Şərqdə qan, qərarda qorxu: Osmanlının var olmaq uğrunda qəbul etdiyi QANUN

l Dünya müharibəsinin başlanmasından az sonra Şərqi və Cənub-Şərqi Anadolu bölgələrindən gələn sarsıdıcı xəbərlər, o cümlədən rus qoşunlarının sərhəddə yaxınlaşaraq burada erməni millətçiləri ilə birgə türk müsəlman əhalisini qətlə yetirməsi Ali Baş Komandan vəkili Ənvər Paşanı radikal addımlar atmağa məcbur etdi. O zaman Van vilayətində erməni komitəçiləri və rus silahlı birləşmələri tərəfindən misli görünməmiş vəhşiliklər törədilmişdi.

Osmanlı hökuməti erməni cəlladlarının türklərə qarşı soyqırımı siyasətinin qarşısını almaq məqsədilə önləyici addımlar atmaq məcburiyyətində qaldı.

İlk növbədə, hökumət 1915-ci il aprelin 24-də DİN-nin sərəncamı ilə İstanbul və digər böyük şəhərlərdə erməni təşkilatları dərhal bağlanmalı, terrorçu təşkilatların başçıları isə həbs edilməli idi. Bu sərəncam əsasında 2345 nəfər həbs edildi. O dövrün şahidlərinin verdiyi ifadələrə əsasən 600 nəfər erməni yazıçısı, şairi, jurnalisti, siyasətçisi, həkimi, vəkili, hüquqşünası, müəllimi, alimi və ruhanisi həbs edildi. Lakin arxiv sənədlərində də 2345 nəfərin həbs edilməsi öz əksini tapmışdır.

Məhz 24 aprel günündə erməni hərəkatına rəhbərlik edən bu peşə sahiblərinin həbs edilməsi erməni millətçilərini bərk narahat edirdi. Çünki bu şəxslərin uzun müddət həbsdə saxlanılması "erməni məsələsi"nin öz istiqamətini itirməsi və bununla da erməni hərəkatının əsas hərəkətverici "beyinlər"inin zərərsizləşdirilməsi ilə nəticələnə bilərdi. Odur ki, həmin tarixdən etibarən ermənilər aprelin 24-nü “soyqırımı” günü kimi qeyd edirlər.

Van vilayətində müsəlman əhalisinin vəhşicəsinə qətlə yetirilməsi xəbəri hökumət başçısı Ənvər Paşanı daha da hiddətləndirdi. Van üsyanının qarşısını almaq, eləcə də üsyançıların  digər bölgələrə köçürülməsinin vacibliyini nəzərə alan Ənvər Paşa 2 may 1915-ci ildə Daxili İşlər naziri Tələt Paşaya gizli teleqram yolladı. Ənvər Paşa teleqramda seçimin Tələt Paşanın ixtiyarına verildiyini bildirməklə yanaşı, həmçinin bir sıra məsələlərlə bağlı öz fikir və tövsiyyələrini də qeyd etmişdir.

Ənvər Paşa bildirir ki, “aldığım məlumata görə ruslar 20 aprel 1915-ci ildə Rusiya ərazisində məskən salan müsəlman türklərini Türkiyə ərazisinə qovublar. Rusiya hökumətinin atdığı bu addımı nəzərə alsaq cavab tədbiri kimi erməniləri ailələri ilə birgə Rusiya ərazisinə və yaxud da ölkə daxilində müxtəlif yerlərə səpələmək lazımdır. Bu iki variantdan birini seçmənizi və icra etmənizi rica edirəm. Müvafiq bildiyiniz tədbiri qəbul edin və həyata keçirin. Köçürülən erməni ailələrin yerinə xaricdən gələn müsəlmanları yerləşdirin".

Tələt Paşa Ənvər Paşanın bu təklifinə Bakanlar Kurulundan ("Meclisi-Vükela") qərar çıxarılmasını gözləmədən ermənilərin müharibə ocaqlarından imperiyanın cənub ərazilərinə köçürülməsini məqsədəuyğun hesab etdi və tək başına bu məsələnin  məsuliyyətini öz özərinə götürdü.

Qısa müddətdə köçürüləcək bölgələrin adları müəyyənləşdi. İlk növbədə Van, Bitlis və Ərzurum vilayətlərində yaşayan ermənilərin köçürülməsi qərara alındı. Bu ərazilərdən köçürülən ermənilər Mosul vilayətinin cənubuna, Zor sancağına, həmçinin mərkəzi istisna olmaqla Urfa sancağına yerləşdiriləcəkdi. Adana, Hələb və Maraş ərazilərindən köçürülən ermənilər isə Suriya vilayətinin şərq hissəsi ilə Hələb vilayətinin şərq və cənub-şərqindəki ərazilərdə yerləşdiriləcəkdi. Köçürülmə zamanı təhlükəsizliyin təmin olunması məqsədilə Adana bölgəsinə Əli Seydi bəy, Hələb və Maraş bölgələrinə isə Həmid bəy təyin edildi.

Salınacaq kənd və qəsəbələrin Bağdad dəmir yolu xəttindən ən azı 25 km. məsafədə salınması məqsədəuyğun hesab edilmişdi. Köçürülmənin bütün məsuliyyəti vilayət məmurlarının öhdəsinə buraxılmışdı. Müəyyənləşdirilmiş ərazilərə köçürülən ermənilərin istəklərinə uyğun olaraq onların əmlakı da özləri ilə birlikdə aparılırdı. 

Köçürülmə prosesi şərti olaraq iki mərhələdə həyata keçirildi. Van üsyanından başlayaraq Köçürülmə (Tehcir) qanununun inzalandığı 27 may tarixinə qədərki I mərhələ. Tehcir qanunun icrasından başlayaraq 1916-cı ilin fevral ayına qədərki ll mərhələ. Birinci mərhələ Tələt Paşanın təkbaşına apardığı və kütləviliyi ilə seçilmədiyi mərhələdir. II mərhələ isə ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsi ilə xarakterizə olunur. 

Qeyd edək ki, Köçürülmə haqqında  (Tehcir) qanunun 4 maddədən ibarət idi və onun heç bir yerində erməni kəliməsi işlədilməmişdir. Bəzi Qərb və erməni müəlliflərinin iddia etdikləri əsas məsələ də guya hökumətin çıxardığı qanunun birbaşa ermənilərə şamil edilməsidir. Əslində hökumət ona qarşı əks mövqedə dayanan bütün qüvvələri zərərsizləşdirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Köçürülmə zamanı ermənilərlə yanaşı yunan və ərəb qəbilələrinin də digər ərazilərə köçürülməsi həyata keçirildi və bu bir daha qərarın ermənilərə şamil edilmədiyinin sübutudur.

Hökumət köçürmə siyadətini son dərəcə ehtiyatla və planlı şəkildə həyata keçirirdi. Bu işlə məşğul olan şəxslər çıxarılan qərarları ermənilərə müxtəlif vasitələrlə çatdırırdılar. Ərazilərdəki təlimatçılar ermənilərə qərarın mahiyyətini anlatmağa çalışırdılar. Xüsusilə, onlar ermənilərə köçürülməyə rəsmən iki həftədən sonra başlanacağını bildirirdilər. Bəzi ərazilərdə təhlükəli vəziyyət daha gərgin olduğu üçün daha tez başlanmışdı. Komitəçi olmayan sadə ermənilərə 15 gün vaxt verilirdi.

Hökumət bununla köçürülənlərin hazırlıq işlərini asanlaşdırmağa, qida toplamağa, həmçinin məişət əşyalarının siyahılaşdırılmasına şərait yaratmışdır. Hökumət yeni üsyan mərkəzlərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün  bir sıra qaydalara əməl etməyi vacib bilirdi: 

1. Yeni  yaşayış məntəqələrinə köçürülmüş etməni əhalisinin ümumi sayı yerli müsəlman əhalisinin 10%-dən çoxunu təşkil etməməlidir; 

2. Erməni ailələri üçün salınmış yeni yaşayış evlərinin ümumi sayı 50-dən çox olmamalıdır;

3. Erməni ailələri səyahət və köç zamanı öz şəxsi evlərini digərləri ilə dəyişdirə bilməzdilər.

Bəzi Qərb və erməni tarixçiləri köçürülmə qərarına qədərki mərhələnin Tələt Paşa tərıfindən aparıldığını və onun bu işdə günahkar olduğunu yazırdılar.

1 iyun 1915-ci ildə Daxili İşlər Nazirliyi 30 may təlimatnaməsinə əlavə olaraq bəzi məsələlərin yerinə yetirilməsi barədə qərar qəbul etdi.

Hökumət başqa bölgələrə köçürüləcək ermənilərin özləri ilə apara bilmədikləri mal-qaranın silahlı qüvvələr tərəfindən saxlanılması, həmçinin müəyyənləşdirilmiş ərazilərdə yerləşdirilən əhalinin müharibə qurtarana qədər öz yerlərini ticarət və digər məqsədlərlə dəyişdirilməməsini təmin edən tədbirlərin həyata keçirilməsi barədə göstəriş verdi

Ümumiyyətlə, 1915-ci ilin may ayının sonundan 1916-cı ilin 16 fevralınadək davam etmiş və bütövlükdə 9 ay müddəti ərzində davam edən Köçü asanlaşdırmaq üçün hökumət ilkin olaraq 2.250.000 lirə vəsait ayırmışdı. Vəsait getdikcə artırılmışdır. Belə ki, köçürülməmin ilkin mərhələsi üçün 25 milyon lirə,  1916-cı ilin oktyabrın sonuna qədər 86 milyon, ilin sonunadək 150 lirə xərclənmişdir.  Ümumilikdə 9 ay ərzində 702.900 nəfərin yeri dəyişdirilmişdir. Ümimilikdə köç prosesi müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilmişdi. Həmin dövrdə aclıq və xəstəlik səbəbindən 25-30 min nəfərə qədər erməni tələf olmuşdu

Ümumiyyətlə, bəhs olunan dövrdə köç qanununun kimsəsiz uşaqlara, sənətkar və tacirlərə, dövlət işlərində çalışan məmurlara və dini məzhəbindən asılı olmayaraq katolik və protestant ermənilərə şamil edilməməsi bir daha türk hökumətinin humanizmindən xəbər verirdi.

Taleh Cəfərov

ADPU-nun müəllimi