Türkiyəli ekspert: "Paşinyan çətin mərhələlərdən keçərək hakimiyyətdə qalmağı bacarıb" - MÜSAHİBƏ

Bu gün dünyanın müxtəlif regionlarında ciddi hərbi-siyasi böhranlar, o cümlədən silahlı toqquşmalar baş verir. Baş verən kataklizmlərin necə yekunlaşacağı bir çoxları üçün hələ də qeyri-müəyyəndir. Gümüşhanə Universiteti İqtisadiyyat və İdarəetmə Fakültəsi Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsinin rəhbəri Kadir Sancak Crossmedia.az-a verdiyi geniş müsahibəsində davam edən gərginliklərin perspektivləri və ehtimal olunan nəticələri ilə bağlı proqnozunu bölüşüb.

-Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməsinin üzərindən beş il keçməsinə baxmayaraq, hələ də sülh müqaviləsi imzalanmayıb. Sizcə bunun səbəbi nə ola bilər?

-Bu məsələ hər nə qədər iki ölkə arasında bir problem kimi görünsə də, əslində daha geniş və çoxşaxəli bir kontekstdə qiymətləndirilməlidir. Yəni bu vəziyyətin bir sıra səbəbləri mövcuddur. Lakin əsas amilləri aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmək olar: Ermənistan baxımından sülh müqaviləsinin gecikmə səbəbləri bunlardır: Ermənistan Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqlarının təminat altına alınmasını tələb edir. Azərbaycan isə Qarabağın öz suverenliyi daxilində qalmasında israr edir. Bu “status” məsələsi danışıqlara mənfi təsir göstərir.Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə Naxçıvanla quru əlaqəsi qurmaq istəyini Ermənistan tərəfindən ərazi bütövlüyünə təhlükə kimi qiymətləndirilir. Bu mövzu iki ölkə arasında ciddi fikir ayrılığına səbəb olur. Ermənistanda Nikol Paşinyan hakimiyyəti sülh müqaviləsi istiqamətində güzəştə getsə, daxili siyasi təzyiqlərlə və ictimai qınaqla qarşılaşacağından ehtiyat edir. Azərbaycan baxımından Qarabağda əldə olunan qəti qələbədən sonra Azərbaycan danışıqlarda daha sərt mövqe sərgiləyir. Bu da prosesin ləngiməsinə səbəb olan amillərdən biri kimi dəyərləndirilə bilər. Rusiya gəldiksə isə Azərbaycanın Qərblə enerji əməkdaşlığını genişləndirməsi və Türkiyənin bölgədə artan nüfuzu Rusiyanı narahat edir. Eyni zamanda, Rusiya bölgədəki hərbi mövcudluğunu qorumaq istəyir və sülh müqaviləsinin imzalanması halında bu nüfuzun azalacağından ehtiyatlanır. İran isə Zəngəzur dəhlizinin açılmasını öz şimal sərhədlərinin dəyişməsi kimi dəyərləndirir və bu məsələni "qırmızı xətt" hesab edir. Dəhlizin açılması İran-Ermənistan quru bağlantısını kəsə, İranın ticarət yollarını zəiflədə və Naxçıvanla Azərbaycan arasında quru əlaqənin İran ərazisindən keçmə məcburiyyətini aradan qaldıra bilər. Bu isə İranın Azərbaycan üzərindəki təsirini azaldır. Bütün bu amillər sülh prosesinə təsir göstərməkdədir. Bununla belə, iki ay əvvəl Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov Ermənistanla imzalanacaq sülh müqaviləsinin mətninə dair danışıqların tamamlandığını bildirmişdi. Bu açıqlama, prosesin zaman alsa da sağlam şəkildə irəlilədiyini göstərir.

-Azərbaycanın sülh müqaviləsi üçün irəli sürdüyü əsas şərtlərdən biri Ermənistanın Konstitusiyasını dəyişdirməsidir. Ermənistan isə sülhə hazır olduğunu bildirsə də, Konstitusiya dəyişikliyindən bəhs etmir. Bu ziddiyyət nə ilə izah olunur?

-Bunu bir ziddiyyət kimi yox, daha çox qarşıya çıxan çətinliklər kimi qiymətləndirmək lazımdır. Bu vəziyyətin səbəbi bayaq dediklərimdən başqa, Ermənistan cəmiyyətindəki ictimai və siyasi təzyiqlərlə izah oluna bilər. Xüsusilə də milliyyətçi ermənilər bu mövzuda Paşinyana ciddi təzyiq göstərirlər. Paşinyanın sülh yönündə atacağı addımlara görə “xəyanətkar” kimi damğalanması, Konstitusiya dəyişikliyi prosesinə mənfi təsir edir.Bundan başqa, Paşinyan hakimiyyəti düşünür ki, əgər Konstitusiyanı dəyişdirərək Qarabağ üzərindəki iddialarından rəsmi şəkildə imtina edərsə, Qarabağda yaşayan ermənilərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əlində olan əsas danışıqlar kartını itirmiş olacaq.

- Nikol Paşinyanın vəzifədən kənarlaşdırılması məsələsi gündəmə gəlib. Sizcə o, hakimiyyəti tərk edə bilərmi?

-Paşinyan Qarabağdakı məğlubiyyətdən sonra dəfələrlə etiraz aksiyaları ilə üzləşdi, lakin hakimiyyətdə qalmağı bacardı. Ona qarşı narazılıqlar hələ də davam edir, amma Ermənistanda hakimiyyətə təsir edən yalnız daxili amillər deyil. Məsələnin bir də xarici amillər tərəfi mövcuddur. Paşinyanın hakimiyyətini bu iki müstəvidə – həm daxili, həm də xarici faktorlar baxımından qiymətləndirmək daha doğru olar. O, çox çətin mərhələlərdən keçərək hakimiyyətdə qalmağı bacardı.

-Rusiya–Ukrayna müharibəsi yaxın zamanda bitəcəkmi? Nəticəsi necə proqnozlaşdırıla bilər?

- Bu kimi suallara qəti cavab vermək mümkün deyil. Lakin son hadisələrə əsaslanaraq müəyyən dəyərləndirmələr aparmaq olar. Sabah iki ölkənin liderləri birbaşa danışıqlar üçün İstanbulda görüşmək qərarına gəliblər. Bu, müharibənin sona çatacağına dair güclü bir işarədir. Müharibənin tək səbəbi olmasa da, onun davam etməsində ən mühüm amillərdən biri ABŞ-nin Ukraynaya verdiyi silah dəstəyi idi. Ağ vin hazırkı rəhbəri Donald Trampın yenidən siyasi səhnəyə çıxması ilə ABŞ-nin bu siyasətdə dəyişiklik etməsi ehtimalı, müharibənin uzanma riskini azaltmış görünür. Lakin danışıqların keçirilməsi və isti toqquşmaların dayandırılması qərarı verilsə belə, bu, problemin tam şəkildə həll olunduğu anlamına gəlməyəcək. Çünki iki ölkə arasında ciddi fikir ayrılıqları, suverenlik pozuntuları və ərazi işğalları kimi fundamental problemlər mövcuddur.

-Yaxın Şərqdəki gərginlik haqqında nə deyə bilərsiniz? Bu gərginlik nə qədər davam edəcək?

-Bu suala cavab vermək bir müsahibəyə sığacaq qədər sadə deyil. Bu barədə saatlarla danışmaq olar. Lakin Trampın diqqətinin əsasən ABŞ iqtisadiyyatına yönəldiyi müşahidə olunur. Buna görə də Yaxın Şərqdəki qarşıdurmalara əvvəlki administrasiyalara nisbətən daha məsafəli yanaşacağı düşünülür. Yəni demək olar ki, Yaxın Şərq daha az qarşıdurmalı bir dövrə doğru irəliləyir. Amma onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ABŞ üçün İsrailə qarşı istisna yanaşması mövcuddur. Mövzu İsrail olanda hər şey mümkün ola bilər.

-ABŞ-nin İrana birbaşa və ya İsrail vasitəsilə müdaxilə etməsinin ehtimalı nə qədərdir?

-Hazırkı şəraitdə bunun çox real olduğunu düşünmürəm. Yəni ABŞ-nin planlı şəkildə İranla müharibəyə girəcəyini zənn etmirəm. Ancaq İsrail tərəfindən bir “oldu-bitti” vəziyyəti yaradılarsa, vəziyyət dəyişə bilər. Az əvvəl də qeyd etdiyim kimi, ABŞ üçün İsrailin xüsusi bir yeri və istisna statusu var.

-Çinlə ABŞ arasında davam edən iqtisadi müharibə dünya üçün nə vəd edir?

-Bu sualın qısa və bütün ölkələr üçün keçərli bir cavabı yoxdur. Bu iqtisadi müharibə dünyanın hər yerində eyni təsiri göstərməyəcək. Bu qarşıdurma bəzi ölkələrin iqtisadiyyatı üçün mənfi nəticələr doğuracaqkən, bəziləri üçün isə yeni imkanlar yaradacaq.

-Dünyada artan gərginlik şəraitində nüvə silahlarının istifadəsi ehtimalını nə dərəcədə real hesab edirsiniz?

-Mövcud şəraitdə nüvə silahlarının istifadə olunması çox mümkün görünmür. Nüvə silahlarına sahib olan Pakistan və Hindistan arasında yaşanan qarşıdurmaların böyümədən sona çatdırılması da bunu göstərən bir işarə kimi dəyərləndirilə bilər. Gələcəyə dair qəti ifadələr işlətmək düzgün olmaz, lakin bu günün şərtlərində yaxın zamanda belə bir vəziyyətin baş verəcəyini düşünmürəm.

Xumar Emilqızı