Yaxın və Orta Şərqin qnostık və mistik məktəbləri (III–VII əsrlər)

Yaxın Şərqdə III–VII əsrlərdə xristianlıq və yəhudilikdən başqa digər din və cərəyanların tərkibində fərqli qnostik və mistik cərəyanlar meydana gəlmişdir. Onlar, Mazdaizm, Zurvanizm, Mandeizm, Sabiilik və Yezidilik kimi dini və fəlsəfi cərəyanlar çərçivəsində inkişaf etmişdir. Bu cərəyanlar əsasən dualizm, mistik ezoterizm, kosmik mübarizə və ruhun xilası ideyalarına əsaslanırdı. Onlar Sasani İranı, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ərazisində geniş yayılmışdı və sonrakı dini-fəlsəfi düşüncəyə təsir etmişdir.

Cədvəl 1. Yaxın Şərqdə III–VII əsrlərdə 

olan fərqli qnostik və mistik cərəyanlar

      III–VII əsrlər Yaxın Şərq mistisizmi dualizm, ruhun xilası və kosmik savaş kimi əsas ideyalar üzərində qurulmuşdur. Bu cərəyanlar İslam, Xristianlıq və Yəhudi mistisizminə, xüsusən də sufi və gnostik ənənələrə mühüm təsir göstərmişdir.

·       Mazdaizm

     Mazdayasna, Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) inkişaf etmiş bir inanc sistemidir. Bu təlimin təməlində daha qədim Avesta mətnlərində Ahura Mazda adlı yeganə və əzəli tanrının, yaxşılığın və işığın təcəssümü kimi mövcudluğu dayanır. Ahura Mazda, həmçinin əxlaqın və düzgünlük prinsipinin təmsilçisidir. Mazdayasna, eyni zamanda, dünyadakı şər güclərini təmsil edən Əhrimən və onun təmsil etdiyi zülmətin qarşısında işığın və yaxşılığın mübarizəsini izah edən dualistik bir anlayışa əsaslanır. Bu təlimin mənşəyi Əhəmənilərə və daha əvvəlki dövrlərə aid olsa da, Sasanilər dövründə o fərqli bir şəkilə düşmüş və yerli kahinlər tərəfindən yeni dini-ideoloji bir təlimə çevrilmişdir.

     Mazdayasna təlimi, Sasanilər dövründə daha da inkişaf edərək bir dövlət dini kimi təməl prinsipləri müəyyən etdi və cəmiyyətin hər təbəqəsi üçün həyat tərzini müəyyən etdi. Sasanilərin məbədlərində, atəşpərəstlik ritualları və dini təlimatlar hökumətə və sosial həyata dərindən təsir edirdi.

     Mazdayasna təliminin təbliği Əhəmənilər və Sasanilər dövründə fərqli şəkildə olmuşdur. Əhəmənilər dövründə bu təlim daha çox monoteist və fərdi təcrübə ilə xarakterizə olunarkən, Sasanilər dövründə o, dini həyat daha mərkəzləşdirilmiş, dualistik və teokratik bir struktura bürünmüşdür (cədvəl 2).

Cədvəl 2. Əhəmənilər və Sasanilər dövründə olan

Mazdayasna dininin fərqləri

      Göründüyü kimi, Mazdayasna təlimi Əhəmənilər və Sasanilər dövründə bu qədər fərqlilik göstərirdisə, daha qədim dövrlərə aid olan Zərdüştülüyü onlarla müqayisə etmək doğru olmazdı. Birincisi ona görə ki, Əhəmənilər və Sasanilər dövründəki Mazdayasna təlimi çoxtarılılığı qəbul etdiyi halda, Zərdüştülük onu təkzib edərək təktanrılığı təbliğ edirdi. Sasanilər dövründə Mazdayasna təlimi ontoloji dualizm (kosmosun, təbiətin, təbiət ünsürlərinin, varlıqların xeyir və şər kateqoriyasına bölünməsi) kimi təbliğ olunurdusa, Zərdüştülükdə şər sosial-əxlaqi bir anlayış kimi mövcuddur. Sasanilər dövründə kahinləri son Əhəmənilərdən 600 ildən çox bir zaman məsafəsi ayırırdı. Bu baxımdan, onlar arasında bir varislik əlaqəsi də itmişdir. Buna görə də, biz Mazdayasna təlimini əsasən Sasanilər dövründə kahin mobedlər tərəfindən ortaya qoyulan bir təlim kimi dəyərləndirməliyik. 

      Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) Mazdayasna təlimi dövlətin rəsmi dini kimi qəbul edilmiş və təlim daha sistemli, dualist bir xarakter almışdır. Sasanilər Mazdayasna təlimini siyasi və mədəni həyatda mərkəzi bir yerə qoymuşlar. Sasanilər dövründə Ahura Mazda (işıq və yaxşılıq tanrısı) və Əhrimən (qaranlıq və pislik tanrısı) arasında kosmik bir qarşıdurma mövcud olur. Bu mübarizə yalnız fiziki dünya ilə məhdudlaşmır, həm də daxili mənəvi mübarizəni əhatə edir. Ahura Mazda və Əhrimənin qarşıdurması bir növ ontoloji dualizmə çevrilmişdir. Bu dualizm, kainatın yaradılması və idarə olunmasında yaxşılıq və şərin əbədi mübarizəsini təmsil edir.

     Mazdayasna təlimində atəş müqəddəs bir element kimi qəbul edilir və hər bir atəşpərəst məbədi Ahura Mazdanın işığının simvolu kimi atəşlə bağlı mərasimlər yerinə yetirir. Atəş, həm də dünya və kainatın mənəvi təmizliyini təmsil edir.

     Sasanilər dövründə dini mərasimlər böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Kahinlər və dini rəhbərlər ibadət mərasimlərini idarə edir və Ahura Mazdaya yaxınlaşmaq üçün müəyyən ibadət qaydaları tətbiq edilirdi. Bu mərasimlər, həm də dövlətin və cəmiyyətin ideologiyasını təbliğ edən vasitələrdən birinə çevrilmişdi. Kahin-mobedlər dini həqiqətlərin idrakının kahinlər zümrəsinə aid olduğunu və dindarların həqiqətə çatmaları üçün, kahinlərə tabe olmaları vacib hesab olunurdu. Çünki onlar, xeyirin təmsilçiləri kimi şərə qarşı mübarizədə ön cərgədə getdiklərini və xeyirə qovuşmanın yolunu bildiklərini iddia edirdilər.

      Sasanilər dövründə din və dövlət sıx bir şəkildə əlaqələndirilmişdi. Dini rəhbərlər, siyasi idarəetmənin ən yüksək dairələrində mövqe tuturdular. Bu vəziyyət, Mazdayasna təliminin cəmiyyətin bütün sahələrində və dövlətin idarəçiliyində böyük təsirə malik olduğunu göstərir. Müqəddəs təbəqələr (kahinlər, alimlər) və dini idarəetmə sistemləri dini təlimləri rəhbərlik etdiyi cəmiyyətə tətbiq edirdi.

·       Zurvanizm

     Zurvanizm, Mazdayasna təliminin müəyyən bir qolu kimi III–VII əsrlər Sasanilər dövründə formalaşdığı düşünülən və sonrakı əsrlərdə də izlərinə rast gəlinən bir dini-fəlsəfi cərəyandır. Bu cərəyanın mərkəzində “Zervan” (və ya “Zurvan”) adlı ilkin və əzəli prinsipin durduğu, Ahura Mazda ilə Əhrimənin isə bu prinsiplə bağlı şəkildə izah edildiyi fərqli bir teoloji model vardır.

     Sasanilər (III–VII əsrlər) dövründə Mazdayasna təlimi dövlətin rəsmi dini kimi yüksəliş dövrünü yaşadı. Lakin bu dövr, eyni zamanda, qnostik və dualist düşüncələrin, o cümlədən Maniheylik, Mandeizm və digər sinkretik cərəyanların yayıldığı bir mühit idi. Belə bir şəraitdə Mazdayasna təliminin öz daxilində müxtəlif teoloji şərhlər və yanaşmalar meydana çıxdı. Bu çərçivədə formalaşan Zurvanizm, kahinlərin (mobedlərin) bir qismi tərəfindən qəbul edilsə də, rəsmi Mazdayasna təlimi bütün dövrlərdə Zurvanizmi eyni səviyyədə legitim saymamışdır.

     Zurvanizmin əsas fərqləndirici cəhəti, “Zervan” (və ya “Zurvan”) adlı ilkin prinsipin ali varlıq kimi dəyərləndirilməsidir. Mazdayasna təliminin klassik modelində Ahura Mazda kainatın yeganə yaradıcısı, xeyir və işığın ali tanrısıdır. Zurvanizmdə isə, Ahura Mazda (xeyir) və Əhrimən (şər) Zervanın (ilkin zaman və taleyin personifikasiyası) iki övladı kimi qəbul edilir. Beləliklə, xeyir və şər arasındakı mübarizə, Mazdayasna təlimində olduğu kimi, bərabər səviyyədə iki prinsipin mübarizəsindən daha çox, Zervanın iradəsindən doğan ontoloji bir proses kimi dəyərləndirilir.

        Kainatın yaranmasında əsas səbəb, “zaman” və “tale” gücüdür. Mazdayasna təlimində olan xeyir və şər tanrıları Zervanın övladlarıdır. Ahura Mazda, Zervanın xeyir övladı, Əhrimən isə yanlış seçim və ya təsadüfi hadisə nəticəsində ortaya çıxan şər övlad kimi izah olunur. İnsan, Zervanın yaratdığı zamanda doğulur və öz azad iradəsilə Ahura Mazda (yaxşılıq) və ya Əhrimən (pislik) yolunu seçir. Lakin bu seçim, Zervanın nəzarət etdiyi kozmik taleyin çərçivəsində baş verir.

Mazdayasna təlimində Ahura Mazda yeganə ali tanrı sayılır, Əhrimən isə, xeyirxah yaradılışdan kənarda dayanmış müstəqil, lakin məhdud gücə malik şər varlıqdır. Zurvanizm isə, Ahura Mazda ilə Əhriməni eyni başlanğıcdan (Zervan) törəyən varlıqlar kimi qəbul etməklə, Zərdüştlüyün monoteist və dualist çalarlarını fərqli şəkillərdə yenidən şərh edir. Buna görə də, bir çox rəsmi Zərdüşti mənbələr Zurvanizmi bidət (yəni orijinal təlimdən sapma) kimi qiymətləndirmişdir. Rəsmi mənbələrdə Zurvanizmə qarşı polemik mətnlər yazılmış və onun Zərdüştlüyün “təmiz” formasına zidd olduğu vurğulanmışdır.

       Zurvanizmin, əsasən, Sasanilər imperiyası daxilində müəyyən kahinlər və saray əyanları arasında yayıldığı düşünülür. Sonralar, Maniheyliyin və digər sinkretik cərəyanların təsiri altında Zurvanizmin ayrı-ayrı elementləri başqa dini-fəlsəfi sistemlərə də daxil olmuşdur.

        Zurvanizm, “zaman” və “taleyin” ontoloji əsas olduğunu vurğulaması ilə diqqət çəkir. Bu, yalnız dini yanaşma deyil, eyni zamanda, dövrün fəlsəfi diskursu üçün də maraqlı nümunədir. Qədim Yaxın Şərq və İran fəlsəfəsində “zamanın” və “taleyin” ali bir qüvvə kimi qəbul edilməsi, müəyyən mənada, determinist baxışları gücləndirmiş, həmçinin insanın azad iradəsinin hüdudları ilə bağlı yeni mübahisələrə səbəb olmuşdur.

        Bəzi tədqiqatçılar Zurvanizmi, Mazdayasna təlimi iə yanaşı, Mesopotamiya astral dinləri, yunan fəlsəfəsi və maniheylik kimi cərəyanlardan təsirlənən bir növ sinkretik model hesab edirlər. Bu da onun zəngin və çoxşaxəli teoloji-fəlsəfi xarakterini göstərir.

·       Maniheylik

       O, III əsrdə Mani (216–274) tərəfindən təsis edilmiş və Mərkəzi Asiya, İran, Mesopotamiya və daha sonra Roma İmperiyasına qədər yayılan sintezçi bir dini-fəlsəfi məktəb idi. Bu sistem, Zervanizm, Buddizm və Xristianlıq kimi müxtəlif dini-fəlsəfi ənənələrdən təsirlənmişdi. Gnostik elementləri mənimsəyərək dünyanı işıq və qaranlıq prinsiplərinin qarşıdurması üzərində izah edirdi. Dualist dünyagörüşü təqdim edirdi, bu isə maddi dünyanı mənfi, ruhani aləmi isə müsbət hesab edirdi.

       Maniheyliyin‎ ontoloji baxışları, əsasən, dualizm, işıq və qaranlıq mübarizəsi, həyat ruhu (anima), maddə və ilahi substansiya, kosmik nizam kimi anlayışlara əsaslanır. Manihey mətnləri, xüsusilə "Şapurqan", "Keçmiş Böyük Kitab" (Arzhang), Kefalaya və Köln Mani Kodeksi, bu ontoloji təlimləri açıqlayan əsas mənbələrdəndir.

      Maniheylik, dünyanı və varlığı iki əbədi və müstəqil prinsipin – Nur Səltənəti (Malkuta d’Nuhra) və Qaranlıq Səltənəti (Malkuta d’Hšuka) - qarşıdurması əsasında izah edir. Bu konsept "Şapurqan" və "Keçmiş Böyük Kitab" əsərlərində təsdiq olunur. Nur Səltənəti – xeyirxah və ruhani substansiyadan ibarət olan, ilahi mükəmməlliyin, ağılın (nous), həyat ruhunun və saf enerjinin məkanıdır. Qaranlıq Səltənəti – xaos, maddi aləm və zülmətin mənbəyi, şüursuz və kor qüvvələrin hakim olduğu sahədir. 

     Bu iki substansiya heç vaxt tam birləşmir və onların mübarizəsi kosmosun mövcudluğunu və maddi dünyanın yaranmasını izah edir. Maniyə görə, maddi dünya bu iki substansiyanın toqquşmasının nəticəsi kimi meydana gəlmişdir.

      Maniheylikdə Ali Tanrı (Zrvan, Zervan) Nur Səltənətinin rəhbəridir. O, beş saf atribut ilə xarakterizə olunur:

-        Ağıl (Nous): İlahi müdriklik.

-        Nur (Nuhra): Tanrının mahiyyəti.

-        Qüdrət (Hayla): Kosmik qüdrət.

-        Mərhəmət (Rahamta): Tanrının insan ruhunu xilas etməsi.

-        Həyat (Hayyə):– Mütləq varlıq və ruhi nizam.

      Bu beş xüsusiyyət Maniheylikdə "Beş Parlaq Nur" (Hamša Nuhra) adlanır və ilahi substansiyanın əsaslarını təşkil edir.

     Tanrı, qaranlıqla mübarizə aparmaq üçün, İlk İnsan (Nāšā Qaḏmayā) adlanan ilahi varlığı göndərmişdir. Bu varlıq, beş parlaq element (işıq, hava, su, od, efir) ilə qaranlıq qüvvələrə qarşı mübarizə aparır.

     Manihey kozmogoniyası maddi aləmi qaranlıqla işığın toqquşmasının nəticəsi kimi izah edir. Kefalayada və Köln Mani Kodeksində qeyd olunur ki, maddi dünya qaranlıq substansiyanın işığı udmağa cəhd etməsi nəticəsində formalaşmışdır.

      Maddi dünya ilahi deyil. Maniyə görə, maddi dünya tamamilə fani və keçicidir. Qaranlıq substansiya maddi aləmdə təzahür edir və ona üstünlük təşkil edir. Nur zərrəcikləri (Soma Nuhra) maddi aləmdə qalan, lakin Tanrıya məxsus olan işıq parçalarıdır. Onlar, insan ruhunun tərkibindədir və qurtuluş yolu ilə Tanrıya geri qayıtmalıdır.

     Maddi dünya, "Üç Fəlakət Dövrü" (Tlatha Dahba) adlanan mərhələlərdən keçərək formalaşır:

-        Birinci fəlakət: Nur və qaranlıq mübarizəsi zamanı maddi dünya meydana gəlir.

-        İkinci fəlakət: Maddi dünya ruhun həbsxanasına çevrilir.

-        Üçüncü fəlakət: Axır zamanda nur zərrəcikləri maddi dünyadan azad edilərək Plērōmaya qovuşur.

     Maniheylikdə insan "Nur və Qaranlığın qarışığı" (Mišqat d’Nuhra w’Hšuka) kimi təsvir edilir. İnsan ruhu ilahi substansiyaya malik olsa da, maddi dünyaya bağlıdır və xilas olunmalıdır. Bu, "qurtuluş" kimi izah olunur.

        Ruhun üç təbiəti var:

1.     Soma Hayyə – İlahi Nur ruhu.

2.     Soma Pagrana - Maddi dünyaya bağlı olan ruh.

3.     Soma Kšota – Təbiətə uyğunlaşmış və xilas yolunda olan ruh.

       İnsan gnosis və ruhani biliklər vasitəsilə nur ruhunu maddi dünyadan azad edərək Plērōmaya qovuşmalıdır.

       Maniheylikdə varlıq yuxarı və aşağı aləmlərə bölünür:

-        Yuxarı Aləm (Plērōma) – İlahi Nur və Tanrının həqiqi məkanı.

-        Aşağı Aləm (Maddə və Qaranlıq) – Maddi dünya və həqiqi varlığın təhrif olunmuş forması.

      Xilas yolu asketizm, gnosis və ruhi paklıq vasitəsilə mümkündür. "Kefalaya" mətnlərində qeyd edilir ki, ruh Nur Səltənətinə qayıtdıqda, maddi dünya parçalanacaq və qaranlıq məğlub olacaqdır.

     Manihey ontologiyası, dualist dünya görüşü əsasında qurulmuş və Tanrı ilə qaranlıq substansiyanın qarşıdurması ilə varlığı izah etmişdir. Maddi dünya və bədən zülmətin təcəssümü kimi görülür, ruh isə, nur zərrəcikləri vasitəsilə qurtuluş yoluna çıxır. Manihey mənbələrində bu konseptlər terminoloji və nəzəri baxımdan əsaslandırılmışdır və Manihey ontologiyası, Şərq və Qərb mistik-fəlsəfi ənənələri üzərində böyük təsir göstərmişdir.

      Manihey qnoseologiyası məlumatın və idrakın mənbəyini, biliyin strukturlarını və insanın həqiqətə çatma yollarını araşdırır. Mani təliminə görə, gnosis – həqiqi biliyə və Tanrı ilə birliyə aparan yol kimi başa düşülür. Maniheylikdə qnoseoloji sistem dualistik idrak modelinə əsaslanır və bilik iki fərqli mənbədən əldə edilir:

1. Nur bilgisi (Nuhra d’Yadiuta) – İlahi, əbədi və həqiqi bilik.
2. Qaranlıq bilgisi (Hšuka d’Taṭyutha) – Maddi aləmdən qaynaqlanan və həqiqətdən uzaq bilik.

   Maniheylikdə bilik əldə etmə üsulları iki əsas kateqoriyaya bölünür. Gnosis, Nur Səltənətinin biliyi olub, maddi dünyadan üstün olan həqiqətləri dərk etməyi nəzərdə tutur. Bu bilik yüksək idrak formasıdır və yalnız ruhani oyanış yolu ilə əldə edilir. "Kefalaya" kitabında bu bilik Beş İlahi Həqiqət vasitəsilə izah edilir:

-        Nous: Ağıl və ilahi hikmət.

-        Gnosis: Haqq biliyi və ruhani maariflənmə.

-        Hayyə: Tanrıdan gələn həyat nuru.

-        Nuhra: İlahi Nur və həqiqət.

-        Rahamta: Mərhəmət və ruhani qurtuluş.

      Bu bilik intuisiya və daxili idrak yolu ilə əldə edilir və maddi xəyal dünyasından qurtulmağa imkan yaradır.

      Maniheylikdə maddi aləmdən gələn biliklər həqiqətə çatmaq üçün kifayət deyil və insanın ruhunu qaranlıqda saxlayır. Bu bilik beş duyğu orqanı vasitəsilə əldə edilir və qaranlıq səltənətin təlqin etdiyi yanlış düşüncələrdir:

-        Roḥzana: Görmə, illüziya yaradır.

-        Šama: Eşitmə, maddi dünyanı formalaşdırır.

-        Ta'ama: Dad, insana maddi dünya ilə bağlılıq yaradır.

-        Nagra: Toxunma, maddi dünyanı reallıq kimi qavramağa səbəb olur.

-        Reḥya: Qoxu, insanı instinktiv istəklərə bağlı saxlayır.

     Bu biliklər insanı həqiqətdən uzaqlaşdırır və ruhun maddi dünyaya həbs olunmasına gətirib çıxarır.

     Maniheylikdə insanın həqiqi idraka çatması üç mərhələli bir prosesdir. Bu proses, "Arzhang" kitabındakı təsvirlər və "Kefalaya" mətnlərində açıq şəkildə izah olunur:

-        Həqiqətin dərk edilməsi (Pəhtgana d’Šrara) – Maddi dünyanın xəyal olduğunu anlamaq.

-        Ruhani oyanış (Qima d’Ruha) – İlahi işıqla bağ qurmaq və qurtuluş yoluna qədəm qoymaq.

-        Tam bilik və xilas (Šlama d’Nuhra) – Nur Səltənəti ilə birləşmə və tam idrak.

      Bu mərhələlər gnosis yolu ilə Tanrıya qovuşmaq konsepsiyasını ifadə edir.

      Mani özünü Sonuncu Peyğəmbər kimi təqdim edirdi və gətirdiyi bilikləri Nur Səltənətindən ilhamla aldığını bildirirdi. "Şapurqan" əsərində qeyd edilir ki, biliklər iki əsas mənbədən gəlir:

-        İlahi Elçilər (Sliḥe d’Nuhra) – Tanrı tərəfindən göndərilmiş həqiqi müəllimlər.

-        Daxili Nur (Nuhra d’Gənōsīs) – Hər bir insanın ruhunda olan və oyadılmalı olan həqiqət.

       Maniyə görə, yalnız bu mənbələrə əsaslanan bilik insanı xilas edə bilər.

       Maniheylikdə bilik, yalnız nəzəri deyil, praktik bir fenomen kimi qəbul edilir. Bu, insan həyatında aşağıdakı formalarla tətbiq olunur:

-        Asketizm (Pərhizkarlıq və dünyadan uzaqlaşma) – Maddi dünyanın təsirindən qurtulmaq üçün.

-        Günahlardan çəkinmək (Maddi həyatın tələlərindən yayınmaq) – nur zərrəciklərinin qurtuluşunu sürətləndirmək üçün.

-        Meditasiya və daxili düşüncə – İlahi biliklə bağ qurmaq və ruhi maariflənməyə nail olmaq üçün.

     Manihey qnoseologiyası dualist idrak nəzəriyyəsi üzərində qurulmuşdur və haqq bilik (gnosis) ilə maddi bilik (aldadıcı idrak) arasında fərq qoyur. Maddi idrak, insanı dünyəvi həqiqətlərə bağlayaraq ruhun həbs olunmasına səbəb olur, lakin gnosis yolu ilə həqiqi biliyə çatan ruh, Nur Səltənətinə qovuşaraq xilas olur.

     Maniheylik, özünəməxsus ontoloji sistemi ilə Hellenistik dövrün dini və fəlsəfi məktəbləri arasında fərqli bir mövqe tuturdu. Onun dualistik dünyagörüşü maddi və ruhani aləmin tamamilə qarşı-qarşıya qoyulmasına əsaslanırdı. Bu fəlsəfi-dini sistem, öz dövründə geniş yayılmış və daha sonra müxtəlif mistik və fəlsəfi cərəyanlara dərin təsir göstərmişdir.

      Maniheylik qnoseologiyası Platonun anamnez nəzəriyyəsi, Zərdüştilikdəki işıq-qaranlıq mübarizəsi və Buddist idrak fəlsəfəsi ilə paralellər təşkil edir və sonrakı gnostik və mistik ənənələrə böyük təsir göstərmişdir.

     Maniheylik müxtəlif fəlsəfi cərəyanlarla qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur. Platonun ideyalar aləmi və maddə qarşıdurması Manihey dualizminə bənzəyir. Maniheylik, xüsusən də Plotin və Proklus kimi neoplatonçuların şər və maddə anlayışlarına bənzəyir. Xristianlıqda şər Tanrının yaradıcılığı içində mövcuddur və insan günah yolu ilə şəri seçir. Maniheylik isə, şəri müstəqil və maddi dünyanın təməl elementi kimi qəbul edir. Manihey ideyaları sufizmin bəzi cərəyanlarında ruhun maddi dünyadan qurtulması anlayışı ilə üst-üstə düşür.

      Orta əsrlərdə Avqustin Maniheylikdən təsirlənmiş və bu dualist sistemə qarşı Xristian monoteizmini müdafiə etmişdir. Orta Asiya və Çin mistik ənənələrində Maniheylik Buddizmlə sintez olunmuş və öz təsirini davam etdirmişdir. İslamda bəzi batini təriqətlər (məs., İsmaililər) dualist dünyagörüşündən müəyyən mənada təsirlənmişdir.

·       Mandeizm

      Mandeizm, qədim Yaxın Şərqdə formalaşmış qnostik dini ənənələrdən biridir. Bu dini ənənə, əsasən cənubi İraq və cənub-qərbi İran bölgələrində yaranmış və uzun əsrlər boyu davam etmişdir. Mandeizmin özünü “gnosis” – yəni “bilik” – axtarışına həsr etməsi, onun əsas xüsusiyyətlərindən biridir.

       Mandeizmin tarixi mənbələrə görə, yaranması və inkişafı, İslamın və xristianlığın erkən dövrləri ilə təxminən eyni dövrə təsadüf edir. Bu, onun həm yəhudi, həm də erkən xristian qnostik ənənələrlə əlaqəli olduğunu göstərir. Ənənəyə görə, onların təməlində ilahi bilik (gnosis) vasitəsilə ruhun xilas olması dayanır.

      Mandeizm, dualist kosmologiyaya malikdir. Onun nəzəriyyəsində, kainat iki əsas prinsipin – işıq və qaranlıq – arasında bölünür. Bu dualizm, yalnız metafizik mübarizə ilə məhdudlaşmır; eyni zamanda, insanın daxili ruhani təmizlənməsi və ilahi biliyə çatması üçün daimi bir mübarizə kimi şərh olunur. Mandeilər, gizli bilik vasitəsilə ilahi həqiqətə çatmağın mümkün olduğunu iddia edirlər. Bu baxımdan, rituallar və məhdud dairəyə aid dini mərasimlər Mandeizmin mərkəzində dayanır.

      Mandeizm, rituallara və məhdud dini icmaya böyük əhəmiyyət verir. Onların dini mərasimləri, adətən təmizlənmə və ilahi biliyə yönəlik praktikalar üzərində qurulur. Mandeilər üçün müqəddəs kitabların rolu çox vacibdir; bu mətnlərdə kainatın yaranması, ruhun səyahəti və xilas olma yolları ətraflı təsvir olunur. Müqəddəs ədəbiyyat, yalnız dini təlimin ötürülməsi üçün deyil, həm də icmanın özünü təyin etməsində mühüm amil rolunu oynayır.

      Tarix boyunca Mandeizm, müxtəlif mədəni və dini cərəyanlarla qarşılıqlı təsirə girmiş, lakin özünəməxsus qnostik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. Mandeilər, öz fərqli dünyagörüşləri və ritualları ilə bölgədə digər dini ənənələrdən – xüsusən də yəhudi və xristian – fərqləniblər. Onların icması, sosial və mədəni baxımdan özünü qoruyan, həmçinin illər boyu mövcud olmuş kiçik bir dini icma kimi dəyərləndirilir.

      Mandeizm, qədim Yaxın Şərqin qnostik ənənələrinin bir təzahürü kimi, dualist kosmologiya, ilahi bilik axtarışı və mistik rituallar vasitəsilə özünəməxsus dini forma yaratmışdır. Bu dini ənənə, həm tarixən, həm də mədəni baxımdan bölgənin dini mənzərəsində mühüm yer tutmuş, müasir tədqiqatçılar üçün maraqlı bir araşdırma sahəsi kimi qalır.

      Mandeizm qnostik dualizmi mənimsəyən və kainatı işıq və qaranlıq, ruhani və maddi aləmlərin qarşıdurması üzərində izah edən bir təlimdir. Bu inanca görə, kainatın əsası İşıq Dünyası və Qaranlıq Dünyası arasındakı qarşıdurma ilə müəyyən edilir. Materiya (maddi dünya) şeytani və alçaq bir mahiyyətə malikdir, çünki insan ruhu ilahi mənşəyə sahib olsa da, maddi bədən içində həbs olunmuşdur. Həqiqi bilik (gnosis) yalnız ruhani yüksəliş və mistik təcrübə yolu ilə əldə edilə bilər.

      Mandeizm digər qnostik təlimlərdən fərqli olaraq, İsa Məsihi deyil, Vəftizçi Yəhyanı (Yəhya ibn Zəkəriyyə) əsas peyğəmbər kimi qəbul edir. Onlar, vəftizi (ruhani paklanmanı) ən mühüm ayinlərdən biri hesab edirlər. Mandeistlərə görə, Ali Tanrı (Əzəli İşıq) - yaradılışın başlanğıcıdır və maddi dünyadan tamamilə ayrıdır. Demiurq (qaranlıq qüvvələr) - bu dünyanı yaradan və insan ruhunu tələyə salan varlıqlardır. İnsan yalnız mistik bilik, vəftiz və ruhani yüksəliş yolu ilə maddi dünyanın təsirindən qurtula bilər.

      Mandeizm, zərdüştilikdəki Ahura Mazda və Əhrimən dualizmi ilə müəyyən oxşarlıqlara malikdir. Mandeistlər İsa Məsihi qəbul etmir, lakin Vəftizçi Yəhyanı peyğəmbər olaraq tanıyır. Mandeizmdə Musa peyğəmbərə qarşı tənqidi münasibət var, çünki onu demiurq qüvvələrinin nümayəndəsi kimi görürlər. Mandeistlər Quranda adı çəkilən "Sabiilər" qrupuna aid edilə bilər. İslamın erkən dövrlərində onlar ehli-kitab kimi qəbul edilmişdir.

      Bu gün mandeizm əsasən İraq, İran və Suriya kimi bölgələrdə məhdud icmalar şəklində mövcuddur. 2003-cü ildə İraqda baş verən müharibədən sonra bir çox mandeist icması Qərb ölkələrinə köç etmişdir. Onların dili arami dilinin bir qolu olan mandei dili, əsas mətnləri isə "Ginza Rba" adlı müqəddəs kitabdır.

      Mandeizm, qədim Yaxın Şərqin ən qədim və orijinal qnostik təlimlərindən biri kimi günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Onun dualistik fəlsəfi yanaşması, ruhun xilası və ezoterik biliklərə əsaslanması onu digər dini sistemlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdəndir.

·       Yezidilik

    “Yezid, Yəzd” bir çox iran dillərində “tanrı” mənasında işlənir. Avestada da tanrılara “Yazata, Yazad” deyilir.  Yezidilik, qədim dinlərdən biri kimi, sinkretik xarakterə malik olub, müxtəlif dini və fəlsəfi təsirlərin izlərini özündə ehtiva edir. Bu inanc sistemi qnostik dünya baxışı ilə bağlı elementlərə malikdir və dualist fəlsəfi yanaşmaları ilə seçilir. Onların icmalarına bu gün İraq, Türkiyə, Suriya və Ermənistan ərazilərində yaşayan kürdlər arasında rast gəlmək mümkündür.

     Yezidilikdə bilik və həqiqət anlayışı mistik və ezoterik çalarlarla zəngindir. Qnostisizmə bənzər şəkildə, dünyanın həqiqi mahiyyətinin yalnız müəyyən seçilmiş şəxslərə açıldığı inancı mövcuddur. Onlarda ezoterik biliklərin ötürülməsi əsasən dini liderlər və xüsusi kastalar vasitəsilə həyata keçirilir. Bu baxımdan, onların ruhani liderlər təbəqəsi qnostik ənənələrdəki "bilik sahibləri" ilə oxşarlıq təşkil edir.

    Yezidilik, qədim və çoxşaxəli bir dini və fəlsəfi ənənə kimi, öz dünyagörüşünü dualist bir sistem üzərində qurmuşdur. Bu, dualizmin işıq və qaranlıq, yaxşılıq və şər arasında davamlı bir mübarizə və tarazlıq üzərində formalaşan fəlsəfi bir yanaşmadır. Yezidiliyin dualist təsəvvürləri, Zervanlıq və Maniheylik kimi digər dualist inanc sistemləri ilə müəyyən paralellər təşkil edir, lakin onların bu yanaşmaları həm də çox spesifik və özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir.

     Yezidiliyin dualist dünyagörüşü, dünyadakı mübarizə və qarşılıqlı əlaqələrin təməlində işıq və qaranlıq arasında yaranan tarazlıq prinsipini qoyur. Bu anlayış, Zervanlıq və Maniheylik kimi digər dualist fəlsəfi və dini təlimlərlə oxşarlıq təşkil edir. Zervanlıq, xüsusən, Zərdüştilik ənənəsinin bir qoludur və burada Zervan adlı tanrıya sitayiş edilir ki, bu tanrı həm işıq, həm də qaranlıq prinsipinin qaynağıdır. Zervanlıqda işıq və qaranlıq arasında bir harmoniyanın mövcudluğu və bu iki prinsipin bir-birini tamamlaması ideyası vardır.

      Eyni şəkildə, Maniheylik də yaxşılıq və şər arasındakı qarşıdurma üzərində qurulmuş bir dualist təlimdir. Maniheylikdə, işıq və yaxşılıq Tanrının qüvvələri kimi təmsil olunur, qaranlıq və şər isə Şeytanın qüvvələri ilə əlaqələndirilir. Bu dünyagörüşü, yaxşılığın işıqla, şərin isə qaranlıqla əlaqələndirildiyi və hər iki qüvvənin mübarizə etdiyi bir kosmos təsəvvürü yaradır.

      Yezidilikdə isə, bu dualist təsəvvürlər müəyyən fərqliliklərlə mövcuddur. İşıq və qaranlıq arasındakı tarazlıq yalnız bir qarşıdurma deyil, həm də müntəzəm və davamlı bir harmoniyanın təmin edilməsi kimi görülür. Yezidiliyin fəlsəfəsində işıq və qaranlıq bir-birinə qarşı mübarizə aparan, amma hər birinin öz yerini və funksiyasını yerinə yetirən elementlər kimi qəbul edilir. Bu təsəvvür, Tanrı ilə əlaqələndirilən işıq və şeytani qüvvələrlə əlaqələndirilən qaranlıq anlayışları arasında bir tarazlıq və harmoniyanın mövcudluğunu göstərir.

      Yezidiliyin ən mühüm simvollarından biri olan Mələk Tavus (Peyğəmbər Tavus) bu dualist dünyagörüşünün əsas təmsilçisi hesab edilir. Mələk Tavus, çox vaxt səhvən şər qüvvə (İblis) kimi təsvir edilsə də, Yezidiliyin fəlsəfi və dini kontekstində onun rolunu düzgün başa düşmək vacibdir. Mələk Tavus, ilahi hikmətin daşıyıcısı kimi, həm işıq, həm də müdriklik simvolu kimi təqdim edilir. Onun gözəlliyi və qüdrəti ilahi hikmət və biliklərin özündə cəmləşdiyi bir varlıq kimi qiymətləndirilir. Bu, bəzən İblis və Mələk Tavus arasında qarışıqlıq yaradaraq, Mələk Tavusun səhvən bir şər simvolu kimi göstərilməsinə səbəb olmuşdur. Əslində, Mələk Tavus, Tanrıya yaxın olan bir ruhani varlıqdır və onun ruhani fəaliyyətləri, insanları ilahi hikmətə və biliklərə yaxınlaşdırmaq məqsədini güdür.

    Həm İblis, həm də Mələk Tavus, ilahi varlıqlar kimi yüksək mövqelərə sahibdirlər. Hər ikisi də Tanrıya yaxın olan ruhani varlıqlardır, amma onların funksiyaları və rolu fərqlidir. Bu iki simvolun eyniləşdirilməsi, əsasən, şeytani bir varlıq və ilahi bir varlıq arasındakı qarşıdurmaların yanlış şəkildə təfsir edilməsindən qaynaqlanır.

    İblis, İslamda, Tanrıya qarşı üsyan edən, itaətsizlik edən bir varlıq kimi təsvir edilir. Cənnətdən qovulan və Allahın əmrinə qarşı çıxan İblis, sonradan şər və pisliyin təmsilçisi olur. Mələk Tavus isə Yezidilikdə, ilahi hikmətin və müdrikliyin simvolu kimi təqdir edilir. O, Tanrıya yaxın bir varlıq kimi təmsil edilir və onun əhəmiyyəti, həm də insanlar üçün ilahi biliklərin ötürülməsi ilə əlaqələndirilir.

     Lakin, bu iki varlıq arasında oxşarlıq, xüsusən ilahi olanın qarşısında bir növ müstəqil iradə nümayiş etdirilməsi və qəbul edilən təlimə qarşı çıxma baxımından yaranır. İblisin Tanrıya qarşı üsyanını və yer üzünə düşməsini, Mələk Tavusun da Tanrı ilə daha sıx bir əlaqəyə daxil olan və ondan gizli bilikləri alan bir varlıq kimi təqdim edilməsi, bəzən yanlış təfsirə səbəb olur.

     Mələk Tavus ilə İblis arasındakı eyniləşdirmənin ən mühüm səbəblərindən biri də, Şərq və Qərb mədəniyyətləri arasındakı təsir və qarışıqlıqdır. Yezidiliyin mənşəyi Şərqdə, xüsusən Suriya, İraq və Türkiyə ərazilərində inkişaf etdiyi üçün, bu inanc həm müxtəlif dini təsirlərə, həm də dini təfsir və mifologiyaya açıq olmuşdur. İslam və Xristianlıq kimi böyük dini ənənələrdə İblis adətən şər qüvvə və Tanrıya qarşı çıxan bir varlıq kimi qəbul edilir. Bu yanaşma, Yezidiliyin təfsirində Mələk Tavusun şeytan və ya şər qüvvəsi kimi yanlış anlaşılan təsvirini yaradır. Yezidilikdə Mələk Tavusun öz yeri və rolu çox yüksəkdir və Tanrı ilə əlaqəli bir ruhani simvol kimi qəbul edilir. Onun ilahi hikmət və bilik daşıyıcısı olması, Yezidilikdəki dərin və kompleks ruhani təcrübələrlə əlaqədardır.

     Yezidiliyin fəlsəfi təməlindəki qnostik və neoplatonik təsəvvürlər, bu inanc sisteminin kosmoqonik strukturu ilə sıx əlaqəlidir. Qnostik fəlsəfəsi, maddi dünyanın yalançı və qeyri-həqiqi olduğu, həqiqətə və biliklərə çatmağın yalnız xüsusi ruhani təcrübələr və ezoterik anlayışlarla mümkün olduğu ideyasına əsaslanır. Yezidilikdə də gizli biliklərə və mistik təcrübələrə əhəmiyyət verilir. Bu, qnostik ənənələrdə olduğu kimi, insanın ruhi və mənəvi inkişafı vasitəsilə əldə edilə biləcək bir təcrübə kimi qəbul edilir. Mələk Tavus və digər ruhani varlıqlar, bu ezoterik biliklərə doğru yol göstərən rəhbərlər kimi, qnostik təlimlərə oxşar bir rol oynayır.

      Bundan əlavə, Yezidiliyin neoplatonik təsəvvürləri də onun fəlsəfi baxışlarını zənginləşdirir. Neoplatonizmdə, xüsusilə Plotinin fikirlərinə görə, həqiqət və müdriklik yalnız ilahi aləmdən əldə edilə bilər. Yezidilikdə də, Tanrı ilə birləşmək, ilahi hikməti əldə etmək üçün müəyyən mərasimlər və ruhani təcrübələrə ehtiyac duyulur. Bu baxımdan, Yezidiliyin kosmoqonik və metafizik təsəvvürləri, həm qnostik, həm də neoplatonik ənənələrin müəyyən cəhətləri ilə üst-üstə düşür.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru