"Xəmsə" müəllifi alban əsilli türk şairi Yəhya bəy Dukaqini

XVI əsr oğuz türklərinin bütün türk tarixində ən səltənətli çağlarını yaşadıqları əsrdir. Böyük Səlcuq imperiyasının dağılmasından xeyli sonra türk millətinin tarixdə və coğrafiyada yaratdığı böyük və ən möhtəşəm Osmanlı İmperatorluğu XVI əsrin əvvəllərində Yaxın Şərqdə geniş torpaqlar tutaraq, regionun ən qüdrətli dövlətinə çevrildi. II Bəyazid (1481-1512) zamanında Misir məmluklarına qarşı bəzi məğlubiyyətlərə uğrayan Osmanlı İmperatorluğu I Səlimin (1512-1520) idari və əsgəri dühası sayəsində Suriya və Misirin hakimi oldu. 1518-ci ildə Xeyrəddin Barbarosun komandanlığı altında Osmanlı donanması İspaniya donanmasını ağır məğlubiyyətə uğradaraq, Əlcəzairi tutdu. Osmanlı İmperiyasının ərazisi Sultan Səlimin işğalları nəticəsində 2,5 dəfə artdı.

Osmanlı İmperatorluğu Yavuz Sultan Səlimdən sonra Qanuni Sultan Süleyman (1520-1565) zamanında əsrin ən böyük dövləti olmuş, avropalıların Möhtəşəm Süleyman dedikləri bu hökmdar həm Şərqdə, həm Qərbdə, xüsusən Qərb dövlətləri qarşısında öz dövlətinin mövqeyini ən yüksək səviyyəyə qaldırmışdır. Qanuni Sultan Süleyman taxta çıxdığı vaxt Avropanın ən güclü dövləti Roma-German İmperatorluğu idi. German İmperatoru Şarlken Macarıstana hakim olmaq üçün Macar kralı ilə yaxın dostluq münasibətləri qurmuşdu. Macar kralı II Lui Şarlkenə güvənərək, vergi ödəmir, ona göndərilən Osmanlı elçilərini öldürtdürürdü. Vaxtilə Fateh Sultan Mehmet (1451-1481) Avropaya etdiyi yürüşlərdə Serbistanı almışdı. Ancaq güclü strateji mövqeyə sahib olan Macarıstanı zəbt edə bilməmişdi. Qanuni Sultan Süleyman Macarıstanı almaq üçün hərəkətə keçdi. Belqrad və Dunay çayı kənarındakı ərazilər Osmanlı donanması tərəfindən mühasirəyə alındı, şəhər təslim olmaq məcburiyyətində qaldı. Qanuni Sultan Süleyman bu qələbəsindən sonra Almaniya ilə Avstriya üzərinə hərəkət etdi. Yeddi aya qədər sürən Almaniya səfəri əsnasında Avstriyada bir çox qəsəbə, şəhər və qalalar zəbt olundu. Qanuni dönəminin mühüm siyasi hadisələrindən olan Osmanlı, Almaniya, Macarıstan, Avstriya əlaqələri Qanuninin ömrünün sonuna qədər davam etmişdir.

Daha sonralar Qanuni İran üzərinə səfərə çıxdı. Təbrizi, Həmədanı istila etdi. İraq səfəri ilə 1534-cü ildə Bağdadı zəbt etdi. İrana etdiyi digər səfərlər zamanı Vanı, Naxçıvanı, Qarabağı da ələ keçirdi (1548). Çətin bir vəziyyətə düşən Şah Təhmasibin istəyi ilə sülh bağlandı. Amasiya anlaşması imzalandı (1555). Bu imzalanmayla Yavuz dönəmindən bəri davam edən Səfəvi-Osmanlı problemi öz həllini tapdı. Şərqi Anadolu, Bağdad Osmanlı hakimiyyətində qaldı. Amasiya Anlaşması Osmanlı İmperatorluğu və Səfəvi arasındakı ilk anlaşmadır. 

Sonrakı illərdə Aralıq dənizində Rodos (1522), Kıbrıs (Kipr) adalarının, Şimali Afrikada Trablus (1551), Tunisin zəbti və daha bunun kimi bir çox hərbi uğurlar imperatorluğun hüdudlarını genişlətmiş, bu da  Avropa ümumi siyasətində Osmanlı lehinə qüvvətli bir amil halına gəlmişdi. Göründüyü kimi Avropa, Asiya və Afrikada hərbi və idari hakimiyyət quran Osmanlı dövləti dünyanın bu 3 böyük qitəsi üzərində bir türk hakimiyyəti, xüsusilə zəngin bir türk və İslam mədəniyyəti yaratmışdır.

Sultan Süleyman Qanunidən sonra hakimiyyətə gələn II Sultan Səlim (1565-1574) islahatlar yolu ilə ölkədəki sosial-iqtisadi problemləri aradan qaldırmağa və onun ümumi inkişafını sürətləndirməyə çalışdı.

XVI əsrdə Osmanlı İmperatorluğunda başlanan yüksəliş təkcə siyasi, iqtisadi və hərbi baxımdan deyil, elmin, sənətin, mədəniyyətin bütün sahələrində də özünü göstərməkdəydi. XVIII əsrin sonlarına qədər dünyanın ən varlı dövlətlərindən biri sayılan Osmanlı İmperatorluğunun bu dönəmində şəhər sənayesi, ticarət xeyli inkişaf etmiş, toxuculuq, xalçaçılıq, memarlıq ən çox inkişaf etmiş sahələrdən biri-nə çevrilmişdi. Tikinti-inşaat sahəsindəki tərəqqinin miqyası çox böyük idi. Dünyanın ən məşhur memarlarından olan Memar Sinan memarlıq, mühəndislik və şəhərsalma sənətləri üzrə ad qoymuş, yüzdən çox tikintiyə möhrünü vurmuşdur. Memar Sinan dühasının zirvəsi olan İstanbuldakı Süleymaniyyə və Ədirnədəki Sultan Səlim cameləri dünya memarlığının şah əsərlərindən hesab olunur.

Kitabların nəfis tərtibi, müxtəlif xətt növlərindən zövqlə istifadə edilməsi, şair və sənətkarların həyat yolunu işıqlandıran və onların əsərlərini toplu halda əhatə edən təzkirələrin tərtib olunması məhz bu dövrə təsadüf edir. Səhi bəyin, Kastamonlu Lətifinin, Aşıq Çələbinin, Qınalızadə Həsən Çələbinin, Əhdi Bağdadinin təzkirələri XVI əsrin ən dəyərli nümunələri hesab olunur.

Məmləkətin mühüm şəhər və qəsəbələrində rifah və sərvət dərəcəsi yüksəlir, ən uzaq hüdudlarda qurulan ilk məktəblər, mədrəsələr İslam dinini və türk dilini  xalq arasında geniş tərzdə yaymağa müvəffəq olurdu. İstanbulun fəthi sanki tarixin gedişini dəyişdirir. Elm və sənət mərkəzi olan İstanbul qısa vaxt ərzində bu dövrün İslam mədəniyyətinin ən önəmli mərkəzlərindən birinə çevrilir. XVI əsrdəki bu parlaq müvəffəqiyyətlərin təbii ki, dil və ədəbiyyat üzərində böyük nəticələri olur. Ədəbiyyat sahəsində türklər Şərq müsəlman aləmində qabaqcıl yerə sahib oldular. Osmanlı ədəbiyyatının inkişafı dövrün sultanlarının ədəbiyyat və sənət adamları üçün yaratdığı şəraitlə və yüksək dəyərləndirmələri ilə bağlı idi. Həm də həmin dövrdə hökmdarların özləri də şeir yazdıqlarından ədəbiyyata çox böyük önəm verirdilər. Fateh Sultan Məhməd, Sultan II Bayazid, Yavuz Sultan Səlim, Qanuni Sultan Süleyman, Sultan II Səlim: şahzadələrdən Sultan Cəm, Sultan Mustafa olduqca tanınmış şairlər idilər .

Mühibbi təxəllüsü ilə şeirlər yazan Qanuni Sultan Süleyman eyni zamanda “Divan” da tərtib etmişdir. Yüksək şairlik istedadına malik olan Yavuz Sultan Səlim farsca “Divan”ından başqa  cığatay dilində şeirlər də yazmışdır.

Sultan Səlimin qısa səltənətindən sonra Osmanlı taxtına oturan Qanuni Sultan Süleymanın hakimiyyəti illərində Osmanlı mədəniyyəti, elm və ədəbiyyatının da ən yüksək dərəcəsinə çatdığı bir dövrdür. Uzun səltənəti boyunca yüzlərcə şair Qanuni Sultan Süleymanın himayəsi altında yaşamışdır. Bunlardan ən tanınmışları Xəyali bəy, Fəthullah Arif Çələbi, Taşlıcalı Yəhya bəy, Baqi, Fevri, Lamii Çələbi, Ədirnəli Nəzmi, Ubeydi və Daidir. Göründüyü kimi, XVI əsrdə dövlətin hərbi müvəffəqiyyətləri ilə və məmləkətin iqtisadi rifahıyla bağlı olaraq, Anadolunun müxtəlif mərkəzlərində bir çox şairlər, müəlliflər, mütərcimlər yetişmişdir.

Ədəbi həyat məmləkətin böyük şəhərlərində: Diyarbəkir, Konya, Bursa, Ədirnə, Bağdad, Üsküb kimi qədim mədəniyyət mərkəzlərində böyük bir inkişaf qazanmışdı. Amma ən böyük fəaliyyət imperatorluq mərkəzi olan İstanbulda idi. Hökmdarların, vəzirlərin sarayları şairlərin görüş yerləri idi. Onlardan başqa Zati, Qaramanlı Sübuti kimi kiçik ticarətlə məşğul olan şairlərin dükanları, Bahşinin Beşiktaşdakı bağçası, Katibi, Nigari kimi bir çox şairlərin evləri də toplantı yerlərinə çevrilmişdi (152,381). Bütün bunlar Türkiyədə o dövrdə elm və sənət həyatının böyük bir inkişafını göstərir.

XVI əsrdə türk ədəbiyyatı üzərində Cami və Nəvainin də qüvvətli təsirləri gözə çarpmaqdadır. İran ədəbiyyatının böyük klassiklərindən olan Caminin bir çox əsərləri bu yüzillikdə türk dilinə tərcümə edilmiş, məsnəviləri türk məsnəviçilərinə örnək olmuşdur. Məşhur cığatay şairi Nəvai ədəbiyyat aləmində böyük bir nüfuz qazanmış, bir çox əsərləri tərcümə və təqlid edilmiş, onun təsiri ilə şeirlər yazmaq Osmanlıda ənənə halını almışdı. I Səlimdən başlayaraq, Hafiz, Niyazi, Sani, Əzmi, Xəzani kimi bir çox şairlər Nəvaiyə cığatay dilində nəzirələr yazmışlar. Məsnəvi yazarları da onun məsnəvilərindən istifadə etdikləri üçün əsərlərinin müqəddimələ-rində ondan hörmətlə bəhs etmişlər. Müxtəlif səbəblərlə İran və Xorasandan Türki-yəyə gələn şairlər də Nəvainin şöhrətini yaymaq xüsusunda təsirli olmuşdular. Bunlardan Cəmilinin cığatay dilində tərtib etdiyi “Divan”ı başdan-başa Nəvai nəzi-rələriylə doludur.

Bu dövrdə ədəbiyyatın həm nəzm, həm də nəsr sahəsində qiymətli sənət nümunələri yaradılmışdır. Belə ki, qəsidə və qəzəl janrında Zati, Füzuli, Baqi, Taşlıcalı Yəhya bəy bu dövrün ən böyük ustadlarıdır. Hətta yalnız qəsidə və qəzəldə deyil, Osmanlı nəzminin inkişafında bunlar xüsusi mərhələ sayılır. Bu əsrin ilk yarısında böyük şöhrət qazanan Balıkəsirli Zati qəzəl və qəsidələrilə yanaşı, mənzum və mənsur olmaqla bir çox əsərlər də yazmış, müasirləri tərəfindən böyük  ustad və tənqidçi kimi tanınmışdır .

İmperatorluğun şərq hüdudlarında Bağdad ətrafında yetişən Füzuli türk ədəbiyyatının ən böyük şairi olaraq qəbul olunmuşdur. Üç dildə şeirlər və müxtəlif əsərlər yazan böyük şair ədəbi mövqeyini “Divan”ı və “Leyli və Məcnun” məsnəvisiylə qazanmışdır. Əsrlərdən bəri şairin əsərləri türk dünyasının müxtəlif sahələrinə yayılmış, maraqla oxunmuş, təqlid edilmişdir. Yalnız Azərbaycan ədəbi mühiti deyil, Osmanlı və Cığatay şairləri də əsrlərcə onun təsiri altında olmuşlar. Xəyalidən başlayaraq, bu əsrin Baqi, Tiği, Yəhya bəy Dukaqini kimi tanınmış şairlərinin üzərində bu təsir müşahidə edilməkdədir. 

Əsərləri ilə Macarıstan hüdudlarından İraqa, Səfəvi saraylarına, hətta təzkirəçi Riyazinin verdiyi bilgilərə əsasən Hind saraylarına qədər şöhrət qazanan bu dövrün məşhur şairlərindən biri də Baqidir. Yaşadığı dövrdən başlayaraq, XVII-XIX yüzilliyin şairləri onu daima böyük ustad olaraq yad etmişlər. Bu yüzilliyin II yarısında da Əmri, Ubeydi, Muəzzin Hudayi, Nevi kimi xüsusilə qəzəl janrında şöhrət qazanmış şairlərə də təsadüf olunur. Əmri xəyallarının incəliyi, Hudayi isə səmimi eşq şeirləriylə müasirləri arasında özünü göstərmişdir. Baqinin mədrəsə dostu Nevi qiymətli bir alim və mötədir bir münşi olduğu qədər sadə və  eşq şeirləriylə də bö-yük bir şair olaraq tanınmışdır.

Gözəl, nəfis  şeirləri ilə zamanında şöhrət qazanmış və sonralar klassik ədə-biyyatın tərkibbənd növündə yazmış olduğu qəzəl nəzm nümunələri ilə müasirləri arasında xüsusi yerə sahib olan Bağdadlı Ruhi məhz bu dövrdə yaşamışdı. Təsadüfi deyil ki, türk ədəbiyyatının bu “Qızıl Dövründə” digər ədəbi növlərdə şöhrət qazanan şairlər daha çoxdur. Müasirlərinin böyük və haqlı təqdirlərini qazanmış olan Fevri ilə Bursalı Cənani və Saliki daha çox müxəmməs və müsəddəsləriylə tanınmışlar. Səməndərli Sünni ilə məşhur Qara Fəzli Ömər Xəyyam tərzində rübailərlə şöhrət tapmışdılar. Bu dövrdə Riyazi, Saati, Şöhrəti, Ata kimi həcv yazan məşhur şairlərlə də rastlaşmaq mümkündür. Bu yüzillikdə müəmma yazma sənəti, yəni  mənzum tapmaca formasında şeir yazmaq da çox yayılmış, farscadan bir çox risalələr də tərcümə edilmişdi. Füruqi, Fəhmi, Misali, Sabri, Miri, Visali, Qınalızadə Ali Çələbi kimi müəmma yazmaqda usta olan şairlərdən başqa, Mummayi və Əmri də bu növün ən böyük təmsilçilərindəndir. Mənzum tarixlər yazmaq bu dövrdə böyük ənənə halını almışdı. Arşi, Kandi, Sai, Nəzmi, Haşimi kimi şairlər bu sahədə şöhrət qazanmışlar.

Bu əsrdə Türkiyə ədəbiyyatında şəhər mədəniyyətindən bəhs edən əsərlərin-şəhrəngizlərin yazıldığını görürük. Belə ki, şairlərdən Lamei “Bursa şəhrəngizi”, Zati “Ədirnə şəhrəngizi”, Yəhya bəy Dukaqini  “İstanbul şəhrəngizi”, “Ədirnə şəh-rəngizi”, Mehmet Hayreti “Belqrad şəhrəngizi”, Üsuli “Yenicə şəhrəngizi”, Fəqiri “İstanbul şəhrəngizi” və s.olmaqla Osmanlı dövlətinin sərhədləri daxilindəki şəhər-lər haqqında əllidən artıq  əsərlər yazmışlar.

Məsnəvi növü də bu əsrdə böyük bir inkişaf göstərmişdir. Bundan əvvəlki dönəmlərdə yazılan didaktik və əxlaqi mövzulu əsərlərə rəğmən XVI əsrdə daha çox təsəvvüfi və tarixi mövzular, tanınmış eşq hekayələri məsnəvi şəklində söylə-nmiş, bəziləri də fars dilindən türk dilinə tərcümə edilmişdir. Tərcümə olunan hekayə mövzuları arasında “Yusif və Züleyxa” daha çox rəğbət qazandı. Qadı Sinan Şikari, Kami, Liqai, İbn Kəmal kimi şairlər bu mövzuda əsərlər yazmışlar. Klassik ədəbiyyatda məşhur olan “Leyli və Məcnun” mövzusu bu əsrdə Bursalı Celili, Gubari, Salih, Zamiri, Fəthullah Arif Çələbi, Niğdəli Mühibbi kimi şairlər tərəfindən işlənsə də onların əsərləri Füzulinin ölməz əsərinin zirvəsinə çata bilməmişdir. Dövründə şərab və meyxanə qəzəlləri ilə məşhur olan Rəvani İlyas Şüca “İşrətnamə” məsnəvisiylə tanınmışdır. 

Bu dövrdə mənzum və mənsur əsərləri ilə tanınan, İran şairlərindən xüsusilə Caminin əsərlərini türk dilinə tərcümə etdiyi üçün “Camiyi-Rum” deyə xatırlanan Bursalı Lameinin qələmə aldığı məsnəviləri bunlardır: “Fərhad və Şirin”, “Sələman və Əbsal”, “İsgəndərnamə”, “Vamiq və Əzra”, “Veys və Ramin”, “Şəm və Pərva-nə”. 

Əsrin böyük tarixçisi Kəmalpaşazadə də türk ədəbiyyatında ən irihəcmli “Yusif və Züleyxa” məsnəvisini yazmışdır. Dövrün şairi Zatidə də məsnəvi yazmaq həvəsi olmuş və o da dövrün ənənəsinə uyğun olaraq “Şam və pərvanə”, “Əhməd və Mahmud” məsnəvilərini qələmə almışdır. Bunlardan başqa osmanlı ədəbiyyatında “Xəmsə” müəllifi kimi tanınan Bursalı Hamidizadə Celilinin, Diyarbəkirli Xəlifənin, Bursalı Nəqqaş Balızadə Rəhminin, Vizəli Behiştinin məsnəviləri də bu dövrün ən qiymətli əsərləri sırasındadır. “Məxzənül-əsrar”a nəzirə olaraq “Nəqşi-xəyal” adlı məsnəvisini yazan Azəri İbrahim Çələbi ilə, “Məxzənül-əsrar”, “Riya-zül-cinan” və “Cilaül-qülub” adlı məsnəviləri və sair şeirləriylə şöhrət qazanan bursalı Mustafa Cenani də bu əsrin sonunda yetişən, tanınmış məsnəvi yazarlarındandır. Məsnəvi janrı bu şairlərin qələmi ilə daha sənətkaranə, daha zərif bir şəkildə işlənilmişdir. 

Dövrün ən məşhur məsnəvi şairlərindən biri də Yəhya bəy Dukaqinidir. Bir-birindən dəyərli beş məsnəvidən ibarət böyük bir “Xəmsə” yaradaraq dövrünün “Xəmsə” müəllifləri arasında özünəməxsus yeri olan Yəhya bəy Dukaqini yalnız məsnəviləri ilə deyil, eyni zamanda, qəzəl və qəsidələri, şəhrəngizləri də daxil olaraq yaratdığı “Divan”ı ilə XVI əsrdən başlayaraq, türk ədəbiyyatında bu gün də oxucularının rəğbətini qazanan, yaradıcılığı geniş tədqiqat obyektinə çevrilən sima-lardan biridir.

Yəhya bəy Dukaqininin həyatı və şəxsiyyəti

Mənbələrin çoxunda Yəhya bəy Dukaqini Taşlıcalı Yəhya kimi təqdim olunmaqdadır. Taşlıca keçmiş Yuqoslaviyada albanların çox sıx olduğu Kosova şəhəri yaxınlığında yerləşən bir kəndin adıdır. Müəllim Naci “Esami” əsərində şairin “taşlıq” (daşlıq) bir ərazidən gəldiyinə görə bu təxəllüsü götürdüyünü bildirmişdir. Əslən alban mənşəli olan Yəhya bəy albanların məşhur Dukaqinzadə soyundandır. Qaynaqlarda “Dukaqinzadə” nəslinin mənşəyi və tarixi haqqında müxtəlif rəvayətlər vardır. Rəvayətə görə əslən Normandiya əsilzadələrindən olub, bizanslıların zəif zamanlarda İşkodra ərazilərini əldə edərək krallıq quran Malisöz albanlar arasında bir sıra qanunlar həyata keçirən Aleksandr Dukaqindən sonra övladları albanlaşaraq şöhrət qazanmışdılar. Onun nəslindən olan Balşa ailəsi bunlar arasında daha çox yer tutmuşdu. Daha sonra Dukaqin şahzadələri İsgəndərin ittifaqına daxil oldular. Dukaqin ərazisi Dirin çayının sol körfəzi ilə Fandi gölü və Leş qəsəbəsini əhatə edirdi. Dukaqin ailəsi iki qola ayrılmışdı. Bir qolu İşkodranın şimal şərqində Mırditanın bir hissəsinə, Peya və Gjakova bölgələri ilə digər bəzi mövqelərə sahib idi. Ailənin digər qolu Leş qəsəbəsinin şimalına hökm edirdi. Şimali Albaniyada geniş bir əraziyə sahib olan dukaqinilər əvvəl balşalar və sonra da osmanlılar ilə qarşılaşmışdılar. İsgəndərdən sonra bu ərazilər osmanlıların hakimiyyətinə keçdikdən sonra Dukaqin ailəsinin bir qismi İtaliyaya gedib, Napolidə məskunlaşmış və digər qismi də islamiyyəti qəbul edərək Osmanlı dövlətinin hakimiyyətinə daxil olmuşdular. Bu ailəyə mənsub çox sayda şair və mütəsəvvüf vardır.

Yəhya bəy Dukaqini və onun ailəsi də məhz Dukaqinzadə nəslinin ikinci qisminə daxil idi. Qaynaqlarda Yəhya bəy Dukaqininin doğum tarixi göstərilməmişdir. Bəzi qaynaqlara söykənərək belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Yəhya bəy 1492-ci ildə anadan olmuşdur. Tarixçi Ali  şairin 80 yaşından yuxarı bir vaxtda, başqa bir qaynaqda isə şairin 1582-ci ildə yaşının 90-dan yuxarı olduğu bir zamanda vəfat etdiyi bildirilmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq, şairin doğulduğu tarixi yuxarıda göstərdiyimizdən fərqli verə bilmərik. Yəhya bəy yeniyetməlik dövrlərindən türklərin yeniçəri ocağına gətirilmişdir. Təzkirələrdə şairin “devşirmə” olduğu yazılır. Osmanlı dövlətində müxtəlif işlərdə işlədilmək üçün bəzi xristian uşaqlarının qanun çərçivəsində toplanması sistemi olan “Dev-şirmə” haqqında mənbələrdə geniş məlumat vardır.Devşirmə sistemi haqqında əsas bilgilərə İsmayıl Hakkı Uzunçarşılının “Osmanlı devleti teşkilatından Kapıkulu ocakları” adlı əsərindəxüsusi yer verilmişdir. Osmanlıların hərbi təşkilatında Anadolu səlcuqlarıyla iranlıların və məmlukların təsiri güclü olmuşdur. Osmanlı hərbi qüvvələri qapıqulu, əyalət və dəniz qüvvələri olaraq 3 hissəyə ayrılmışdı. Qapıqulu əsgəri sinifindən olan yeniçəri, cəbəci, topçu ocaqlarıyla atlı bölüklərdən təşəkkül etmişdi; bu 3 sinif əsgər, hökmdarın şəxsinə məxsus maaşlı qüvvələr idi və padşah harada olurdusa, onunla bərabər idilər. Rumeli fütuhatı inkişaf etməyə başlayınca əsgərə ehtiyac olduğundan, bunun təmini üçün osmanlılar müharibədə əsir düşən xristianları(devşirmələri) ilk zamanlarda qısa müddət ərzində türk tərbi-yəsi üzrə yetişdirərək, onlardan bir hərbi qoşun təşkil etmişdilər. Devşirmə üçün alban, bosniyalı, rum, bolqar, serb və xorvat uşaqlarına üstünlük verilər, türk, kürd, əcəm, rus, yəhudi, gürcü uşaqları devşirilməzdi. Yeniçəri ocağına əsgər hazırlamaq üçün ilk əcəmi ocağı ilk dəfə Geliboluda qurulmuşdur. Müharibədə əsir düşən kiçik yaşlı xristianlar əvvəlcə Anadoludakı türk kəndlisinə verilərək, burada türk və islam adət və ənənələrini öyrəndikdən sonra bir axca maaş müqabilində  əcəmi ocağına gətirilir və burada bir müddət xidmətdən sonra yeniçəri ocağına verilirdi. Qeyd etdiyimiz kimi yeniçərilər İslamı qəbul etmiş xristian gənclərdən formalaşdırılırdı. Qapıqulu ocaqlarının ən etibarlısı olan yeniçəri ocağının əsgərləri müharibə-də hökmdarın yanında mərkəzdə toplaşardılar. Müharibə zamanında hökmdar bunların arxasında at üzərində dururdu. Səfərlərə getdiyi zaman yeniçərilər padişahın ətrafında onu mühafizə edirdilər. Məlumdur ki, öz dövründə yeniçərilər orduda mühüm rol oynayırdılar və Osmanlı imperiyasına çox böyük hərbi qələbələr qazandırmışdılar. Yüksək professional hərbçi kimi yetişdirilən, maddi və material nöqteyi-nəzərindən tam təmin olunan, hər cür imtiyazlarla əhatə edilən yeniçərilər sultan ordusunun özəyini təşkil edir, eyni zamanda əldə edilən bütün qələbələrin əsas təminatçısı hesab edilirdi.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, yeniçəri ocağında xidmət edən Yəhya bəy burada göstərdiyi yüksək şücaəti, qabiliyyəti ilə yayabaşı (bölük komandiri), daha sonralar general rütbəsini qazanmışdır. Yəhya bəy yeniçəri ocağında xidmət etdiyi zaman buranın katibi Şihabəddin bəy alban əsilli bu gənclə maraqlanmış, onun oxuma və yazmağa olan həvəsini izləyərək, hətta bəzi işlərdən azad etmişdir. Beləcə, ədəbiyyatla məşğul olmaq üçün şair daha çox zaman əldə etmişdir.

Yəhya bəy Yavuz Sultan Səlimin Çaldıran, Misir səfərlərində iştirak etmişdir. Fəqət onun ədəbiyyatçılar çevrəsində mövqe tutması və şair olaraq şöhrətinin gündən-günə artması Qanuni Sultan Süleyman dövrünə təsadüf edir. O, bir tərəfdən müharibələrdə döyüşür, digər tərəfdən isə dövrün Kamalpaşaoğlu Qədri əfəndi, Fənarizadə Mühyiddin Çələbi kimi alim və şairlərin məclislərində iştirak edərək bilgisini artırırdı. Bununla yanaşı Yəhya bəy Sultan Süleyman Qanuninin Vyana, Almaniya, hətta İraq səfəri adlandırılan Şərq səfərində iştirak etmişdir. Həmin səfər zamanı 1540-cı ildə vəfat edən Kəmalpaşaoğluna yazdığı qəsidəni böyük alimin çadırında iştirak edənlərin qarşısında oxumuşdu. Həmin bu qəsidə Qazıəsgər Qədri əfəndi, Dəftərdar İsgəndər Çələbi, şairlərdən Xəyali bəy, İshaq Çələbi, Qalata qazisi Nihali Cəfər Çələbi olmaqla hər kəs tərəfindən dinlənilib, bəyənilmişdi. Fəqət Xəyali bəy qəsidənin bəzi hissəsinə etirazını bildirmişdi. Bu səbəblə də Yəhya bəylə Xəyali bəy arasında yaranan düşmən münasibəti ömrlərinin sonuna qədər davam etmişdir.

14 il vəzirlik edən Rüstəm paşa Yəhya bəyi hər zaman sevmiş, onu daima qorumuşdu. Hətta bir səfəri əsnasında Yəhya bəyə Əyup tövliyətini (vəqfin işlərinə baxmaq vəzifəsi–T.S.) vermişdi. Rüstəm paşa daha sonra İstanbula səfər dönüşündə Qapluca, Orxan Qazi, Bolayır və bir müddət sonra da İstanbuldakı Bayazid vəqflərinin idarə olunma işini ona həvalə etmişdi. Yəhya bəy Rüstəm paşanın ona qarşı olan münasibətinə görə təşəkkür edəcəyi bir vaxtda onunla düşmənçiliyə səbəb olacaq hadisə baş verir. Padşah Qanuni Sultan Süleyman 1553-cü ildə Konya Ereylisi yaxınlığında oğlu şahzadə Mustafanı (1513-1553) öldürtdürür. Bu faciəylə bağlı Yəhya bəy məşhur mərsiyəsini yazır. Mərsiyədə şair şahzadə Mustafanın günahsız olduğunu, padşahın Rüstəm paşa tərəfindən aldanıldığını söyləyərək, baş vəziri ittiham edir. Ordu şahzadəni çox sevirdi. Padşah ordunun içindəki vəziyyəti–hüzursuzluğu aradan qaldırmaq üçün Rüstəm paşanı vəzifəsindən azad edir. Fəqət öldürülən oğlu haqqında duyğularına tərcüman olan şairə toxunmur. Yəhya bəyin məhz bu mərsiyəsindən cəsarət tapan Rəhmi, Qara Fəzli, Fünuni, Sami, Mudami, Nisayi kimi şairlər də şahzadə üçün mərsiyə yazırlar.

Hadisənin təsiri azalmağa başladığı zamanda hökmdar Rüstəm paşanı 1555-ci ildə yenidən baş vəzir təyin edir. Bununla Yəhya bəyin taleyi tərsinə dönməyə başlayır. Rüstəm paşa Yəhya bəyi bütün vəzifələrindən azad edir. Sonra bir şikayəti bəhanə edərək təftiş etdirir. Daha sonra İzvornik sancağına bağlı Sava gölü ərazisndə bir sığınacaq verərək İstanbuldan uzaqlaşdırır. Buna rəğmən şair İzvornikə getməyib, zamanının çoxunu İstanbulda keçirmişdir. 1561-ci ildə Rüstəm Paşanın ölümü ilə bağlı yazdığı tərkibbənd şəklində bir həcviyyə ilə intiqamını almışdır. Yəhya bəyin bundan sonrakı həyatı sakit keçmişdir.

Yəhya bəyin ailəsi haqqında mənbələrdə heç bir bilgiyə rast gəlmirik. Amma bəzi məxəzlərdə şairin Sultan Süleyman Qanuniyə Ziqətvar səfərində (1566) ithaf etdiyi sonuncu qəsidəsində hökmdardan uşaqlarının himayə edilməsini xahiş etdiyi qeyd edilmişdir . Yəhya bəy 1557-ci ildən sonra Gülşəni təriqətinin şeyxlərindən olan Uryani Məhməd Dədəyə mürid olub, təsəvvüfə meyl etmişdir. Uryani Məhməd Dədə Rumeli vəlilərinin böyüklərindəndir. Rumelidə Yergöyü qəsəbəsində doğulmuşdur. Yergöyündə bir çox tələbə yetişdirib, gözəl nəsihətləri, gülər üzü, gözəl əxlaqı, faydalı elmi ilə insanlara doğru yol göstərmişdir. 

Yəhya bəy 1582-ci ildə 90 yaşında vəfat etmişdir. Mənbələrdə Yəhya bəyin məzarının İzvornikin şimalında Lozniçədə olduğu bildirilməkdədir.

Rəsmi həyatı haqqında ətraflı məlumat verdiyimiz Yəhya bəy şəxsiyyətinə gəldikdə isə, şeirlərindən, əsərlərindən və yaşadığı dövrə aid qaynaqlardan əldə etdiyimiz məlumatlara istinad edərək, deyə bilərik ki, Yəhya bəy çox təmkinli, söhbətcil, səmimi bir insan olmuşdur. Dəqiqliyi sevən, düşündüyünü çəkinmədən söyləyən Yəhya bəy ədəbi məclislərdə də çox sərbəst görünür, yeri bilinir, iştirak etmədiyi zamanlarda isə yoxluğu hiss olunurdu. Dövrünün ən böyük şairi sayılan Yəhya bəy ümumiyyətlə, bütün müasirlərinin hüsn-rəğbətini və təqdirini qazanmışdı. Yəhya bəy alim-şairlərdəndir. Səhi bəy, Lətifi, Əhdi Bağdadi öz təzkirələrində Yəhya bəyin şeir sənətinə, şeir dilinə, poetik vəznə mükəmməl yiyələnməsindən bəhs etmiş, Yəhya bəyin böyük şair olmasında bədii istedadı ilə yanaşı, elminin və yüksək mədəniyyətinin də rolu olduğunu vurğulamışlar.

Yəhya bəy Dukaqininin yaradıcılığı da həyatı kimi çox maraqlıdır. Alban əsilli olduğu halda, türk dilini mükəmməl şəkildə öyrənmiş, bu dilin qüdrətli poetik ifadəçisinə çevrilmişdir. Müasiri tarixçi Ali Əfəndi öz təzkirəsində ədibin türk dilinə olan bağlılığını yüksək dəyərləndirmişdir. Şeirlərində və o cümlədən əsərlərindəki orijinallıq, sadəlik şairi dövrünün başqa sənətkarlarından fərqləndirən başlıca xüsusiyyətlərdən biridir. Yəhya bəy Dukaqini alban olduğu üçün deyil, cəsurluğu və qabiliyyəti ilə şöhrət əldə etmişdir. Şairin daxilində olan bu cəsarət onun savaş meydanında həm qəhrəman bir əsgər olmasını göstərir, həm də zamanın bütün ədəbi görüşlərində, şairlər arasında öz sözünü çəkinmədən söyləməyi bacardığını isbat edir. “Divan”ında, məsnəvilərində özündən bəhs edərkən savaşlarda göstərdiyi qəhrəmanlıqlarla iftixar etdiyini bildirmişdir. Üryani Məhməd Dədəyə mürid olduqdan sonra yazdığı hər bir əsərində şairin təsəvvüfi fikirləri əsas yer almışdır. 

Yəhya bəy türk ədəbiyyatında “Divan”ı, bu divan içində yer alan biri Ədirnə, digəri İstanbul haqqında iki şəhrəngizi və beş məsnəvidən ibarət olan “Xəmsə”si ilə tanınmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi təzkirəçi Lətifi şairin “Nazü Niyaz” adlı bir əsərinin varlığından da bəhs etmişdir. Amma mənbələrin çoxunda belə bir əsərin olmadığı göstərilməkdədir. Mənbələrdə şairin ayrıca 2000 beytlik “Süleymannamə” yazdığı və “Güli-sədbərg” adlı əsərinin olduğu da göstərilir. Türk ədəbiyyatı tarixində məsnəvi sahəsindəki ustalığı ilə şöhrət tapan Yəhya bəy Dukaqini eyni zamanda qüvvətli “Divan” şairi olmuşdur. Ümumiyyətlə, şairin yaradıcılığında yer alan əsərlər və onların əlyazma nüsxələri haqqında əldə etdiyimiz məlumatları burada kompleks şəkildə qeyd etməyi məqbul gördük.

“Divan”. Dövrünün məşhur şairləri kimi Yəhya bəy də yazdığı şeirlərdən ibarət divan tərtib etmişdir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, klassik şərq ədəbiyyatında “divan” yartmaq, “divan”a sahib olmaq çox ciddi, məsuliyyətli, aktual məsələ olmuşdur. Məşhurluğundan asılı olmayaraq çox sayda şair divan tərtib etməyə çalışmışdır. Klassik Şərq ədəbiyyatında minlərcə divan yaradılmış olsa da onlardan müəyyən qədəri məşhur olmuş, ehtiva etdiyi şeirlər xalq tərəfindən sevilmiş, nüsxələri artırılmış və yayılmışdır. 

XVI əsr divan ədəbiyyatının ən məhsuldar dönəmdir. Bu yüzilliyin ən ehtişamlı gücü Osmanlı dövləti siyasi gücü, qüdrəti ilə seçildiyi kimi, bu dövr divan ədəbiyyatının da ən güclü təmsilçisi Osmanlı şairləridir. XVI əsr divan şeiri həm ahəng, səs gözəlliyi baxımından, həm də nəzm baxımından əvvəlki əsrlərlə müqayisədə çox-çox üstündür. Bu dövrdə söz sənəti elə bir inkişaf mərhələsinə çatmışdı ki, necə ki, rəssam təbiətin öz incəliklərini kətan üzərində ifadə edə bildiyi kimi, dövrün şairləri də çox böyük və geniş mövzuları bir beytdə, bəzən bir misra ilə ifadə edə bilmişlər. Beləliklə, XVI əsr divan şeiri yüzilliyin bütün təsviri və incəsənət əsərlərindəki işləyiş zövqünü özündə əks etdirən şeirdir. Yəhya bəy Dukaqininin “Divan”ı məhz bu dövrün ən gözəl nümunələrindən sayılır. Yəhya bəyin “Divan”ında dibaçə, qəsidələr, müsəmmətlər, şəhrəngizlər, qəzəllər, müqəttələr ardıcıl olaraq sıralanmışdır. Dibaçədən sonra gələn “Qəsidələr” bölümündə 34 qəsidə, “Müxəmməslər” bölümündə şairin  49 şeiri yer almışdır. “Şəhrəngizlər” bölümündə Ədirnə şəhrəngizi 215 beytdən, İstanbul şəhrəngizi isə 345 beytdən ibarətdir. “Qəzəllər” bölümündə 515 qəzəl, “Müqqəttə” bölümündə 20 şeir yer almışdır.

Yəhya bəyin “Divan”ına daxil olan 14 qəsidənin əksəriyyəti padişah Qanuni Sultan Süleymana həsr edilmişdir. “Divan”da ilk-iki qəsidə Məhəmməd Peyğəmbərə (s.ə.s.) həsr olunmuş duaları verilmiş, 3-cü qəsidədən 17-ci qəsidəyə qədər isə Qanuni Sultan Süleyman alqışlanmışdır. Digər qəsidələr isə saraydakı müxtəlif paşa və bəylərə, yüksək vəzifə sahiblərinə yazılmışdır. Qanuniyə həsr etdiyi ilk qəsidəsini Süleymaniyyə camisinin yaranması münasibətiylə yazmışdır. Qəsidə 51 beytdən ibarətdir. 7-ci qəsidə Yəhya bəyin Xəyaliyə qarşı olan tənqidlərinin yer aldığı beytlərdən ibarətdir. II İraq səfəri münasibətiylə yazılmış bu qəsidədən sonra Rüstəm Paşa Yəhya bəyə İstanbulda bir sıra tövliyyətlər(vəqf işləri) vermişdir. 16-cı qəsidə Ziqətvar döyüşü münasibətiylə yazılmışdır. “Şəhrəngizlər” bölümündə isə Ədirnə və İstanbul şəhərlərinin gözəlliklərindən bəhs edilmişdir. 

“Divan”ın 515 beytdən ibarət olan “Qəzəllər” bölümündə isə divan ədəbiyyatının bilinən gözəllik, eşq, eşq üzündən çəkilən acılar, aşiq və məşuq, şərab, sevgilidən ayrılıq, aşiqin sevgiliyə qovuşmaq arzusu, hətta ölüm və təsəvvüf kimi mövzular da işlənilmişdir

Mənbələrdə Yəhya bəyin özü tərəfindən “Divan”ını üç dəfə tərtib edildiyi və hər dəfə də önəmli dəyişikliklər etdiyi bildirilmişdir. Adəm Çələbi şairin “Divan”ını ölümündən öncə tərtib etdiyini göstərir. Bu səbəbdən şairin “Divan”ının son tərtibi 1575-ci ildən sonrakı dövrə təsadüf edir. Hətta tarixçi Ali təzkirəsində şairin oğlu Adəm Çələbinin “Divan”a ön söz əlavə etməsi üçün ona gətirdiyini bildirmiş və Adəm Çələbinin əsərə yenidən baxması üçün bir tarixçiyə təslim edilməsi ilə atasının arzusuna çatdığını ifadə etmişdir. Yəhya bəy “Divan”ını “Ziqətfarın fəthində Rumeli bəylərbəyi olan Şəmsi Əhməd Paşaya ittihaf etmişdir.

“Xəmsə”. Qəzəl və qəsidələr müəllifi olan Yəhya bəy Dukaqini eyni zamanda ən böyük əsəri olan “Xəmsə”si ilə XVI əsr türk ədəbiyyatının “Xəmsə” şairləri arasında özünəlayiq yer tutmuşdur. Şairin divan poeziyasında tanınmasının başlıca səbəbi orijinal mövzularda qələmə aldığı “Xəmsə” müəllifi olması idi. Yəhya bəyin “Xəmsə”sinə daxil etdiyi məsnəvilər aşağıdakılardır. “Şahü Gəda”,”Gəncineyi-raz”, “Yusif və Züleyxa”, “Kitabi-üsul”, “Gülşəni-ənvar”

“Xəmsə”nin ilk əsəri sayılan “Şahü Gəda” poeması 1537-ci ildə qısa müddətdə - bir həftəyə yazılmışdır. Platonik sevgi əsərin əsas məzmununu təşkil edir. Mənbələrdə bu əsərin türk şairi Rəhminin “Şahü Gəda” hekayəsi ilə Heratlı farsdilli şair Hilalinin “Şahü Dərviş” əsərinin təsiri ilə yazıldığı qeyd edilmişdir. Lakin Yəhya bəyin poemasındakı hadisələr real həyatla bağlıdır və İstanbulda baş verir. Burada insanın məcazi eşqə qapılması, bu eşqin üzündən çəkdiyi sıxıntılar nəql olunmaqdadır. Poemanın baş qəhrəmanları: Şahgənc yeniçəri Əhmədin ləqəbidir, Gəda(dilənçi)-gənc bir filosof. Başına gələn bir çox müsibətlərdən sonra Gəda Şahın hüzuruna gəlir və onu seyr etmək xoşbəxtliyini əldə edir. Gədanın Şaha qarşı ehtirasından bəhs edərkən Yəhya bəy sufi terminlər  və onların şərhindən də imtina etməmişdir. Əsər tövhid, münacat, nət kimi dini mənzumələrlə başlayır. Qəsidələrdən və kitabın yazılış səbəbindən sonra İstanbula aid bir bölümü ilə davam edir. Ayasofya, Sultan Əhməd meydanı və buradakı gözəlliklərin təsviri məsnəviyə bir xeyli zəngin rəng verir. “Şahü Gəda” əsəri dilinin sadəliyi və xalqa yaxınlığı ilə seçilir. Xalq yaradıcılığına bağlılıq bu əsərdə daha bariz bir şəkildə özünü göstərir. Şair əsərinin sonunda kimsənin əsərindən tərcümə etmədiyini əksinə öz duyğu və düşüncələrilə yazdığını bildirmişdir:

Aridür ariyət libasından,

Pakdür tərcumə bəlasından.

Kimsədən nəsnə almadum qəta,

Yaləmullah məyər təvarüd ola .

Yəhya bəyin “Xəmsə”sinin ikinci  məsnəvisini təşkil edən “Gəncineyi-raz” əsəri 1540-cı ildə yazılmışdır. Qeyd etməliyik ki, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda  əsərin bir əlyazma nüsxəsi mühafizə olunmaqdadır. Həmin əlyazma  üzərində  tekstoloji-filoloji baxımdan tərəfimizdən geniş şəkildə  tədqiqat işi aparılmış, monoqrafiya nəşr edilmişdir.

Nizami Gəncəvinin “Məxzənül-əsrar”, Caminin “Töhfətül-əhrar” məsnəviləri və Sədinin “Gülüstan”ı kimi əxlaqi və dini məqalət və hekayələrdən ibarətdir. “Gəncineyi-raz” əsəri yoxsulluq, səbr, əxlaq, eşq, həqiqəti araşdırmaq yolları, gizli zikr, şeytan, təvazökarlıq, elm, tənbəllik, qənaət, səbr, ədəb və həya, qəlb qırmaq, rüşvət, rafizilik, din, cənnət, cəhənnəm və s. bənzər mövzulardan bəhs edən 40 məqalədən ibarətdir. Hər məqalənin sonunda mövzu ilə əlaqədar bir hekayə verilmişdir. Bir hissəsi şairin yaşadığı dövrdə baş verən hadisələrdən bəhs edən bu hekayələrin əksəriyyəti dini mövzuları ehtiva edir. Bu məsnəvi Yəhya bəyin “Xəmsə”si içərisində yazılma tarixi olan yeganə əsərdir. Belə ki, məsnəvinin sonunda verilmiş “ﺨﺎﻤﻮﺵ” (xamuş) kəlməsindəki hərfləri əbcəd hesabı ilə toplasaq ortaya  947 rəqəmi çıxır və bu da miladi tarixlə 1540-cı ilə müvafiqdir. Bu da bizə deməyə əsas verir ki, müəllif öz əsərini məhz bu ildə tamamlamışdır.

“Gəncineyi-raz”  əsəri çox sadə və xalq dilinə yaxın olan bir dildə qələmə alınmışdır.  Bu isə Yəhya bəyin İstanbul türkcəsini çox yaxşı bilməsi və Osmanlı dövlətinə, saray mədəniyyətinə, xalq kültürünə yaxından bələd olmasından irəli gəlir. Taşlıcalı Yahyanın bu əsərdə istifadə etdiyi dil, dövrün şeir anlayışındakı mükəmməlliyə çatan nitq tərzinə uyğundur. Belə ki, burada əski Anadolu türkçəsinin artıq mükəmməlləşmiş qrammatik səs quruluşu və leksik xüsusiyyətləri dolğun şəkildə nəzərə çarpmaqdadır. 

Dövrünün Füzulidən sonra ən qüdrətli məsnəvi şairlərindən  sayılan Yəhya bəy öz əsərlərində zərbi-məsəl, atalar sözlərindən çox ustalıqla istifadə etmişdir.  Məsnəvilərində, əsasən də “Gəncineyi-raz” məsnəvisində yüksək mədəniyyət, kültür, təsəvvüf, hikmət və təfəkkür yüklü cümlələrini əsasən sadə, xalq dilinə yaxın Anadolu türkçəsində qurmuşdur.

“Gəncineyi-raz” əsərinə diqqət yetirdikdə müşahidə etmək olur ki, bu məsnəvi əslində “Xəmsə”də yer alan digər bir məsnəviyə, “Gülşəni-ənvar”a bənzəyir. Bu iki məsnəvi əsasən ehtiva etdikləri mövzu və tərtib baxımından da oxşardırlar. Amma Yəhya bəyin kamillik, ixtiyar yaşlarında qələmə aldığı “Gülşəni-ənvar” əsəri “Gəncineyi-raz” məsnəvisindən fərqli olaraq başdan-başa dini mövzuları əhatə etmişdir.

Mənbələrdə Yəhya bəyin öz əsrlərini çox qısa zamanda yazdığı qeyd edilir. Belə ki, o, “Şahü Gəda” əsərini bir həftəyə yazmışdır. “Gəncineyi-raz” əsərini isə özünün də qeyd etdiyi kimi bir aya qədər qısa bir müddətdə qələmə almışdır.

Yəhya bəyin  “Xəmsə”sində yer alan digər məsnəvilərdə olduğu kimi “Gəncineyi-raz” əsərində də dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi yaradıcılığının böyük təsiri və izləri sezilməkdədir.

Yəhya bəy əsərində söz sənətini çiçəkli bir gülşənə bənzədərək böyük söz us-taları kimi tanınmış qüdrətli şairləri həmin bağın əbədi zinəti adlandırır:

Baği nəzm eylədi aləmdə zühur,

Verdi hər əhli-dilə zövqi-sürur.

Şeyx Sədi o gülüstan gülüdür,

Filməsəl Hafiz anun bülbülüdür.

Qıldı ol baği Nizami zinət,

Rəhmət ol əhli-kəmalə, rəhmət.

Ki, bənəfşə kibi ol Şeyxi-rical,

                        Qamətin qıldı übudiyyətə dal.

Yaraşur Camiyi-ərbabi nizam,

Olsa zərrinqədəh ol bağə müdam.

Laləvəş daği-məhəbbətlə nihan,

Verdi ol bağə Nəvayi ünvan .

Şair əsərilə bu böyük sənətkarları izlədiyini bildirərək, həmin bağda yasəmən olmasını arzulayırdısa da, sonradan sələflərilə bir sırada durmağa cəsarət etdiyi üçün özünü məzəmmətləyir, bu böyük söz ustalarının qarşısında baş əyərək təvazö-karlıqla özünü bu bağın torpağı adlandırır:

Dərdi-eşqlə bəni-üftadəvü zar,

Yasəmən olsam o gülşəndə nə var.

Ki, bənim qamətimi eşqi-xuda,

Yasəmən şaxı kibi etdi düta.

Anlara cümlə gülşəndə müdam,

Verübən ruyi-təvazölə səlam.

Dilər isən ki, olasan ustad,

Yüri ustadını qıl xeyrlə yad.

“Xəmsə”nin üçüncü poeması olan “Yusif və Züleyxa” bir eşq macərasıdır. Yəhya bəyin bu əsəri türk ədəbiyyatının, eləcə də Şərq ədəbiyyatının bu mövzuda meydana gətirdiyi ən müvəffəqiyyətli əsəridir. Şərq ədəbiyyatına Tövrat vasitəsiylə daxil olan, daha sonra “Qurani-Kərim”in ən gözəl surəsini təşkil edən Yusifin hekayəsi əslində Şərqin həm ilahi, həm də cismani bir eşq və ehtiras macərasıdır. Məsnəvisinin mövzusunu “Qurani-Kərim”də “Qissələrin ən gözəli” kimi hekayədən və Şərq ədəbiyyatında özündən əvvəl “Yusif və Züleyxa” yazan tanınmış məsnəviçilərin əsərlərindən alan Yəhya bəy bütün bunlara rağmən orijinal, mükəmməl bir əsər meydana gətirmişdir. Əsər “Qissəyi-Yusif”dəki digər hadisələri ehtiva etməklə bərabər, xüsusilə eşq və ehtiras səhnələriylə diqqətə dəyər bir sənət əsəridir. Şair platonik bir eşqin deyil, daha çox bəşəri bir eşqin insan ruhunda və insan həyatında yaratdığı arzu və ehtiraslarını qısa, fəqət qüvvətli çizgilərlə və böyük ustalıqla göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Yəhya bəyin “Yusif və Züleyxa”əsəri 1979-cu ildə Türkiyədə nəşr olunmuşdur .

Yəhya bəyin “Xəmsə”sində dördüncü yeri “Kitabi-üsul” əsəri tutur. Bəzi qaynaqlarda bu əsər “Üsulnamə” adı ilə də verilməkdədir. Əsərdə müxtəlif mövzular əks olunmuşdur ki, bunlar da hekayə, təmsil və lətifələr ilə göstərilmişdir. Ələ aldığı məsələlərin mövzularının əksəriyyəti şairin öz şəxsi həyatında rast gəldiyi müşahidələrinin məhsulu olub, dövrünün mənzərəsini əhatə etmişdir.

“Gülşəni-ənvar”-“Xəmsə”nin sonuncu əsəridir. Şairin ixtiyarlıq çağında yazdığı bu əsər təsəvvüfidir. Dilinin sadəliyi, zəngin üslubiyyəti və təbiiliyi ilə seçilən “Gülşəni-ənvar” Yəhya bəyin ən uğurlu əsərlərindəndir. “Gülşəni-ənvar” 7 bölümdən ibarətdir. “Gəncineyi-raz” və “Kitabi-üsul” tərzində tərtiblənmişdir. Dini, əxlaqi, hekayə və təmsillər əsərin əsasını təşkil edir. Süleymaniyyə Camisinin tərifi əsərin ən diqqətçəkən tərəfidir. “Səbəbi-təlif” bölümündə şair öz həyatı haqqında qısa məlumat vermişdir. Əsərin sonunda mürşidi Məhməd Dədə ilə tanışlığını, o cümlədən “Xəmsə”sini tamamladığını göstərmişdir:

Qədrə irüp nitəki mahi-siyam

Hamsəmi noksan ilə ettim tamam.

Göründüyü kimi böyük Nizami ənənəsini yüksək sənətkarlıqla davam etdirən  Yəhya bəyin “Xəmsə”si əhatə etdiyi əxlaqi-didaktik, məhəbbət mövzuları baxımından  digər “Xəmsə”lər qədər sevilmiş, xalqın rəğbətini qazanmış və türk dilinin hakim olduğu geniş bir arealda yayılaraq nəsillərdən nəsillərə ötürülmüşdür. Yəhya bəyin “Xəmsə”sində  toxunulan mövzular, ortaya qoyulan problemlər günümüzdə belə öz aktuallığını saxlamaqdadır və buna görə də onun qələmə aldığı bu əsərlər zaman keçsə də öz əhəmiyyətini itirmir, qoruyub saxlayır.

Əslən alban mənşəli olan, türk dilini mükəmməl şəkildə öyrənib, təmsil edən və bu dildə qiymətli sənət nümunələri yaradan Yəhya bəy Dukaqini irsi haqqında müəyyən məlumatları təqdim etməyə çalışdıq. Bu istiqamətdə araşdırmalarımız davam etməkdədir. Ümidvarıq ki, aparılan  araşdırmalar  yaxın gələcəkdə yeni və dəyərli məlumatların əldə edilməsinə imkan yaradacaqdır. 

Tünzalə Seyfullayeva
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru