir etiraz hərəkatı kimi anlaşılmalıdır.

Bu dövr artıq Bədəvi həyat tərzindən təşkilatlanmış dövlət idarəçiliyinə keçid mərhələsidir. Köçəri mədəniyyət dövlət nizamına tabe olmaqda çətinlik çəkir, bu da mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətə qarşı davamlı müqavimət yaradırdı. Bu mədəni və iqtisadi uyğunsuzluq, xəlifə Osman dövrünün sosial partlayışlarını və sonda onun şəhadətini hazırlayan əsas faktorlardan olmuşdur.

Xariciliyin “müəyyən bir firqə” şəklində ilk dəfə açıq şəkildə ortaya çıxması Sıffîn döyüşü ilə bağlıdır. Bu döyüşdə Hz. Əli ordusunun Muaviyə üzərində qələbəyə yaxın olduğu anda, Amr ibn As tərəfindən irəli sürülən “Quranla hakimlik” təklifi, iraqlı əsgərlər üzərində təsir göstərmiş, döyüş dayandırılmışdır. Hz. Əli bu hərəkətin bir taktiki siyasi hiylə olduğunu bilsə də, ordusunun təzyiqi ilə buna razı oldu. Məhz bu razılaşma, onun tərəfdarlarının bir hissəsində dərin narazılıq yaratdı. Bu qrup “Hökm yalnız Allaha aiddir” (La hükmə illa li-Llah) şüarı ilə hakimliyi küfrə yaxın bir davranış kimi qiymətləndirdi və Hz. Əliyə qarşı çıxaraq ondan ayrıldı və onun dəstəsindən xaric oldular. Bu hadisə ilə müasir mənada “Xarici” adlandırılan qrup təşəkkül tapdı.

“Xaricî” termini daha çox müxalifləri tərəfindən verilmiş və mənfi mənada işlədilmişdir: “dindən çıxanlar”, “ictimai birliyi pozanlar” və s. Əksinə, onlar özlərini “Şurat” – yəni “mallarını və canlarını Allah yolunda satanlar” kimi adlandırırdılar. Bu ad özündə həm cihad düşüncəsini, həm də şəhidlik idealını daşıyırdı.

Xaricilərin ideologiyası özündə həm puritan teoloji düşüncəni, həm də inqilabi siyasi meylləri birləşdirirdi:

-   Onlar, günah işləyən müsəlmanı kafir sayırdılar. Bu “təkfir” metodologiyası onları digər firqələrdən ayıran əsas xüsusiyyətlərdən idi. Onlara görə, böyük günahlar imanla bir arada mövcud ola bilməzdi.

-   Qurani-Kərimin “Hökm yalnız Allaha məxsusdur” (Yusuf 12/40) ayəsinə istinad edərək insanların (xəlifələrin, hakimlərin) siyasi hökm verməsini küfür (dindən çıxmaq) kimi dəyərləndirirdilər.

-         Onlara görə, iman təkcə etiqad deyil, həm də əməldir. Əməl çatışmazlığı imanın yoxluğu ilə nəticələnir.

-      Onlara görə, müsəlman cəmiyyətini yalnız ədalətli və Quran hökmlərinə sadiq müsəlman lider idarə edə bilər. Bu şərtlərə cavab verməyən istənilən rəhbər legitimliyini itirmiş sayılır və ona qarşı silahlı üsyan vacibdir.

Xariciliyin yayılması üçün münbit sosial zəmin, çöl köçəri həyatına bağlı qalan və yeni İslam idarəçiliyinə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkən bədəvilər olmuşdur. Bu insanlar üçün, yeni idarəçilik və şəhər mədəniyyəti “haqsızlıq və bidət” mənbəyi idi. Sosial ədalətsizlik və zənginlik bölgüsü ilə bağlı narahatlıqlar dini rəng alırdı. İslami bərabərlik və ədalət idealları bu narazılıqları ideoloji şəkildə ifadə etmək üçün istifadə olunurdu. Bu baxımdan, xaricilik aşağı sosial təbəqələrin siyasi və dini müqavimət forması olmuşdur.

Əbu Məryəm Sədi rəhbərliyindəki üsyan, xarici ideologiyasının yalnız ərəb zadəganları deyil, məvali (ərəb olmayan müsəlmanlar) arasında da yayılmağa başladığını göstərir. Məvalilərin iştirakı iki səbəblə izah edilə bilər: etnik və sosial bərabərsizlik (Qureyş olmayanların siyasi sistemdə kənarda saxlanması) və İslamın ilk bərabərlikçi mesajlarının radikal şərhi (xaricilikdə sosial fərqliliyi küfürlə eyniləşdirən bir düşüncə hakim idi). Bu baxımdan, onlar sadəcə ideoloji bir firqə deyil, marginal sosial təbəqələrin intellektual və siyasi sığınacağı olmuşdur.

Nəhrevan və Nuhaylə qırğınlarından sonra xaricilərin müqəddəs intiqam anlayışı formalaşdı. Hz. Əlinin xarici Əbdurrahman b. Mülcəm tərəfindən şəhadəti, bu intiqam psixologiyasının təcəssümüdür. Bu hadisə həm də siyasi zorakılığın dini əsaslarla necə legitimləşdirilə bildiyinin nümunəsidir. Bu nöqtədən sonra xaricilər partizan silahlı müqavimət şəbəkələrinə çevrilmiş, klassik ordu strukturlarından uzaq, asimmetrik mübarizə üsulları mənimsəmişlər.

Əqidə və siyasi yanaşmalardakı fərqlər xaricilərin zamanla müxtəlif firqələrə ayrılmasına səbəb olmuşdur. Aşağıdakı əsas qollar xariciliyin daxili ayrışmasının tarixi xəritəsini təqdim edir:

-          Muhakkimə-i Ula (Əsil xaricilər) - ilk və ortaq prinsiplər üzərində birləşmiş xaricilərdir. Siffin döyüşündən sonra Hz. Əlini təhkimə razı olduğu üçün əvvəlcə səhv edən, sonra isə kafir saymışlar.

-          Əzariqə - Nafi ibn Əzrak tərəfindən qurulmuş ən radikal qoldur. Təkfir siyasətində ifrat mövqe tutaraq, hətta xarici olub, onlara qoşulmayanları da kafir saymış və ağır zorakılıq metodu tətbiq etmişlər.

-          Nəcədat - Necdə ibn Amir rəhbərliyində formalaşan bu qrup, digər fraksiyalardan fərqli olaraq bəzi günahları bilməyərək etmək halında insanın üzrlü sayılmasını qəbul etmişdir.

-          Sufriyyə - günahkarları müşrik saysalar da, müxalif qadın və uşaqları öldürməyi haram saymışlar. Bu onların daha yumşaq siyasi mövqeyindən xəbər verir.

-          Acəridə - uşaqların dini statusu ilə bağlı daha mülayim və nəzəri əsaslı fikir irəli sürmüş, hicrəti vacib yox, fəzilət saymışlar. Bu firqə sonradan çoxsaylı alt qollara ayrılmışdır.

-          Səalibə - Acəridə ilə bənzər düşüncələri paylaşsa da, uşaqlara münasibətdə daha ehtiyatlı və gözləmə mövqeyi tutmuşlar. Onlar da çoxsaylı alt qollara bölünmüşdür.

-          Beyhəsiyyə - iman anlayışını elm, iqrar və əməl birliyinə əsaslandırmış, iman edən şəxsin əməl etmədən müsəlman sayılmayacağını müdafiə etmişlər.

-          İbaziyyə - ən mülayim və bu gün də mövcud olan yeganə xarici firqəsidir. Böyük günahı nankorluq kimi dəyərləndirərək kafirlik saymamış, digər müsəlmanlarla nikah və mirası caiz bilmişdir. Omanda və Şimali Afrikada təsirini qorumuşdur.

Əhli sünnə alimləri və daha təmkinli mövqe tutan İslam alimləri xariciləri ümumilikdə “dalalətdə” (azğınlıqda) olan bir qrup kimi qiymətləndirmiş, lakin onları bütünlüklə İslamdan çıxmış saymamışlar. Məsələn, Hz. Əlinin öz ardıcıllarına etdiyi tövsiyə bu məsələni aydın şəkildə izah edir. O, xaricilərlə sonradan savaşmamağı tövsiyə edərək, “həqqi axtarıb tapa bilməyənlər, batili axtarıb ona çatanlar kimi deyildir,” – demişdir. Bu ifadə, xaricilərin səmimi niyyətli, lakin ciddi şəkildə səhv yolda olduqlarını, Muaviyə və tərəfdarlarının isə məqsədli şəkildə haqsızlıq etdiklərini ortaya qoyur.

Xaricilər dini ibadət və əxlaq sahəsində özlərini ciddi şəkildə yetişdirməyə çalışmışlar. Daimi səcdə, Qurani-Kərimin davamlı oxunuşu, zühd və təqva anlayışı onların əsas göstəricilərindən biri olmuşdur. Lakin bu dini cəhdlər, ətraf mühitə qarşı sərt, bəzən zalim münasibətlə müşayiət olunduğundan, xarici obrazı İslam tarixində “qəzəbli, asi və sosial adaptasiyaya meyli olmayan” bir insan tipi ilə assosiasiya edilmişdir.

Xaricilər ilkin mərhələdə Quran əsaslı, ədalət və təqva üzərində qurulmuş bir ictimai nizam axtarmışlar. Lakin zamanla bu axtarış sərtlik, təfsirə qapanma və teoloji radikalizmə çevrilmiş, nəticədə xaricilik öz daxilində bir-birini inkar edən, parçalanmış və çox vaxt cəmiyyətlə uzlaşa bilməyən fraksiyalara bölünmüşdür. Bu da göstərir ki, hər hansı dini-siyasi hərəkatın uzunömürlü və sağlam inkişafı yalnız ideoloji prinsipiallıqla deyil, sosial realizm və fərqliliklərə qarşı tolerant yanaşma ilə mümkündür.

-       Mürciə məktəbi: böyük günah və iman məsələsi

Adı ərəb dilində “təxirə salmaq, sonraya buraxmaq” mənasında olan "ircə" kökündən gələn bu hərəkat, günahkar müsəlmanların axirətdəki vəziyyətini Allahın hökmünə buraxaraq, onların dünyada iman əhli kimi qəbul edilməsini müdafiə etmişdir.

İslam tarixində bir fikir cərəyanı kimi meydana çıxan bu istiqamət, VII əsrin ikinci yarısında baş verən daxili qarşıdurmalar fonunda formalaşmışdır. Hicri 35-ci ildə xəlifə Osman ibn Affanın öldürülməsi, ardınca baş verən Cəməl və Siffin döyüşləri, müsəlman cəmiyyətində dərin parçalanmaya səbəb olmuşdur. Bu hadisələr, müsəlmanları siyasi mövqe bildirməyə məcbur edən bir mühit yaratmış, bu mühitdə isə tərəfsiz qalmağa çalışan fərqli qruplar ortaya çıxmışdır.

Mövcud dini və siyasi qarışıqlıqda bəzi qruplar, xüsusilə böyük günah işləyən şəxslərin iman statusu haqqında hökm verməkdən imtina etmiş və onların vəziyyətini yalnız Allahın biləcəyini əsas götürmüşdür. Belə yanaşma, digər qrupların – xüsusilə günahkarları kafir sayan və mühakimə edən cərəyanların – təmsil etdiyi radikal mövqelərə zidd idi.

     Bu düşüncə istiqamətinin ardıcılları, əməllə imanı bir-birindən qismən ayırır, imanın əsasını qəlbi təsdiq və dillə iqrar kimi qəbul edirdilər. Əməl isə, bu anlayışda imanın ayrılmaz tərkib hissəsi hesab edilmirdi. Bu mövqe, eyni zamanda iman-küfr məsələsində hökm çıxarmaq hüququnun insanlar deyil, Allah tərəfindən həyata keçiriləcəyini vurğulayırdı.

      Cərəyanın formalaşmasında xaricilərlə polemik münasibət mühüm rol oynamışdır. Xaricilər böyük günah sahibini kafir saydıqları halda, bu təlim onu müsəlman kimi qəbul edir, yalnız əməlin keyfiyyətini sorğulamağı yetərli hesab edirdi. Bu yanaşma, sonradan daha geniş teoloji mübahisələrin mövzusu olmuş, müxtəlif əqidə məktəblərinin ona münasibəti fərqli şəkildə inkişaf etmişdir.

      Sosial baxımdan isə, bu fikir axınının, Əməvilər dövründə ərəb olmayan müsəlmanların (məvali) hüquqlarının tanınmaması və ayrı-seçkiliyə məruz qalması ilə də əlaqəsi olmuşdur. Bu qrup arasında daha universal, etnik sərhədləri aşan bir müsəlmanlıq anlayışı formalaşdırılmış və fərdi məsuliyyətin qiymətləndirilməsində daha inklüziv yanaşma mənimsənilmişdir.

      Mürciənin formalaşma prosesi 60-75-ci illər (miladi 680-694) arasına təsadüf edir. Bu dövr, xüsusilə Məkkə və Mədinədə siyasi münaqişələrə cəlb olunmaq istəməyən zümrələrin intellektual baxışlarının formalaşdığı bir mərhələdir. Səlim b. Zəqvanın "Sirə" əsəri və Həsən b. Muhəmməd b. Hənəfiyyənin "Kitabü’l-İrcaʾ" adlı əsəri bu düşüncənin erkən yazılı mənbələri sırasındadır. Bu mərhələdə ortaya çıxan mövqe, dini və siyasi məsələlərdə hökm verməyi tələsməyən, xüsusilə keçmiş xəlifələr və siyasi liderlər haqqında qəti dəyərləndirmədən çəkinən bir anlayış forması idi. Bu baxış zamanla teoloji mövqe halına gəlmişdir.

       Bu fikrin siyasi mötədilliyi, Əməvi hakimiyyəti dövründə onun daha geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Əməvilər, bu düşüncə tərzinin hakimiyyətə qarşı silahlı hərəkatlara qatılmamasını nəzərə alaraq, tərəfdarlarına geniş fəaliyyət imkanı yaratmışdır. Xüsusilə, Həsən b. Muhəmməd b. Hənəfiyyənin yazılı təbliğatı və şəhərlərə göndərdiyi elçilər bu istiqamətin geniş coğrafiyada tanınmasına səbəb olmuşdur.

     Bu düşüncə sistemini mənimsəyənlər arasında fəqihlər (Həmmad b. Əbu Süleyman), müfəssirlər (Səid b. Cübeyr), şairlər (Sabit Qutnə, Muharib b. Disar), sərkərdələr (Haris b. Sürəyc) kimi müxtəlif sahələrdən olan şəxsiyyətlər yer almışdır.

      Bu fikir axını, məvalilər arasında da geniş rəğbət qazanmışdır. Onlara qarşı aparılan ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı daha bərabərlikçi və universalist yanaşma sərgiləmişdir. Bu xüsusilə Əməvi idarəçiliyində vergilər və sosial haqlar məsələsində özünü göstərmişdir. Ömər ibn Əbdüləzizin hakimiyyəti dövründə bu fikir açıq dəstək qazanmış, Kufə və digər bölgələrdən gələn nümayəndələrlə görüşlər keçirilmiş və nəticədə yeni müsəlman olanların vergilərdən azad edilməsinə dair qərarlar qəbul olunmuşdur. Onun ölümündən sonra isə, bu hüquqlar geri alındıqda, bəzi tərəfdarlar etiraz aksiyalarında iştirak etmiş, hətta həbs olunmuşdur.

      Mürciənin öz mahiyyətində üsyana çağırış olmasa da, zamanla bəzi sosial-siyasi hərəkatlara dəstək vermişdir. Bunlara 81/700-cü ildəki Əşas üsyanı, 102/720-də Yezid b. Mühəlləb, 122/740-da Zeyd b. Əli və 127/745-də Haris b. Sürəyc rəhbərliyində baş verən hərəkatlar misal göstərilə bilər. Bu dəstəklər, daha çox ədalət tələbləri və sosial bərabərlik ideyası ətrafında formalaşmışdır.

      Faktoloji baxımdan bu düşüncə axını, ilk İslam əsrlərində siyasi ixtilaflara və dini təfriqələrə qarşı formalaşmış, təmkin, barış və dini məsuliyyətin Allahın hökmünə buraxılması prinsipinə əsaslanan bir yanaşmadır. Tarixi şəraitin məhsulu olan bu mövqe, zamanla teoloji sistemə çevrilmiş, müxtəlif təbəqələr arasında yayılmış və İslam düşüncə tarixində mühüm iz buraxmışdır.

       Mürciə cərəyanı, Əməvi rejiminə qarşı meydana gələn geniş narazılıq fonunda, xüsusən də Əbu Müslim Xorasaninin rəhbərliyi altında baş verən Abbasi inqilabına ilkin mərhələdə dəstək vermişdir. Bu dəstək, Əməvilərin tətbiq etdiyi siyasi və sosial ayrı-seçkiliklərə, məvali təbəqəsinə qarşı sərgilədiyi münasibətə və daxili təzyiqlərə qarşı bir etiraz kimi anlaşılmalıdır.

       Lakin Abbasilərin hakimiyyətə gəldikdən sonra eyni sərt üsulları tətbiq etməsi Mürciə tərəfdarlarında məyusluq doğurmuş, nəticədə bu cərəyan yenidən iqtidara qarşı tənqidi mövqeyə keçmişdir. Buna baxmayaraq, Xorasan və Mavəraünnəhr bölgələrində Şiə və Xarici təsirlərə qarşı siyasi balans yaratmaq məqsədilə Abbasilər Mürciə düşüncəsini müəyyən səviyyədə dəstəkləmiş, bölgələrdə bu cərəyanın mənsubu olan şəxslərə rəsmi vəzifələr vermişlər.

       Abbasilər dövründə Bəlx, Nişapur, Rey, Hərat, Səmərqənd, Buxara və Fərqanə kimi mərkəzlərdə Mürciə cərəyanı geniş yayılmışdır. Xüsusilə Bəlx bölgəsindən Kufəyə elm öyrənmək üçün gələn tələbələrin Əbu Hənifə və tələbələrini seçməsi, bu şəhərin "Mürciə qalası" kimi tanınmasına səbəb olmuşdur. Əbu Hənifənin təsiri ilə bu cərəyanın fikirləri sistemləşmiş, onun tələbələri isə, bu fikirləri daha çox fiqh sahəsində davam etdirmişdir.

      Əbu Hənifənin teoloji görüşləri Mürciə anlayışının əhl-i sünnə içində müəyyən mövqeyə sahib olmasına şərait yaratmışdır. Lakin Reydə Nəccariyyə, Nişapurda Kərramiyyə və Səmərqənddə Maturidiyyə kimi qolların meydana gəlməsinə baxmayaraq, yalnız Maturidiyyə eyni ideoloji əsaslarla uzunömürlü olub əhl-i sünnə kontekstində varlığını qorumuşdur.

      Bəlx və Nişapur kimi bölgələrdə fəaliyyət göstərən Mürciə alimləri arasında zühd və təqva ilə tanınan şəxsiyyətlər olmuşdur. Onların təmkinli, etik və təvazökar həyat tərzi sonralar Türküstanda yayılan sufizmə təsir etmişdir. Mürciənin zahiri fiqhdən ruhaniyyətə keçidi bəzi təhlilçilər tərəfindən Əhməd Yəsəvi və Əbu’l-Leys əs-Səmərqəndi kimi fiqhi-sufi simaların formalaşmasında dolayı təsir kimi qiymətləndirilmişdir.

      İslam siyasi düşüncəsində ilk dəfə olaraq xalqın razılığını əsas meyar sayan anlayışlardan biri Mürciəyə aid edilmişdir. Məsələn, Haris b. Süreyc, valilərin legitimliyinin xalqa əsaslanmalı olduğunu, hakimlərin ya seçki yolu ilə, ya da xalqın ümumi razılığı ilə müəyyən olunmasını müdafiə etmişdir. Bu yanaşma, daha sonra İslam siyasi fikrində mülki legitimliyin əsası kimi inkişaf edəcək prinsipin erkən formasıdır.

       Mürciənin bəzi nümayəndələri zalım hakimlərə qarşı etiraz etmiş, onlardan uzaq durmuş, hətta biyətlərini  ləğv etmişlər. Bununla yanaşı, Mürciə ümumən hakimlərin küfrə düşmədiyi qənaətində olmuş və günahkar da olsa, onları müsəlman saymaq prinsipindən imtina etməmişdir. Bu mövqe, həm də təqiyyə və fitnədən çəkinmək prinsipinə bağlanmışdır. Əsas fikir budur ki, zalım hökmdar zülmünə görə qınanmalıdır, bu isə, onların xaricilərdən əsas fərqidir. Mürciənin bəzi təmsilçiləri demokratik mahiyyətə yaxın olaraq, rəhbərin legitimliyini xalqın razılığı ilə əlaqələndirmişlər (məsələn, Haris b. Süreyc).

Fiqh sahəsində Mürciə əqli, qiyas və istidlala üstünlük vermişdir. Bu baxımdan Kufə məktəbinin və xüsusilə Əbu Hənifənin əsaslandığı metodologiya ilə üst-üstə düşür. Nəticədə Mürciə, fiqh elminin sistemləşdirilməsində və hüquqi düşüncənin inkişafında mühüm yer tutmuşdur.

      Mürciə, yalnızca teoloji deyil, hüquqi düşüncədə də təsirli olmuşdur. Fiqh sahəsindəki mütəşəkkil yanaşma, xüsusilə Həmmad b. Əbu Süleyman və tələbəsi Əbu Hənifə vasitəsilə Kufə mərkəzli şəkildə formalaşmışdır. Əbu Hənifənin rəhbərlik etdiyi bu intellektual çevrə, problemlərin həllində “rəy” (şəxsi mülahizə), qiyas və istidlal kimi rasionallaşdırma metodlarını sistemli şəkildə tətbiq etmişdir. Bu yanaşma, onları “əhl-i rəy” kimi tanınmağa səbəb olmuşdur.

      Kufə məktəbinin zəifləməsindən sonra Bəlx, Mərv, Səmərqənd, Buxara və Fərqanə kimi şəhərlər yeni fiqhi və elmi mərkəzlərə çevrilmişdir. Bu bölgələrdə Mürciə və Hənəfi fiqhi arasında simbioz bir münasibət qurulmuş, onların hüquqi düşüncəsi əsasən Hənəfi prinsipləri üzərində inkişaf etmişdir.

       Zamanla Mürciə müxtəlif bölgələrdə fərqli təfsirlər və liderliklərlə çoxsaylı qollara bölünmüşdür:

-          Cehmiyyə, imanı yalnız qəlbi bilgi və təsdiq kimi izah etmişdir.

-          Qaylaniyyə, imanı bilmək, sevmək və itaət etmək kimi tanımışdır.

-          Yunusiyyə, sevgini və itaətsizliyin tərkini ön plana çıxarmışdır.

-          Qassaniyyə, imanı sadəcə ümumi qəbul ilə əlaqələndirmişdir.

-          Mərisiyyə və Tuməniyyə, təsdiqin şərtləri və iman-küfr fərqini əsaslı şəkildə sistemləşdirmişdir.

-          Kərramiyyə imanı yalnız dil ilə iqrar formasında anlayaraq radikal mövqe sərgiləmişdir.

      Bu firqələrin mövcudluğu, Mürciənin yalnız statik bir ideoloji deyil, dəyişkən və kontekstə uyğunlaşa bilən bir intellektual hərəkat olduğunu göstərir.

***

           Siffeyn Döyüşü (657-ci il) və onun nəticəsində ortaya çıxan təhkim məsələsi (hakimlərin təyin olunması) müsəlmanlar arasında böyük parçalanmalara səbəb oldu. Hz. Əli və Müaviyə tərəfdarları arasında olan bu qarşıdurma, təkcə siyasi deyil, həm də dini legitimlik mübahisələrini doğurdu. Hz. Əli, "təhkimin küfr olduğunu" iddia edən Xəvaric adlı bir qrup tərəfindən sonra qətlə yetirildi (661). Bu tarixi hadisələr müsəlmanlar arasında mübahisələri daha da alovlandırdı. Bu gərgin hadisələr fonunda müsəlman cəmiyyətində vacib suallar ortaya çıxdı: Günahkar (böyük günah işləyən) müsəlmanın dini statusu nədir? Böyük günah insanı iman dairəsindən çıxarırmı? Hakimiyyətə qarşı çıxmaq dini baxımdan doğrudurmu?

      Böyük günah (əl-kəbair) məsələsi, ilk kəlam mübahisələrinin mərkəzində dururdu. Fərqli qruplar fərqli yanaşmalar ortaya qoydu.

      Mürciənin ən diqqət çəkən xüsusiyyəti onun iman anlayışı ilə bağlı fərqli mövqeyidir. Bu anlayış aşağıdakı istiqamətdə sistemləşdirilmişdir:

-          İman yalnız qəlbi bilik və mərifətdən ibarətdir, yəni əməl (namaz, oruc və s.) onun bir parçası deyil. Cəhm b. Safvan bu görüşün əsas nümayəndələrindəndir. Əməl iman sayılmır və imanın tək ölçüsü bilikdir.

-          İman həm qəlblə təsdiq, həm də dillə iqrar şəklində müəyyən olunur. Bu anlayış Əbu Hənifə və Kufə fiqh məktəbinin görüşlərini əks etdirir.

-          İman yalnız dillə iqrarla müəyyən olunur. Kərramiyyə kimi daha radikal sayılan qollar bu fikrə üstünlük vermişdir.

-          Əməl imana daxil olmadığına görə, böyük günah işləyən bir şəxs imanını itirməz, yalnız fasid (günahkar) sayılır.

-          "İman artmaz və azalmaz" prinsipi geniş şəkildə qəbul olunmuşdur. Bununla da eyni imana sahib olan hər bir mömin eyni dərəcədə mükəlləf sayılır.

-          İmanlı şəxs cəhənnəmə əbədi düşə bilməz, onun axirətdəki vəziyyəti Allahın iradəsinə buraxılmışdır ("və'd" və "və'id" məsələsi).

-          Kəlam alimlərinin çoxunun qəbul etdiyi "küfür imanla ziddir" prinsipi burada da əsasdır – bir şəxs eyni anda həm mömin, həm kafir ola bilməz.

        Bütün yanaşmalarda ortaq xüsusiyyət, əksər Mürciə nümayəndələrinin əməli imanın bir hissəsi kimi qəbul etməməsidir. Bu baxımdan, onlar xaricilərdən və əhli-hədisdən fərqlənmiş, iman və əməl arasında fərq qoymuşlar.

      Mürciə tərəfdarlarının mühüm yanaşmalarından biri də böyük günah məsələsidir. Onlara görə, böyük günah işləyən şəxs, əgər qibləyə yönəlmiş müsəlmandırsa, imanı qüvvədə qalmaqla fasiq sayılır. Onun əxlaqi və hüquqi statusu ilə axirətdəki aqibəti bir-birindən ayrılır. Axirətdə hökm yalnız Allah tərəfindən verilə bilər.

Bu anlayış sonralar əhl-i sünnənin əsas prinsipinə çevrilmiş və böyük günahların mütləq küfür olmadığını əsaslandırmaqda istifadə olunmuşdur. Əbu Hənifənin “möminin imanı mələklərin imanından fərqlənməz” fikri, bu baxışın ən kəskin ifadələrindən biridir.

     Mürciə məktəbi ontoloji olaraq daha statik bir yanaşmanı müdafiə edirdi. Onlara görə, iman və əməl ontoloji olaraq ayrıdır. Yəni insanın imanı onun davranışlarından asılı deyil. Böyük günah işləyən şəxs müsəlman kimi qalır, çünki iman varlığın əsasını təşkil edən bir substansiyadır və xarici amillərlə dəyişmir. Ontoloji sabitlik prinsipi mövcuddur – günah işləmək insanın varlıq statusunu dəyişdirmir. Bu, Platonun ideyalar nəzəriyyəsinə yaxın bir mövqedir, çünki iman bir dəfə mövcud olarsa, onun mahiyyəti dəyişməz qalır. Mürciə bu baxımdan metafizik davamlılığı müdafiə edirdi.

     Mürciə məktəbi epistemoloji olaraq tam fərqli mövqedə idi. İman sadəcə bir inancdır və bilikdən tamamilə fərqlidir. Böyük günah insanın biliyini dəyişdirmir, çünki iman rasional bir bilik deyil, insanın mənəvi vəziyyətindən asılı olmayan bir haldır. Günah işləyən şəxs hələ də iman haqqında biliyə sahib ola bilər və bu biliyini qoruyur. Bu yanaşma Dekartın epistemoloji dualizmi ilə bənzərlik təşkil edir: iman rasionallıqdan ayrı bir sahədir və insanın xarici əməlləri onun biliyinə təsir etmir.

      Mürciə məzhəbi bəzi müxaliflər tərəfindən tənqid edilib. Xaricilər onları “günahı önəmsizləşdirmək”də günahlandırmışlar. Sünni alimlərdən bəziləri, xüsusilə Əhli-Sünnənin ortodoksal nümayəndələri, Mürciəni imanı yalnız nəzəri bir qəbul səviyyəsinə endirməkdə və əmələ lazımi dəyər verməməkdə tənqid ediblər. Hədislərdə keçən “Mürciə və Qədəriyyənin İslamdan payı yoxdur” kimi ifadələr, bu məzhəbin legitimliyinə qarşı çıxış edənlər tərəfindən dəlil kimi istifadə edilib.

       Mürciənin Əməvilər tərəfindən dəstəklənməsi, bu məzhəbin siyasi çəkişmələrdə uzlaşma və sülh tərəfdarı bir məzhəb kimi qəbul edilməsinə səbəb olmuşdur. Bu, onların təkfir anlayışına qarşı çıxmaları və siyasi sabitliyi qorumaq istəyindən irəli gəlir. Ömər ibn Əbdüləzizin dövründə bu yanaşma daha da güclənmişdir.

       Mürciənin yanaşması insan iradəsini qorumaqla bərabər, günah və cəzanın Allahın iradəsinə bağlı olduğunu vurğulayan bir mövqedir. Bu baxımdan, Mürciə determinist baxışla sərbəst iradə arasında bir mövqe tutur. Mürciə, siyasi sabitlik və dini hoşgörü ideyasına əsaslanan bir məktəb kimi İslam düşüncəsində mühüm rol oynamışdır. Onların baxışı sonradan Maturidi teologiyası və Əbu Hənifə məktəbi kimi axınlarda müəyyən qədər təsirini göstərmişdir. Lakin, bəzi dairələrdə onların əməli imandan ayırmaları sərt şəkildə tənqid olunmuş və bunun İslamın əxlaqi əsaslarını zəiflədə biləcəyi düşünülmüşdür.

     Xaricilər üçün ontoloji mövcudluq və iman arasında sıx bir əlaqə mövcuddur. Onların mövqeyinə görə, əməl varlığın ayrılmaz hissəsidir. Yəni insanın imanlı olub-olmaması yalnız onun daxili inancına deyil, həm də davranışlarına bağlıdır. Böyük günah işləyən şəxs İslamdan çıxır və varlıq statusu dəyişir – artıq müsəlman sayılmır. Ontoloji baxımdan bu, insanın fərqli bir kateqoriyaya keçməsi deməkdir – günahkar artıq mömin deyil, kafir olur.

     Xaricilər ontoloji dualizmdən çıxış edirlər: insan ya imanlıdır, ya da imanını itirərək mövcudluq kateqoriyasını dəyişir. Burada Aristotel fəlsəfəsindəki substansiya dəyişikliyi anlayışına bənzər bir transformasiya nəzərdə tutulur.

     Xaricilərə görə, iman və əməl arasında heç bir ayrılıq yoxdur. Bu yanaşmaya əsasən, iman bilikdən ibarətdir. İnsan iman gətirərkən gerçək bilik əldə edir. Böyük günah işləmək bu biliyin itirilməsi və ya təhrif olunması deməkdir. Günah edən şəxs artıq doğru bilikdən məhrum olur və epistemoloji olaraq “cahilləşir”.      Bu yanaşma Sokratın etik bilik nəzəriyyəsi ilə oxşardır: əgər insan doğrunu bilirsə, o, günah işləməz. Deməli, günah işləyən şəxs artıq biliyini itirmiş olur və onun epistemoloji statusu dəyişir.

      Xaricilər arasında ciddi doktrinal fərqlər mövcud idi:

-          Əzarika ən radikal qrup olub, yalnız öz mövqeyini doğru sayır, digər müsəlmanları kafir hesab edirdi. Uşaqların öldürülməsinə belə icazə verirdi.

-          Nəcdiyyə daha mülayim yanaşma ilə fərqlənmiş, fərdi günahları dinin xaricində görməmişdir.

-          Sufriyyə daha sonralar yumşaq mövqe tutaraq, özlərindən olmayanları tamamilə kafir saymamışdır.

-          İbadiyyə ən mülayim qrup olub, günümüzədək davam edən yeganə xarici qoludur. İbadiyyə məzhəbi günümüzdə əsasən Omanda, həmçinin Şimali Afrikada (xüsusilə Cəzayir, Tunis, Liviya) və Zənzibar adasında (Tanzaniya) yayılmışdır. Omanda İbadiyyə İslamın rəsmi məzhəbidir və ölkənin dini və siyasi həyatında mühüm rol oynayır. Şimali Afrikadakı İbadi icmaları isə əsasən dağlıq və ucqar bölgələrdə yaşayırlar.

      Xaricilər, yalnız teoloji qrup kimi deyil, həm də siyasi hərəkata çevrilmişdilər. Onların hakimiyyətə və cəmiyyətə münasibətləri İslam tarixində müxtəlif iğtişaşlara səbəb olmuşdur. Hz. Əli və Əməvi hakimiyyətlərinə qarşı çıxmaları, onların radikal siyasi görüşlərindən qaynaqlanırdı. Lakin, bəzi qrupların daha mülayimləşməsi onların sosial inteqrasiyasına imkan yaratmışdır.

      Mütəzilə məktəbinin “mənzilə beynə’l-mənziləteyn” prinsipi, onların həm teoloji mövqeyinin, həm də erkən İslamda yaranan siyasi-ideoloji parçalanmalara münasibətlərinin açıq bir əksidir. Bu prinsip, böyük günah işləyən müsəlmanın kafir sayılmaması, lakin mükəmməl mömin də hesab edilməməsi fikrinə əsaslanır. Belə bir şəxs nə iman dairəsində, nə də küfr içindədir — ikisinin arasında bir mövqedə, “fasıq” statusunda qiymətləndirilir. Bu, həm teoloji çeviklik, həm də siyasi ədalət meyli ilə bağlı bir mövqedir.

    Bu yanaşmanın banisi sayılan Vasıl b. Ata, onu sadəcə teoloji bir qənaət kimi deyil, konkret tarixi-siyasi problemlərə cavab kimi də formalaşdırmışdır. O, Hz. Əli və Müaviyə tərəfdarları arasında konkret şəkildə tərəf tutmamaqla, nə Xaricilər kimi hər iki tərəfi kafir saymaq, nə də Murciə kimi hər ikisini mömün qəbul etmək mövqeyində dayanmışdır. Bu, onların ümumi metodologiyası ilə (rasional və orta mövqe tutmağa çalışan etik-praktik yanaşma ilə) uzlaşır. Bu prinsipin mühüm tərəfi, onun siyasi neytrallıq və təxirə salınmış hökm anlayışı ilə əlaqələndirilməsidir. Həqiqətin yalnız Allah qatında məlum olduğu, bəzən insanların ehtimal və ehtiyatlı mövqe tutmasının daha məqsədəuyğun olduğu fikri buradan qaynaqlanır. Vasıl b. Atanın bu yanaşması həm də mülayim siyasət fəlsəfəsinin və fərqli əqidələrin qütbləşməsinə qarşı barışçı alternativin göstəricisidir.

      Lakin, bu orta mövqe etik və hüquqi baxımdan sərt nəticələr doğurur: çünki fasiq, tövbə etmədən ölərsə, Mutəziləyə görə əbədi cəhənnəmlik olur. Bu da onların ədalət prinsipinin bir nəticəsi kimi ortaya çıxır. Çünki onlara görə Allah zalım ola bilməz və yaxşıya mükafat, pisə isə cəza vermək məcburiyyətindədir. Bu yanaşma, Mutəzilənin determinist olmayan, məsuliyyət yönümlü əxlaq və hüquq nəzəriyyəsinə bağlıdır. Bu prinsipin ortaya çıxması həm də onların məzhəblərarası dialoqda və mübahisəli siyasi məsələlərin teoloji həllində oynadığı konsensus yaradan və qarşıdurmanı yumşaldan rolu ortaya qoyur. Elə bu səbəbdən də Mutəzilə davamçılarına bəzən Mənaziliyyə (iki mövqe arasında bir mövqe tutan) kimi də istinad olunmuşdur.

      Mutəziləyə görə, böyük günah insanın imanını zəiflədir, lakin onu tamamilə kafir etmir. İman bir ontoloji davamlılıq təşkil edir – insanın varlıq statusu günah səbəbilə dəyişmir, lakin fərqli bir varlıq vəziyyətinə düşür. Müsəlman üçün, kafir və fasiq arasında fərqli ontoloji pillələr mövcuddur. Belə ki, iman və küfr arasında "ara mövcudluq" anlayışı təklif olunur.

      Mutəzilə məktəbi qnoseoloji olaraq daha kompleks bir yanaşma irəli sürürdü. İman bir növ biliyə əsaslanır, lakin o, tam olaraq elmi bilik kimi başa düşülməməlidir. Böyük günah işləyən şəxs öz imanını və gerçəyi qavrama gücünü zəiflədir. Günahkar şəxs “fasiq” olduğu üçün onun epistemoloji vəziyyəti dəyişir – o, həqiqəti olduğu kimi dərk edə bilmir. Bu yanaşma Kantın idrak nəzəriyyəsi ilə oxşardır: bilik insanın mənəvi vəziyyətindən təsirlənə bilər və günah insanın həqiqəti qavrama formasına mənfi təsir göstərir.

     Mutəzilə, Əməvi xəlifələrinin böyük günah işləyənlər kimi fasiq olduqlarını irəli sürsə də, onları tamamilə kafir saymamışdır. Onlar hakimiyyətə qarşı açıq silahlı mübarizə aparmaqdan çəkinmiş, lakin siyasi tənqid və islahı vacib hesab etmişlər.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru