Xristianlıq təlimi necə formalaşdı?

·       Erkən xristianlıq  

       I əsr, Xristianlığın yaranışı, İsa Məsihin həyatı və təlimi ilə sıx bağlıdır. İlk dövr Xristianlığı, əsasən, İncillərin yazılmasına və İsa Məsihin təlimlərinin təbliğinə həsr edilmişdir. Məsihin öyrətdiyi əsas prinsiplər arasında Tanrının səltənəti, əxlaqi həyatın dəyərləri və İsa Məsihin xilaskar kimi rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu dövr, Xristianlığın təməl doktrinlərinin və fəlsəfi təməl anlayışlarının formalaşmağa başladığı bir dövr kimi tanınır. Apostol və həvarilərin təlimləri Xristian təfəkkürünün əsasını qoymuş, bu təlimlər, yalnız dini inancları deyil, həm də dini həyatın praktik və fəlsəfi tərəflərini əhatə edirdi.

     Xristianlığın erkən dövründə, Apostol Paulun məktubları (Epistullar) böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Paul, İsa Məsihin qurtuluş missiyasını, Onun əhəmiyyətini və İncillərin təbliğini genişləndirərək, Xristian inancının fəlsəfi əsaslarını əsaslandırmışdır. Onun yazıları, iman və xilasın qarşılıqlı əlaqəsi, Tanrının mövcudluğu və qurtuluşun təməl konsepsiyalarını ortaya qoyurdu. Xristian inancının təbliği və yayılmasında Paulun rolu əvəzsiz idi, çünki o, Xristianlığın universal xarakterini vurğulayaraq müxtəlif coğrafi və mədəni mühitlərdə bu dini təlimləri qəbul etdirirdi. Paul, həmçinin, kilsənin qurulmasında və təşkilatlanmasında mühüm rol oynamışdır.

Xristianlığın ilk dövründə kilsə yalnız dini icma olmaqla kifayətlənmirdi, eyni zamanda dini və mənəvi təhsilin mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirdi. Bu dövr, Xristianlığın erkən təşkilatlanma mərhələsini təmsil edirdi. Kilsə, müntəzəm şəkildə toplanan dindarlar icması şəklində təşkilatlanaraq, təlimlərin yayılması və qəbul edilməsi işini həyata keçirirdi. Bu mərhələdə, kilsə təlimlərinin dəqiqləşdirilməsi və məzhəbi təlimlərin əsaslarının formalaşdırılması prosesi başlamışdır. Eyni zamanda, Xristianlıq yeni fəlsəfi və teoloji prinsiplər ilə əlaqəli geniş müzakirələrin mərkəzinə çevrilmişdir.

     Bu dövrün təməlini atan təlimlər və mübahisələr, sonrakı dövrlərdə Xristianlığın teoloji və doktrinal əsaslarının formalaşmasına, kilsə doktrinasının müəyyənləşdirilməsinə və Xristian inancının daha da yayıldığı bir dövrə yol açmışdır.

IV əsr, Xristianlığın Roma İmperatorluğu daxilində rəsmi din kimi qəbul edilməsi və bu dinin teoloji və təşkilati strukturlarının formalaşmasında mühüm bir mərhələni təşkil edir. Xristianlıq, imperator Konstantin tərəfindən qəbul edildikdən sonra, bu dövr həm dinin yayılması, həm də teoloji təhlil və müzakirələr baxımından əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb oldu.

     İmperator Konstantinin 313-cü ildə imzaladığı Milan Fermanı, Xristianlığa qarşı tətbiq olunan təzyiqləri sona çatdıraraq, onu Roma İmperatorluğunda qanuni din halına gətirdi. Bu, Xristianlığın inkişafını sürətləndirdi və həmin dövrün teoloji diskursunu müəyyənləşdirməyə başladığı bir şərait yaratdı. Xristianlığın rəsmi qəbul edilməsi, həm də Xristian dininin əsas doktrinlərinin formalaşdırılmasında və kilsənin təşkilat strukturunun möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynadı.

     Bu dövrün digər bir əhəmiyyətli tərəfi, ortodoksiya (düzgün inanc) və eretiklər (yanlış inanclar) arasında sərhədlərin müəyyən edilməsidir. Konstantin imperatorluğunda Xristian inancının müxtəlif təlimləri arasında qarşıdurmalar və fikir ayrılıqları meydana gəldi. Bu qarşıdurmaların təhlili, Xristian teologiyasının formalaşmasında və ortodoksiyanın tərtib edilməsində əhəmiyyətli bir amil oldu.

      Nikea Məclisi (325), Roma İmperatoru Konstantin tərəfindən çağırılmış və Xristianlığın teoloji baxışlarının birləşdirilməsi məqsədini güdən ilk ümumdünya kilsə şurasıdır. Bu məclisin əsas məqsədi, Xristian təlimlərindəki müxtəlif ixtilafları həll etmək və ümumi bir ortodoksiya yaratmaq idi. Xristianlıqda baş verən təlim mübahisələri arasında ən əhəmiyyətlisi, İsa Məsihin təbiəti ilə bağlı mübahisələr idi. Bu mübahisə, xüsusən Arius adlı bir təbliğatçının İsa Məsihin Tanrı ilə eyni mahiyyətə sahib olmadığı, Onun yaradılmış varlıq olduğunu irəli sürməsi ilə bağlı idi. Arius, İsa Məsihin Tanrıdan sonra yaradıldığını və bu səbəbdən Tanrı ilə eyni mahiyyətə malik olmadığını iddia edirdi. Bu, Xristian icmasında böyük bir mübahisəyə səbəb olmuş və teoloji baxımdan ciddi təsir yaratmışdır.

     Məclisin nəticəsində, Nikea İman Əhdi qəbul edildi. Bu iman kəlamı, İsa Məsihin həm tam Tanrı, həm də tam insan olduğu və onun mahiyyətinin Tanrı ilə eyni olduğu fikrini təsdiqlədi. Bu, İki təbiət doktrinası kimi tanınır, yəni İsa Məsih həm ilahi, həm də bəşəri təbiətə sahibdir, lakin bu təbiətlər bir-birindən ayrılmadan və birləşmədən mövcuddur.

Nikea məclisi, Xristian ortodoksiyasının təsdiqinə və müxtəlif təlimlər arasındakı ixtilafların həllinə mühüm töhfə vermişdir. Bu qərar, həm də kilsə daxilindəki birlik və məzhəbi təlimlərin sabitləşdirilməsində mühüm addım olmuşdur. Nəticədə, Arius və onun tərəfdarları kilsə tərəfindən həqiqətə zidd sayılaraq xaric edildilər və Nikea iman əhdi Xristianlığın rəsmi teoloji mövqeyini müəyyən etdi. Bu məclisin qəbul etdiyi prinsiplər, gələcək kilsə şuraları və Xristian teologiyası üçün təməl təşkil etdi.

   Patristik dövrün sonlarına doğru, Xristianlığın əsas teoloji və doktrinalarının sistemləşdirilməsi ilə yanaşı, kilsənin təşkili və təlimlərində ciddi fərqlər meydana gəlməyə başlamışdır. Xristianlığın təməllərinin formalaşması, həm də Şərq və Qərb kilsələrindəki ideoloji və struktur fərqliliklərinin inkişafına zəmin yaratmışdır. Bu fərqliliklər, xüsusən də Trinitarizm (Tanrının üç varlıq şəklində mövcudluğu: Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh) və İsa Məsihin təbiətləri məsələsindəki doktrinalar üzərindəki mübahisələrlə daha da dərinləşmişdir.

     Patristik dövrün ən mühüm doktrinalarından biri olan Trinitarizm, Nikaea məclisində (325-ci il) qəbul edilmiş və İsa Məsihin tanrılığını tam olaraq müdafiə etmişdir. Həmin dövrün teologları, Allahın bir olduğunu, lakin, bu birliyin Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh kimi üç fərqli varlıqla təzahür etdiyini irəli sürmüşlər. Bu, Xristian teologiyasının əsas inanc prinsiplərindən birinə çevrilmişdir və həm Şərq, həm də Qərb kilsələri tərəfindən qəbul edilmişdir.

     Lakin, İsa Məsihin təbiətinin anlayışı bu dövrün sonlarına doğru xüsusilə mübahisəli olmuşdur. Nestorianlıq kimi nəzəriyyələr, bu anlayışla bağlı müxtəlif mübahisələrə səbəb olmuş, lakin son nəticədə, Xalkidon məclisi (451-ci il), İsa Məsihin iki təbiətinin (tanrılıq və insanlıq) birləşdiyini və bu birləşmənin ayrılmaz olduğunu qəbul etmişdir.

     Patristik dövrün sonunda, kilsənin həm teoloji, həm də struktur baxımından ayrılma prosesi getdikcə daha aydın şəkildə görünməyə başlamışdır. Şərq kilsəsi və Qərb kilsəsi arasında ilk nəzərəçarpan fərqlər, daha çox Arianizm, Məzhəb fərqlilikləri və Papalığın İdarəçilik Qüvvəsi kimi məsələlərdə müşahidə olunurdu.

      Şərq kilsəsi əsasən Patriarxal idarəetmə altında idi və patriarxlar arasındakı sinodal müzakirələrə üstünlük verirdilər. Bu kilsə, Papalığın mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətini qəbul etmədi və daha çox yerli kilsə rəhbərləri arasında idarəetməni paylaşdı. Şərqdə, xüsusilə Konstantinopol və Alexandriya kilsələri, teoloji və tədris məsələlərində daha müstəqil fəaliyyət göstərirdilər.

      Qərb kilsəsi, Roma papasının rəhbərliyi altında formalaşmışdır və Roma kilsəsi, zamanla özünün tədris və idarəetmə funksiyalarını mərkəzləşdirərək, katolik kilsəsinin təməlini qoymuşdur. Qərbdə, papanın yuxarı mövqeyi və Xristian inancının təhrif olunmaması üçün olan müdafiəsi önə çıxmışdır. Roma papası, yalnız dini lider deyil, həm də siyasi olaraq Roma İmperiyasının təzahürü kimi qəbul edilirdi.

      Bu fərqliliklər, xüsusilə Arianizm məsələsində açıq şəkildə təzahür etmişdir. Ariusçuluq, İsa Məsihin Tanrı ilə eyni mahiyyətə sahib olmadığına inandığı üçün Nikea məclisində rədd edilmişdir. Lakin, Şərq kilsələri arasında Arianizm və Semi-Arianizm kimi doktrinaların varlığı, Qərb və Şərq kilsələri arasında teoloji fərqlər yaratmışdır.

     Patristik dövrün sonlarına doğru, Xristianlıq həm Şərqdə, həm də Qərbdə ayrı-ayrı təriqətlər və təlimlərə bölünməyə başlamışdır. Şərq kilsəsi, daha çox mistik və teoloji baxımdan dərinləşmiş, Papalığın mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətini qəbul etməyərək sinodal idarəetməni müdafiə etmişdir. Qərb kilsəsi isə, papanın mərkəzləşdirilmiş liderliyini qəbul edərək katolik ənənəsini inkişaf etdirmişdir. Bu, Şərq və Qərb kilsələri arasında gələcəkdəki böyük məzhəbi ayrılıq və Şərq-Qərb bölünməsi üçün əsas yaradacaq bir təməl rolunu oynamışdır.

·       Patristika

        Erkən Xristian fəlsəfəsi və patristika II–VII əsrləri əhatə edən bir dövrü əhatə edir və əsasən ilahiyyatla fəlsəfi düşüncənin qovuşduğu bir mərhələ kimi qiymətləndirilir. Bu dövrdə Xristian filosofları və kilsə ataları (patristik düşüncənin nümayəndələri) Yunan-Roma fəlsəfi irsindən bəhrələnərək ontologiya və idrak haqqında yeni konsepsiyalar irəli sürmüşlər. Onların təlimlərində Platonizm, Neoplatonizm və Aristotelçilik izləri açıq-aşkar görünür.

      Orta əsr xristian fəlsəfi düşüncəsinin əsasını qoyan görkəmli ilahiyyatçılara nəzər saldıqda, onların əksəriyyətinin Afrika və Asiya mənşəli olduğunu görürük. Xristian fəlsəfəsinin formalaşmasında və inkişafında Misirin İsgəndəriyyə məktəbi, Suriyanın teoloji ənənələri və Kiçik Asiyada yerləşən Kappadokiya məktəbi mühüm rol oynamışdır. Avropa ölkələrində bu dini-fəlsəfi fəaliyyət, əsasən, XI-XII əsrlərdən etibarən geniş vüsət almışdır.

Cədvəl 4.1. Orta əsr xristian fəlsəfi düşüncəsinin

 təməlini qoyan ilahiyyatçılar

     Patristik dövrün ilahiyyatçıları xristian teologiyasını antik fəlsəfə, xüsusilə Platon və neoplatonizmlə sintez etməyə çalışmışlar. Bu dövrdə ilahiyyatçılar (xüsusilə, Avqustin) iman və ağılı bir-biri ilə uzlaşdırmağa cəhd etmiş, bilik və intuisiya arasındakı sərhədləri müəyyənləşdirmişlər.

     Patristika dövründə xristian teoloqları müxtəlif heterodoks (Rəsmi qəbul edilmiş dini və ya fəlsəfi doktrinadan kənara çıxan, fərqli və ya alternativ baxışları ifadə edən təlimlər) cərəyanlarla (Arianizm, Qnostisizm, Nestorianizm, Monofizitlik və s.) polemikaya girmiş və ortodoks xristian təlimini formalaşdırmışlar.

      Patristikanın dövrləri:

1. Apostol Ataları dövrü (I-II əsrlər) – Xristianlığın ilkin dövründə fəaliyyət göstərmiş və İncillərin şərhi ilə məşğul olmuş müəlliflər (Klement Roman, Polikarp Smirnski və s.).

2. Apologetlər dövrü (II-III əsrlər) – Xristianlığı fəlsəfi və rasional əsaslarla müdafiə edən apologetlər (İustin Filosof, Tertullian, Origen və s.).

3. Qızıl dövr (IV-V əsrlər) – Patristikanın ən yetkin mərhələsi olub, bu dövrdə xristian doktrinasının əsasları formalaşdırılmışdır (Avqustin, Böyük Afanasi, Böyük Vasili, Qriqori Nisski, Qriqori Nazianzi və s.).

4. Gec Patristika dövrü (VI-VIII əsrlər) – Şərqdə və Qərbdə xristian ilahiyyatının daha sistematik şəkildə inkişaf etdiyi mərhələdir (İohann Damask, Maksim Konfessor və s.).

Cədvəl 4.2. Patristikanın əsas nümayəndələri

Patristika dövrü xristian fəlsəfəsinin təməl prinsiplərini formalaşdırmış və sxolastik fəlsəfənin əsasını qoymuşdur. Xüsusilə, Avqustin və Kappadokiya Ataları, sonrakı xristian fəlsəfi məktəblərinin inkişafına böyük təsir göstərmişlər.

       Erkən Xristian fəlsəfəsində ontoloji problemlərin mərkəzində Tanrı anlayışı dayanır. Kilsə ataları Tanrının varlığı və mahiyyətini izah edərkən Yəhudi və Yunan fəlsəfəsinin sintezini yaratmağa çalışmışlar. 

• Tanrının varlığı 

       Müqəddəs Avqustin (354-430), Xristian fəlsəfəsinin ən böyük fiqurlarından biri kimi, Tanrının təbiətini və mütləq varlıq anlayışını geniş şəkildə araşdırmışdır. Onun əsərlərində, xüsusən "Confessiones" (Etiraflar) və "De Trinitate" (Üçlü Birlik haqqında) əsərlərində, Tanrının zaman və məkandan kənar olması barədəki düşüncələri diqqət çəkir. Bu təhlil, Avqustinin Tanrı anlayışını və onun təbiətini daha dərindən anlamağa kömək edir.

Avqustin 354-cü il noyabrın 13-də Roma imperiyasının Afrika əyaləti olan Numidiyada (indiki Əlcəzair) doğulmuşdur. Onun atası Patris pagan, anası Monika isə dindar xristian idi. Anası sonradan Müqəddəs Monika kimi tanınmış və Avqustinin həyatında mühüm rol oynamışdır. Avqustin əvvəlcə Madaura və Kartacada təhsil almış, ədəbiyyat və ritorika öyrənmişdir. Gəncliyində mənəvi axtarışlar içində olmuş və müxtəlif fəlsəfi cərəyanlara maraq göstərmişdir. O, xüsusilə Maniheylikdən təsirlənmiş, lakin daha sonra bu təlimdən uzaqlaşmışdır. Avqustin uzun müddət şübhələr və daxili böhranlar yaşamışdır. O, Platonizm və neoplatonizm fəlsəfəsindən, xüsusilə Plotin və Porfiridən təsirlənmişdir. 386-cı ildə Milanda Müqəddəs Ambrosiusun xütbələri ona dərin təsir göstərdi və o, xristianlığı qəbul etməyə qərar verdi. 387-ci ildə xaç suyuna çəkilərək rəsmi şəkildə xristian oldu. Xaç suyuna çəkildikdən sonra Avqustin Afrikaya qayıtdı və dini həyata başladı. 391-ci ildə Hippo şəhərində keşiş, daha sonra isə yepiskop oldu. O, həyatını kilsənin möhkəmləndirilməsinə, bidətlərlə mübarizəyə və fəlsəfi əsərlərin yazılmasına həsr etdi.

     Avqustinin Tanrı anlayışı, onun zamana və məkana yanaşmasında əhəmiyyətli bir fərqlilik təşkil edir. Avqustin, zamanın və məkanın yaradılmış şeylər olduğunu qəbul edir, yəni bunlar Tanrının varlığının bir nəticəsi kimi mövcud olurlar. Tanrı isə, bu yaradılmış dünyadan tamamilə fərqli və müstəqildir. O, zaman və məkanın xaricində mövcud olur, çünki bunlar onun yarattığı "kölgələrdir". Avqustinin fikrincə, Tanrı zaman və məkana bağlı deyildir, əksinə, o, zamanın və məkanın özündən əvvəl mövcud olmuş, onların yaradıcısıdır. Tanrı, zamanın başlanğıcı və sonu ilə məhdudlaşmır, çünki o, zamanın içində deyil, zamanın özündən əvvəl mövcuddur.

     Avqustin Tanrının sadə və dəyişməz olduğunu vurğulayır. Onun fikrincə, Tanrı heç bir tərkib hissəsinə bölünə bilməz və Onun mahiyyəti dəyişkən deyil. Bu fikir, Avqustinin Tanrı haqqındakı əsas teoloji təlimlərindən biridir. Tanrının sadəliyi, o deməkdir ki, Tanrının varlığı birləşmiş və ya parçalanmış deyil. O, öz-özünə kifayətdir və heç bir xarici təsirə məruz qalmır. Avqustinin bu təlimi, Tanrının mütləq olan və hər zaman eyni qalan mahiyyətini təsvir edir. Bu anlayış həm də Tanrının müqəddəsliyini və Onun bütün dəyişənlərdən müstəqil olmasını göstərir.

     Tanrının dəyişməzliyi, Avqustinin fəlsəfi sistemində çox mühüm yer tutur. Zaman və məkanın mütəmadi olaraq dəyişdiyi bir dünyada, Tanrı dəyişməz bir sabitlik təmsil edir. Avqustin qeyd edir ki, insan təcrübəsi daim dəyişir, lakin Tanrı heç bir zaman dəyişməz, çünki Onun mahiyyəti artıq mükəmməldir. Bu, həm də Tanrının mütləq və əbədi olmasının təzahürüdür. Yəni, Tanrı zamanın və məkanın fövqündə bir mövcudluğa malikdir və Onun mahiyyəti heç bir mühitdə və ya zaman çərçivəsində təsirə məruz qalmır.

    Avqustin, Tanrının zaman və məkanla əlaqəsi mövzusunda daha dərin düşüncələrini "Confessiones" əsərində ifadə etmişdir. O, insanın zamanla əlaqəsini Tanrının zamanla əlaqəsindən fərqli şəkildə təqdim edir. İnsan təcrübəsi zamanla formalaşır və insanın həyatında keçən hər an özünü təkrarlayan və dəyişən bir hadisə kimi qiymətləndirilir. Lakin Tanrı, bu zamanın xaricində, hər şeyin başlanğıcı və sonu olmaqla eyni dərəcədə sabit və dəyişməzdir. Avqustin, insanın Tanrını anlamağa çalışarkən zamanın və məkanın məhdudiyyətlərindən azad olması lazım olduğunu bildirir. Tanrı ilə birbaşa əlaqə qurmaq, insanın zamandan və məkandan müstəqil düşünmə qabiliyyətini inkişaf etdirməsi ilə mümkündür.

      Avqustinin Tanrının zaman və məkandan kənar olması barədəki təlimləri, yalnız teoloji sahədə deyil, fəlsəfi düşüncədə də dərin təsir yaratmışdır. Bu fikir, daha sonra Xristian fəlsəfəsinin inkişafında mühüm yer tutmuşdur. Avqustinin dövründə və sonrakı dövrlərdə, Xristianlıq fəlsəfəsi Tanrının təbiətini anlamağa çalışan mütəfəkkirlər tərəfindən geniş şəkildə təhlil edilmişdir. Tanrının dəyişməzliyi və zamanın xaricində mövcudluğu barədəki anlayışlar, həm də daha sonra Sxolastik fəlsəfəsində inkişaf etmiş və bu düşüncə qədim və orta əsr fəlsəfəsinin müxtəlif dövrlərində əsas müzakirə mövzularından biri olmuşdur.

      Tanrının substansiyası və enerjiləri arasındakı fərq, Xristian teologiyasının ən mürəkkəb və dərin anlayışlarından biridir. Bu fərq, xüsusilə Şərqi Patristik ənənədə, xüsusilə də Kapadokiya Ataları tərəfindən geniş şəkildə inkişaf etdirilmişdir. Kapadokiya Ataları — Böyük Vasili, Qriqori Nazianzi və Qriqori Nissalı Xristian teologiyasının ən əhəmiyyətli fiqurlarından hesab olunur və onların təlimləri, xüsusilə Tanrının mahiyyəti və enerjiləri arasında fərq qoyulması, sonrakı Xristian teologiyasının inkişafında əsaslı təsir göstərmişdir.

     Tanrının substansiyası və ya mahiyyəti (οῐσία) Tanrının özünün, mütləq və dəyişməz mahiyyətini ifadə edir. Bu, Tanrının tamamilə qeyri-maddi və mükəmməl olmasını, həmçinin insanla əlaqəsinin yalnız Onun iradəsi ilə mümkün olmasını göstərir. Kapadokiya Ataları, Tanrının mahiyyətinin insanların təcrübə edə biləcəyi bir şey olmadığını, Onun varlığının yalnız iman və ilahi işıq vasitəsilə dərk edilə biləcəyini vurğulamışdır. Onlara görə, Tanrının mahiyyəti heç bir varlıqla müqayisə oluna bilməz, çünki o, əslində heç bir zaman və məkan çərçivəsində mövcud olmayan, bütöv və dəyişməzdir.

Tanrının enerjiləri (ἐνέργειαι), Tanrının mahiyyətinin insanlarla əlaqəyə girdiyi, hərəkətə keçdiyi və öz təsirini göstərdiyi vasitələr kimi qəbul edilir. Kapadokiya Ataları, Tanrının insanlarla əlaqəsini və Onun dünyada özünü necə göstərdiyini izah edərkən, bu enerjiləri qeyd etmişdir. Onlar Tanrının enerjilərinin insan təcrübəsi üçün əlçatan olduğunu, lakin Tanrının mahiyyətinin bu enerjilərdə gizli olduğunu, yəni enerjilərinin Tanrının öz mahiyyətini aşkar etmədiyini vurğulamışdır. Bu yanaşma, Tanrının həm müqəddəs və qeyri-maddi, həm də yaradılışa yaxın və hər zaman təsir edən bir varlıq olduğunu ifadə edir.

    Kapadokiya Atalarının bu fərqi ortaya qoyması, xüsusilə Üçlü Birlik doktrinasının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onlar, Tanrının mahiyyəti və Onun enerji fərqini nəzərə alaraq, Üçlü Birlik anlayışını izah etməyə çalışmışdılar. Bu fərq, Tanrının Üçlüyünü qoruyarkən, mahiyyətin və enerjilərin bir-birindən fərqlənməsini izah edirdi. Onlar, Üçlü Birliyin üç şəxsi (Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh) Tanrının mahiyyətinə tamamilə malik olduğunu, amma hər biri özünəməxsus enerjiləri ilə fərqləndiyini irəli sürmüşdür. Bu yanaşma, həmçinin, Xristianlığın Tanrının həm bir, həm də üç olduğu təsəvvürünü formalaşdırmışdır.

    Kapadokiya Atalarının bu təlimləri, xüsusilə Şərqi Kilsədə geniş qəbul edilmiş və qəbul edilməklə yanaşı, Xristian teologiyasının inkişafında mühüm yer tutmuşdur. Onların təlimləri, Tanrının mahiyyəti ilə bağlı daha dərindən düşünməyə imkan yaratmış və Tanrının insanla ünsiyyətini izah etməkdə vacib bir nöqtə olmuşdur. Bu yanaşma, həm də Xristian teologiyasının xüsusilə Şərqdəki müxtəlif mübahisələrə və təlimlərə yön verən bir mənbə olmuşdur. Tanrının mahiyyəti və enerjiləri arasındakı fərq, həm də insanın Tanrı ilə əlaqəsini anlamasına və bu əlaqəni daha dərindən dərk etməsinə yardımçı olmuşdur.

       Orta əsr Xristian fəlsəfəsində, Tanrının varlığının rasional şəkildə əsaslandırılması, teoloji və fəlsəfi düşüncənin inkişafında mühüm yer tutmuşdur. Bu yanaşma, həm Origen, həm də Müqəddəs Avqustin kimi böyük ilahiyyatçılar tərəfindən həyata keçirilmişdir. Onların hər biri Tanrının varlığını izah etmək və bu varlığı rasionallıqla əlaqələndirmək üçün fəlsəfi mənbələrə müraciət etmiş, lakin hər biri fərqli yanaşmalar tətbiq etmişdir.

 Origen (ca. 185–254) Xristian fəlsəfəsinin erkən dövrünün ən mühüm fiqurlarından biri kimi, Tanrının varlığını rasional əsaslandırmağa çalışmışdır. Origenin əsas fəlsəfi əsəri "De Principiis" (İlkinlər Üzrə) əsərində, Tanrının varlığını Platonik fəlsəfə ilə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Origenə görə, Tanrı, hər şeyin mütləq və əbədi mənbəyidir və O, zaman və məkandan müstəqildir. O, Platonun ideyalar dünyasının təməlini təkrarlayaraq, yaradılışın ideyalar dünyasından meydana gəldiyini irəli sürür. Origenin yanaşmasında, Tanrı "Mütləq Varlıq"dır, yəni O, hər şeyin kökü və səbəbidir.

      Origen təxminən 185-ci ildə Misirin İskəndəriyyə şəhərində xristian bir ailədə doğulmuşdur. Atası Leonidas xristian olduğu üçün imperator Septimius Severus dövründə (202-ci il) şəhid edilmişdir. Origen hələ gənc yaşlarında atasının şəhid edilməsinə şahid olmuş və bu, onun dini inancını daha da gücləndirmişdir. Atasının ölümündən sonra ailəsinin yükünü çiyninə götürərək müəllimlik etməyə başlamışdır. Origen erkən yaşlarından Platon fəlsəfəsini, yunan ədəbiyyatını və Yəhudi Tövratını dərindən öyrənmişdir. O, İskəndəriyyə məktəbində tanınmış fəlsəfə müəllimlərindən biri olmuş, xüsusilə Neoplatonizm və Stoisizmdən təsirlənmişdir.

    Origen İskəndəriyyə Katexetika Məktəbinin rəhbəri olmuş və burada xristian teologiyasını inkişaf etdirmişdir. O, tələbələrinə həm müqəddəs mətnləri, həm də yunan fəlsəfəsini öyrətmişdir. Təxminən 231-ci ildə kilsə ilə mübahisələrə görə İskəndəriyyədən ayrılaraq Sezariyaya (indiki İsrail ərazisi) köçmüşdür. Burada da fəal elmi fəaliyyətini davam etdirmiş və yeni bir teoloji məktəb qurmuşdur. Origenin həyatı boyunca xristianlara qarşı təzyiqlər davam etmişdir. Desiy (249–251) xristianlara qarşı təqibləri zamanı Origen həbs edilmiş, işgəncələrə məruz qalmışdır. O, bu işgəncələrin nəticəsində ağır yaralanmış və bir neçə il sonra təxminən 253-cü ildə vəfat etmişdir.

     Origen, həmçinin, Tanrının varlığını təbiət və insanın ağlı ilə rasional şəkildə əsaslandırmağa çalışırdı. Onun fikrincə, Tanrının mütləq mövcudluğu, hər şeyin qaynağı və final məqsədi kimi təbiətdəki nizam və harmoniya ilə aydın şəkildə təsdiqlənir. Origen, Tanrının varlığını təbiət hadisələrinin və insan təcrübəsinin təhlilinə əsaslanaraq izah edir. O, Tanrının varlığını yalnız ilahi və fövqəltəbii əlamətlərdən deyil, həm də rasionallıq və təbiət qanunlarından irəli sürür.

      Bundan əlavə, Origenin təlimlərində Tanrı ilə əlaqənin hər bir varlıqda mövcud olması və Tanrının dünyadakı əks-sədası olduğu inancı da əhəmiyyətlidir. O, Xristian yaradılış doktrinası ilə Platonizm arasındakı əlaqəni göstərməklə, Tanrının "Mütləq Varlıq" kimi, bütün varlıqların yaranmasına səbəb olduğunu və Onun əbədi varlığının hər şeyə nüfuz etdiyini vurğulamışdır.

        Origen və Avqustin, Tanrının varlığını rasional əsaslandırmaqla yanaşı, fəlsəfi yanaşmalarında müəyyən fərqlər də mövcuddur. Origenin yanaşması daha çox Platonik fəlsəfəyə dayanır və Tanrının varlığını təbiət və ağıl vasitəsilə izah edir. O, Tanrının ideyalar dünyası ilə əlaqəsini güclü şəkildə vurğulayır. Avqustin isə, daha çox tezislər və dini təcrübələrə əsaslanaraq, Tanrının varlığını izah edir və zamanın Tanrı ilə əlaqəsini aydınlaşdırır. Onun yanaşmasında, Tanrının əbədi varlığına və Onun insanla əlaqə qurmaqda necə aktiv rol oynadığına xüsusi diqqət yetirilir.

       Həm Origen, həm də Avqustin Tanrının varlığını rasionallıqla əsaslandırmağa çalışmışdır. Origen daha çox Platonizmin təsiri altında, Tanrının mahiyyətini və yaradılış doktrinasını izah etmiş, Avqustin isə, Xristian təlimləri ilə bağlı öz fəlsəfi düşüncələrini, xüsusilə zaman və məkanla əlaqədar izah etmişdir. Hər iki ilahiyyatçı Tanrının mütləq mövcudluğunu qəbul etmiş, lakin onun təbiəti və varlığına dair fərqli fəlsəfi yanaşmalar təqdim etmişlər. Bu yanaşmalar Xristian fəlsəfəsinin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur.

• Kosmologiya

      Patristik fəlsəfə yaradılışı (creatio ex nihilo – heçlikdən yaradılış) əsas fəlsəfi prinsip kimi qəbul edir. Bu baxış Yunan fəlsəfəsindəki maddənin əbədiliyi ideyasına qarşı çıxır.

     Origenin kosmologiyası və onun teoloji-fəlsəfi təsirləri, erkən xristian düşüncəsində əhəmiyyətli, lakin mübahisəli mövzulardan biridir. O, "De Principiis" (Περὶ ἀρχῶν) adlı əsərində yaradılışın çoxsəviyyəli struktura malik olduğunu və ruhların əvvəlcədən mövcud ola biləcəyini iddia edir. Bu yanaşma, xüsusilə Platonun metafizikasından və neoplatonik təsirlərdən qaynaqlanır və xristian teologiyası ilə fəlsəfi spekulyasiyanın sintezini əks etdirir.

     Origenin sistemində yaradılış, Tanrının ilahi müdrikliyindən qaynaqlanan bir proses kimi təqdim edilir. O, dünyanı statik bir varlıq kimi deyil, dinamik və təkamül edən bir reallıq kimi təsəvvür edir. Onun kosmologiyasında üç əsas prinsip var:

- Bütün ruhlar əvvəlcə mükəmməl vəziyyətdə Tanrıya yaxın idilər.

- Ruhlar azad iradə səbəbindən Tanrıdan uzaqlaşdıqları üçün müxtəlif varlıq səviyyələrinə düşüblər.

- Son mərhələdə ruhlar Tanrıya qayıtmaq üçün mənəvi təkamül prosesindən keçməlidirlər.

     Bu konsepsiya, xüsusilə Platonun ideyalar nəzəriyyəsi və ruhun əvvəlcədən mövcudluğu anlayışı ilə üst-üstə düşür. Platonun "Faidon" və "Fedr" dialoqlarında ruhların ölümsüzlüyü və əvvəlcədən mövcudluğu haqqında fikirlər səsləndirilir ki, bu da Origenin baxışlarına təsir etmiş ola bilər.

     Origenin fəlsəfi yanaşması, xüsusilə Platon və Plotin arasında körpü rolunu oynayır. Onun çoxsəviyyəli kosmologiyası Platonun ideyalar dünyası və maddi dünya arasındakı dualizmi ilə uyğun gəlir. Ruhların tədricən materiyaya bağlı varlıqlara çevrilməsi Plotinin emanasiya (südur) nəzəriyyəsini xatırladır.

     Bununla yanaşı, Origen Xristian Tanrısını neoplatonik "Bir" konsepsiyası ilə eyniləşdirməkdən çəkinir və Tanrını şəxsi və iradəyə malik bir varlıq kimi təsvir edir. Onun nəzəriyyəsi Augustin və Tomas Akvinalı kimi sonrakı teoloqların metafizik sistemləri ilə müqayisədə daha spekulyativdir.

     Origenin ruhların əvvəlcədən mövcudluğu və onların tənəzzül yolu ilə maddi dünyaya düşməsi anlayışı, sonrakı xristian ortodoksiyası tərəfindən ciddi şəkildə tənqid olunmuşdur. Xüsusilə, ruhun əvvəlcədən mövcudluğu məsələsi 5-ci əsrdə Konstantinopolun II Məclisində (553-cü il) rəsmi olaraq rədd edilmişdir. Onun universalizmə meyilli (apokatastasis) xilasetmə modeli, yəni bütün ruhların sonda xilas olacağı düşüncəsi, xristian cəhənnəm doktrinası ilə uyğun gəlmədiyinə görə mübahisəli hesab olunmuşdur.

       Origenin fikirləri, əsasən Avqustin tərəfindən tənqid edilmiş və orta əsr sxolastik teologiyasına birbaşa təsir etməmişdir. Bununla belə, onun ideyaları Mistisizm, Neoplatonizm və bəzi Şərq Xristian teoloqları (məsələn, Qriqori Nissalı) tərəfindən təsirli şəkildə qəbul olunmuşdur.

       Avqustinin zaman anlayışı, Aristotelin zaman konsepsiyasına tənqidi yanaşaraq onu metafizik və teoloji çərçivədə yenidən şərh edir. O, xüsusilə "Confessiones" (Etiraflar, XI kitab) əsərində zamanın mahiyyəti ilə bağlı dərin fəlsəfi təhlil aparır və onu Tanrının yaradıcı aktı ilə əlaqələndirir. Avqustinə görə, zaman maddi kainatla birlikdə yaradılmışdır və Tanrıdan kənar müstəqil bir varlıq deyil. Bu yanaşma, Aristotelin zamanın obyektiv və dəyişilməz axın olduğu fikrindən kənara çıxaraq, daha nisbi və subyektiv bir zaman anlayışını irəli sürür.

      Aristotel (Metafizika, Fizika IV), zamanı hərəkətlə ölçülən ardıcıllıq kimi təsvir edir və onun varlığının obyektiv xarakter daşıdığını bildirir. O, zamanın hərəkətə və dəyişikliklərə bağlı olduğunu vurğulayaraq, onun keçmiş, indiki və gələcək anlardan ibarət olduğunu qeyd edir. Avqustin isə, Aristotelin zamanın obyektiv ölçü olduğu fikrini inkar edərək, zamanın əsasən şüurda və subyektiv olaraq mövcud olduğunu irəli sürür. O bildirir ki, keçmiş artıq mövcud deyil, gələcək hələ mövcud deyil və indiki zaman isə, ani bir keçid halıdır. Beləliklə, zaman Tanrının əbədiliyi ilə müqayisədə nisbidir.

      Avqustinin zaman anlayışında üç əsas prinsip vardır:

- Zaman yaradılışla birlikdə mövcuddur – Zaman kainatın bir atributudur və Tanrıdan müstəqil deyil. Tanrı əbədidir və zaman xaricində mövcuddur.

- Keçmiş, indiki və gələcək anların psixoloji və nisbi mahiyyəti – Keçmiş artıq yoxdur, gələcək isə hələ yoxdur. Yeganə real olan "indiki zaman"dır, lakin bu da dərhal keçmişə çevrilir.

- Zaman insanın daxili şüurunda mövcuddur – O, zaman anlayışını insan idrakı və yaddaşı ilə əlaqələndirir, beləliklə, zaman yalnız insanın onu qavraması və xatırlaması sayəsində mövcuddur.

      Bu fikir müasir fəlsəfi və fiziki zaman nəzəriyyələri ilə də maraqlı paralellər təşkil edir. Məsələn, Henri Berqson və Martin Haydeqqer kimi mütəfəkkirlər zamanın insan idrakında və təcrübəsindəki rolu ilə bağlı oxşar yanaşmalar irəli sürmüşlər.

     Avqustin Tanrının əbədiliyini zamandan tamamilə kənarda və dəyişməz bir reallıq kimi təsvir edir. O bildirir ki, Tanrı üçün keçmiş və gələcək anlayışları yoxdur, çünki o, zamandan asılı deyil və hər şeyi eyni anda idrak edir. Tanrı üçün hər şey "əbədi indiki an" içində mövcuddur.

     Bu yanaşma, xüsusilə Tomas Akvinalı və sxolastik filosoflar üçün əsas nəzəri baza təşkil etmişdir. Boesiy də bu fikirləri daha da inkişaf etdirərək Tanrının zamanın fövqündə dayanan bir varlıq olduğunu əsaslandırmışdır.

      Avqustinin zaman anlayışı Tomas Akvinalı, Boesiy və Bonaventura kimi filosofların teoloji sistemlərinə təsir etmişdir. Yeni dövrdə Berqsonun "davamlı zaman" (durée réelle) anlayışı və Haydeqqerin "Zaman və Varoluş" (Sein und Zeit) əsəri Avqustinin subyektiv zaman düşüncəsindən bəhrələnmişdir. Albert Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi zamanın nisbi olduğunu və müşahidəçidən asılı şəkildə dəyişdiyini göstərmişdir ki, bu da Avqustinin "zamanın yalnız qavrayışda mövcud olması" fikri ilə müəyyən dərəcədə uyğun gəlir.

    Avqustinin zaman anlayışı Aristotel fəlsəfəsini təkmilləşdirərək ontoloji və metafizik yanaşmadan şüur və idrak yönümlü yanaşmaya keçid edir. Onun Tanrının zamanın fövqündə olması fikri xristian teologiyasının əsas sütunlarından birinə çevrilmişdir. Bu konsepsiya, sonrakı əsrlərdə fəlsəfə və fizika sahəsində zamanın mahiyyəti ilə bağlı mübahisələrin formalaşmasına mühüm təsir göstərmişdir.

Psevdo-Dionisi Aeropagit, xüsusilə "De Divinis Nominibus" (İlahi Adlar Haqqında) əsərində Neoplatonik fəlsəfənin xristian mistisizmi ilə sintezini təqdim edərək, Tanrının transsendentliyini və varlıq iyerarhiyasını təsvir edir. O, Tanrını mütləq transsendent, adlandırıla bilməz və dərk edilə bilməz bir varlıq kimi qəbul edir və varlığın Tanrıdan emanasiya yolu ilə şüalandığını bildirir.

     Psevdo-Dionisinin fəlsəfəsi Platonun "Ali Xeyir” (Agafon) anlayışı, Plotinin emanas

      Psevdo-Dionisi Areopaqit V–VI əsrlərdə Bizans imperiyasında yaşamış erkən xristian mistik filosofu və teoloqudur. Onun əsl şəxsiyyəti məlum deyil, lakin o, özünü Yeni Əhdi-Cədiddə adı çəkilən Dionisi Areopaqit (Apostol Pavelin Afina şəhərində xristianlığa gətirdiyi şəxs) kimi təqdim etmişdir. Buna baxmayaraq, alimlər onun əslində I əsrdə deyil, çox sonralar yaşamış bir şəxs olduğunu müəyyən edərək ona Psevdo-Dionisi (yəni "səhvən Dionisi adlandırılan") adını vermişlər. Onun həyatı haqqında konkret tarixi faktlar yoxdur.

iya nəzəriyyəsi və Proklun varlıq iyerarhiyası ilə sıx bağlıdır. O, varlığın Tanrıdan axıb çıxması və sonra Tanrıya doğru yenidən yönəlməsi prinsipini əsas tutur. Bu baxış üç əsas mərhələdən ibarətdir:

- Emanasiya (südur/şüalanma) – Bütün varlıq Tanrıdan çıxır, çünki Tanrı mütləq Nur və Xeyirdir. Neoplatonik fəlsəfədəki kimi, varlıq Tanrının dolğunluğundan (plērōma) təzahür edir.

- Varlıq İyerarhiyası – Şüalanma prosesində varlıqlar müxtəlif səviyyələrdə təzahür edir. Daha yüksək varlıqlar Tanrıya daha yaxın, aşağı varlıqlar isə materiyaya bağlıdır.

- Geri dönüş (Reductio ad Deum) – Bütün yaradılış, ilkin mənbəyə – Tanrıya doğru qayıtmalıdır. Bu, xristian mistisizmində "Tanrıya yüksəliş" kimi təsvir olunur.

      Bu yanaşma, Plotinin "İlk Birlikdən çıxış və geriyə dönüş" konsepsiyası ilə üst-üstə düşür, lakin xristian teologiyasında Tanrı şəxsiyyətli bir varlıq kimi təqdim edilir, bu isə Neoplatonizmdən əsas fərqdir.

      Pseudo-Dionisi Tanrının transsendentliyini vurğulayaraq, onu sözlərlə ifadə edilə bilməz, adlandırıla bilməz və insan ağlının fövqündə dayanan bir varlıq kimi təsvir edir. Bu baxış apofatik (neqativ) teologiya adlanır və əsas prinsipləri bunlardır:

- Tanrı haqqında yalnız nə olmadığını deyə bilərik ("Tanrı maddi deyil, zaman daxilində deyil, məkan daxilində deyil").

- Tanrı mütləq və qeyri-məhduddur, heç bir kateqoriyaya sığmır.

      Bu yanaşma, neoplatonik "Via Negativa" (Mənfi Yol) doktrinasına uyğun gəlir və sonralar Şərq Xristianlığında, xüsusilə Kappadokiya Ataları (Vasili, Qriqori Nissalı, Qriqori Nazianslı) və Şərq Ortodoks mistik düşüncəsində əsas prinsip olmuşdur.

      Pseudo-Dionisinin mistik yanaşması, xüsusilə Şərq Patristik fəlsəfəsi və Qərb mistik ənənəsinə güclü təsir etmişdir. Onun mistik yanaşmaları Şərq Ortodoks Kilsəsinin "İsixazm" (Sakitlik) ənənəsinə təsir edib. Məsələn, Qriqori Palama Tanrı nurunun insanlara təzahür etməsini izah edərkən onun konsepsiyalarından istifadə edib. Meyster Ekhart, Bonaventura, Tomas Akvinalı kimi mistik filosoflar onun əsərlərindən təsirlənərək, Tanrının bilinməzliyi və mistik yüksəliş nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişlər. Onun emanasiya anlayışı İslam Sufizmi (Xüsusilə, İbn Ərəbi) və Yəhudi Kabbalası üzərində də dolayı təsir göstərmişdir.

     Pseudo-Dionisi Neoplatonik emanasiya fəlsəfəsini xristian teologiyası ilə sintez etmiş, Tanrının transsendentliyini vurğulamış və varlığın Tanrıya doğru geriyə axışını izah etmişdir. Onun konsepsiyaları orta əsr mistik fəlsəfəsində, Şərq Patristikasında və sxolastik düşüncədə mühüm rol oynamışdır. Bu yanaşma Aristotelçi məntiqdən fərqli olaraq, Tanrının dərkedilməzliyini və mistik intuitiv idrakın üstünlüyünü əsas götürür.

• İdrak təlimi

      Erkən Xristian fəlsəfəsində idrakın əsas mənbələri vəhy və ağıldır. Patristik ənənə həm inancı, həm də rasional düşüncəni qəbul edir, lakin onların arasındakı əlaqə müxtəlif filosoflar tərəfindən fərqli şərh olunmuşdur. Bu dövrdə idrak məsələləri həm epistemoloji, həm də teoloji kontekstdə araşdırılmışdır.

 Tertullianın"Credo quia absurdum est" (İnanıram, çünki absurddur) ifadəsi, onun iman və ağıl arasındakı münasibətə dair radikal yanaşmasını əks etdirir. O, xristian inancını fəlsəfədən üstün tutaraq, rasional düşüncənin həqiqətə çatmaq üçün yetərsiz olduğunu irəli sürürdü. Bu yanaşma, sonralar fideizm (imanın mütləq üstünlüyü) doktrinasının formalaşmasına təsir etmişdir.

      Quintus Septimius Florens Tertullianus, erkən xristian apologeti və teoloqu olmuş, xüsusilə latın dilində xristian teologiyasının əsasını qoyan ilk mütəfəkkirlərdən biri hesab edilir. O, təxminən 155-ci ildə Kartacada (indiki Tunis) anadan olmuş və 220-ci illər civarında vəfat etmişdir. Tertullian varlı bir Roma ailəsində doğulmuş və hüquq və ritorika sahəsində dərin təhsil almışdır. Gəncliyində Roma hüququ, fəlsəfə və ədəbiyyatla məşğul olmuş, lakin sonradan xristianlığa meyl etmişdir. Onun xristianlığa keçidi II əsrin sonlarına təsadüf edir. O, əvvəlcə katolik kilsəsinin üzvü olsa da, sonradan Montanizm adlanan daha sərt və asketik bir xristian cərəyanına qoşulmuşdur. O, "Apologiya" əsərində xristianlığı bütpərəst tənqidlərə qarşı müdafiə edir və xristianların əxlaqının Roma cəmiyyətindən üstün olduğunu göstərməyə çalışır. Tertullian, Allahın Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh şəklində var olduğunu müdafiə edən ilk latın yazıçılarından biridir. O, "Trinitas" (Üçlük) terminini ilk dəfə işlədən teoloqlardan biri hesab edilir. Tertullian həyatının son dövrlərində Montanizm adlı sərt asketik bir cərəyana qoşulmuşdur. Bu cərəyan çox ciddi dini intizam, peyğəmbərlik və dünyəvi həyatdan tamamilə uzaqlaşmanı təbliğ edirdi. Onun Montanist olduğu dövrdə yazdığı əsərlər rəsmi kilsə tərəfindən qəbul edilməmişdir.

     Tertullian "De Praescriptione Haereticorum" və digər əsərlərində xristian inancını fəlsəfi spekulyasiyalardan qorumaq məqsədilə imanın ağıldan üstün olduğunu vurğulamışdır. Onun əsas arqumentləri bunlardır:

- Rasional düşüncə həqiqəti tam dərk edə bilməz. Çünki insan ağlı məhduddur və Tanrının sonsuz hikmətini anlamağa qadir deyil.

- İman, ağıldan daha etibarlıdır. İnsan Tanrının vəhyinə etibar etməlidir, çünki Tanrının sözləri mütləq həqiqətdir.

- Xristian inancı paradoksaldır, lakin bu, onun həqiqiliyini zəiflətmir, əksinə, gücləndirir. Məsələn, İsanın çarmıxda ölməsi və dirilməsi rasional düşüncə ilə izah edilə bilməsə də, bu, xristian inancının mahiyyətidir.

     Tertullianın “İnanıram, çünki absurddur” ifadəsi çox müzakirə olunan və bəzən səhv anlaşılan bir tezisdir.   Əslində, onun əsərlərində bu sözlər düzgün formada keçmir, lakin o, buna bənzər fikirləri "De Carne Christi" əsərində ifadə etmişdir: "Tanrının Oğlu öldü; bu, tamamilə inanılacaq bir şeydir, çünki absurddur. O, dəfn edildi və dirildi; bu, qətidir, çünki mümkünsüzdür."

     Burada Tertullian rasional idrakın məhdudluğunu göstərərək, iman aktının məntiqi paradokslara baxmayaraq əsaslı olduğunu müdafiə edir. Bu yanaşma saf rasionalizmi rədd edir və fideizmi dəstəkləyir. O, Platonçu və Aristotelçi fəlsəfəyə qarşı çıxaraq, xristian inancının "insani hikmətdən" daha üstün olduğunu bildirirdi.

    Tertullian, falsafəni təhlükəli və xristian inancı üçün dağıdıcı hesab edirdi. Onun ən məşhur ifadələrindən biri: "Afina ilə Yerusəlimin nə əlaqəsi var?" Burada o, Platonçu fəlsəfə ilə xristian teologiyasının bir-birinə uyğun gəlmədiyini vurğulayır və xristianların fəlsəfədən uzaq durmasını tövsiyə edirdi. Bu, xüsusilə Yunan fəlsəfəsinin xristian doktrinasına təsiri ilə bağlı olan mübahisələrə bir reaksiya idi. Orta əsr sxolastik fəlsəfəsi, xüsusilə Avqustin və Akvinalı Tomas, bu qarşıdurmaya daha barışdırıcı bir yanaşma gətirərək, fəlsəfə ilə teologiyanı uzlaşdırmağa çalışmışdır.

     Tertullianın ideyaları sonradan Pyer Beyl və Søren Kierkegor kimi fideist filosoflara təsir etmişdir. Kierkegorun "iman sıçrayışı" (leap of faith) anlayışı, Tertullianın imanın ağlı aşdığı fikri ilə uyğun gəlir.

     Tertullianın fideist mövqeyi Avqustinin "Anlamaq üçün inanıran" (Credo ut intelligam) yanaşması ilə müəyyən qədər tənzimlənmiş, lakin Akvinalı Tomasın ağıl və imanı harmoniyaya gətirməyə çalışan məktəbindən fərqli olmuşdur.

     Karl Bart və Emil Brunner kimi protestant teoloqları, rasional idrakın inanca üstün gəlməməsi mövzusunda Tertullianın baxışlarını müəyyən qədər davam etdirmişlər.

     Tertullianın yanaşması, imanı ağıldan üstün tutaraq xristian teologiyasını fəlsəfi spekulyasiyalardan qorumağa çalışırdı. O, rasional idrakın həqiqəti tam dərk edə bilmədiyini və iman aktının ağılı aşan bir səviyyədə olduğunu irəli sürmüşdür. Onun bu mövqeyi, orta əsr və müasir xristian fəlsəfəsində fideizmin formalaşmasına təkan vermiş və iman-ağıl münasibətləri haqqında mübahisələrin əsasını qoymuşdur.

Müqəddəs Avqustin, Platonçu və Neoplatonik ənənəyə əsaslanaraq, bilginin mənbəyi kimi "daxili işıq" (illuminatio) konsepsiyasını irəli sürmüşdür. O, bilginin yalnız duyğular və rasional idrak vasitəsilə əldə edilə bilməyəcəyini, əksinə, insan ruhunun Tanrının ilahi işığı ilə işıqlandırıldığı zaman həqiqəti dərk edə biləcəyini vurğulamışdır.

     Avqustinin bilik haqqında düşüncəsi Platondan gələn rasionalist epistemologiyanı xristian teologiyası ilə uzlaşdırmağa çalışırdı. Empirik bilik qeyri-kamildir. O, Aristotelçi empirizmi tənqid edərək duyğuların dəyişkən və yanıltıcı olduğunu bildirirdi. Rasional idrak vacibdir, lakin yetərli deyil. İnsan ağlı universal və dəyişməz həqiqətləri dərk edə bilər, lakin bunu yalnız Tanrının köməyi ilə edə bilər. İnsan ruhu ilahi işıq vasitəsilə həqiqətə yetişir. Tanrı, insan zehnini daxildən işıqlandıraraq ona əbədi həqiqətləri dərk etməyə imkan verir. Bu yanaşma, Platonun ideyalar nəzəriyyəsi və bilik əldə etmə modeli ilə sıx bağlıdır. Platonun fikrincə, bilik a priori (təcrübədən əvvəl) mövcuddur və insan ruhu onu "anamnezis" (xatırlama) yolu ilə dərk edir. Avqustin isə, bu modeli xristian teologiyası ilə birləşdirərək, həqiqətin Tanrının ilahi nuru vasitəsilə insana verildiyini irəli sürür.

     Avqustinin "illuminatio" (işıqlandırma) nəzəriyyəsi, insanın həqiqəti necə dərk etməsi ilə bağlıdır. Bu nəzəriyyəyə görə, bütün həqiqətlər Tanrıdan gəlir. Tanrı, dəyişməz və əbədidir; bu səbəbdən, həqiqi bilik də ancaq Onun işığı ilə mümkündür. İnsan ağlı həqiqətə qadir olsa da, ona çatmaq üçün Tanrının köməyinə ehtiyac duyur. İnsan Tanrının ilahi işığı ilə işıqlandırıldıqda əsl biliyə yetişir. Daxili işıq fərdi idrakı yönləndirir. İnsan həqiqəti xarici müşahidə ilə deyil, daxili idrak prosesi ilə dərk edir. Bu yanaşma, Neoplatonizmin "Tanrının nurlandırması" anlayışını xristian kontekstinə uyğunlaşdırır. Plotinin "Birlik" (To Hen) anlayışı və onun "Nurun Tanrıdan emanasiya etməsi" fikri Avqustin üzərində dərin təsir göstərmişdir. Lakin Avqustin, bu ideyanı xristian inancına uyğunlaşdıraraq, bu işığın Tanrı tərəfindən fərdi ruha verildiyini irəli sürmüşdür.

     Avqustin, Aristotelçi empirizmi və onun bilginin duyğular vasitəsilə əldə edilməsi ideyasını rədd edirdi. Aristotelə görə, bilik duyğular vasitəsilə qazanılır və ağıl bu məlumatları emal edərək universal anlayışlara çatır. Lakin Avqustin üçün bu yanaşma yetərli deyildi. Çünki duyğular dəyişkəndir və insanı aldada bilər. Əbədi həqiqətlər duyğular vasitəsilə deyil, daxili idrak və ilahi işıqla əldə edilir. Bu, Avqustini empirizmdən çox, rasionalist bilik nəzəriyyəsinə yaxınlaşdırır.

      Avqustinin illuminatio konsepsiyası, sonrakı xristian fəlsəfəsində mühüm rol oynamışdır. Akvinalı Tomas, Aristotelçi empirizmi qəbul etsə də, Avqustinin daxili işıq konsepsiyasından qismən istifadə etmişdir. Meyster Ekhart, Bonaventura və digər xristian mistikləri, insan ruhunun Tanrıya "daxili işıq" vasitəsilə yüksəlməsi anlayışını inkişaf etdirmişlər. Dekartın "a priori bilik" (təcrübədən əvvəlki bilik) anlayışı, Avqustinin daxili işıq və əbədi həqiqətlər nəzəriyyəsindən ilham almışdır.

     Kappadokiya Ataları – Xristian doktrinasını fəlsəfi əsaslarla inkişaf etdirməyə çalışmış, vəhy və rasional idrak arasında tarazlığı qorumağa cəhd etmişlər. Onlar, biliyin iki əsas mənbəyini qəbul edirdilər:

- Vəhy (Tanrının açıqlandığı bilik) – Xristian inancının təməlidir və insanın qurtuluşu üçün zəruridir.

- Rasional düşüncə və fəlsəfi idrak – İnsanın həqiqətə çatmaq üçün istifadə edə biləcəyi təbii vasitədir.

     Bu yanaşma Avqustin və Tomas Akvinalının epistemoloji sintezinin erkən forması kimi qiymətləndirilə bilər. Kappadokiya Ataları vəhyi əsas mənbə kimi qəbul etsələr də, Platonçu və Neoplatonist ənənədən təsirlənərək, idrakın mərhələli inkişafını və fəlsəfi düşüncənin rolunu vurğulamışlar.

     Kappadokiya Ataları, xüsusilə Qriqori Nissalı, insanın bilik əldə etməsini mərhələli bir proses kimi təsvir edirdi. İnsan ilkin mərhələdə hissi qavrayış vasitəsilə dünyanı dərk edir. Bu, Aristotelçi empirizmlə uyğun gəlir, lakin kifayət deyil. İnsan zehni fəlsəfi düşüncə və məntiq vasitəsilə universal həqiqətlərə yaxınlaşır. Bu, Platonçuluq və Neoplatonizmin (noetik bilik) təsiri ilə formalaşmışdır. Mistik idrak və vəhy (Teozis mərhələsi) baxımından,  insan yalnız Tanrı ilə birləşdiyi zaman tam həqiqətə yetişə bilər. Bu mərhələ Neoplatonizmin "Birliyə doğru yüksəliş" anlayışı ilə oxşarlıq təşkil edir. Bu konsepsiya, sonradan Şərq Xristian mistisizmində və Bizans fəlsəfəsində mühüm rol oynamışdır.

    Kappadokiya Atalarının fəlsəfi dünyagörüşü Platon və xüsusilə Plotinin Neoplatonizmindən təsirlənmişdir. Bu təsirlər aşağıdakı əsas ideyalarda özünü göstərir:

- İdrakın yüksəlişi və Tanrıya qovuşma – Neoplatonik ənənədə olduğu kimi, insan ruhu aşağı səviyyəli varlıqdan ali mütləq həqiqətə doğru irəliləyir.

- Tanrının transsendentliyi və Tanrıya qayıdış (reductio ad Deum) – Pseudo-Dionisi Aeropagit və sonrakı xristian mistikləri kimi, Tanrıdan emanasiya yolu ilə ayrılmış ruhun yenidən Ona qovuşması fikri Kappadokiya Atalarının düşüncəsində də yer alır.

- Simvolizm və mistik bilik anlayışı – Qriqori Nissalı, insan idrakının Tanrını tam dərk edə bilmədiyini, yalnız mistik təcrübə vasitəsilə Onun varlığını hiss edə biləcəyini irəli sürürdü.

     Kappadokiya Atalarının epistemologiyası, sonrakı xristian fəlsəfi və teoloji düşüncəsinə böyük təsir göstərmişdir. Onların rasional düşüncəni və mistik təcrübəni uzlaşdırması, Bizans mistik ənənəsinin formalaşmasına kömək etmişdir. Tomas Akvinalı və Bonaventura, Kappadokiya Atalarının vəhy və fəlsəfənin vəhdəti ideyasını davam etdirmişlər. Xristian Neoplatonizminin bəzi cərəyanları, Fərabi və İbn Sinanın fəlsəfi sistemlərində iz buraxmışdır.

     Kappadokiya Ataları, bilik əldəetmədə həm vəhyi, həm də fəlsəfi idrakı əsas götürən kompleks epistemoloji model irəli sürmüşlər. Onlar Platonçuluq və Neoplatonizmin idrak nəzəriyyəsini xristian teologiyası ilə sintez edərək, insan idrakının Tanrıya doğru mərhələli inkişafını izah etmişlər. Bu yanaşma, həm Şərq Xristian fəlsəfəsinin əsaslarını qoymuş, həm də orta əsr sxolastik düşüncəsinə dərin təsir göstərmişdir.

      Beləliklə, erkən Xristian fəlsəfəsində idrakın mənbələri haqqında müxtəlif yanaşmalar mövcud olmuşdur. Tertullian rasional düşüncəyə şübhə ilə yanaşsa da, Avqustin və Kappadokiya Ataları ağlın və vəhynin vəhdətini vurğulayaraq Xristian epistemologiyasının əsaslarını formalaşdırmışlar.

       1. Apofatik (neqativ) və katafatik (pozitiv) teologiya 

       Xristian patristik fəlsəfəsində idrakın əsas məsələlərindən biri Tanrının dərk edilə bilib-bilməməsidir. Bu problem müxtəlif yanaşmalar əsasında izah olunmuşdur və əsasən iki metod – apofatik və katafatik idrak yanaşmaları əsasında müzakirə edilmişdir.

      Pseudo-Dionisi Aeropagit (V-VI əsr), xüsusilə apofatik (neqativ) və katafatik (pozitiv) teologiya anlayışlarını inkişaf etdirərək, Tanrının mahiyyətinin idrakına dair iki əsas epistemoloji yanaşmanı formalaşdırmışdır.

      Apofatik (neqativ) idrakın əsas ideyası odur ki, Tanrının mahiyyəti insan idrakı üçün tamamilə əlçatmazdır. Pseudo-Dionisi Aeropagit, Platon və Plotindən gələn transsendentlik anlayışını xristian teologiyasına tətbiq edərək, Tanrını müsbət atributlarla təsvir etməyə çalışmanın Onu məhdudlaşdırmaq olduğunu bildirmişdir.

      Apofatik teologiyanın əsas fikirləri bunlardır:

- Tanrı heç bir insan anlayışı ilə tam təsvir edilə bilməz.

- İnsan Tanrını yalnız "necə olmadığını" söyləməklə dərk edə bilər (məs., Tanrı maddi deyil, Tanrı zamana tabe deyil və s.).

- Tanrı tamamilə transsendentdir və hər cür məhdud qavrayışdan kənardır.

- Tanrı haqqında nə qədər çox şey "bilmədiyimizi" başa düşsək, Ona bir o qədər yaxınlaşmış oluruq.

     Bu konsepsiya Neoplatonizmin "Bir" anlayışı ilə uyğun gəlir, çünki Plotinə görə də, Ali Varlıq (Bir) heç bir kateqoriyaya sığmaz və yalnız neqativ yolla dərk edilə bilər.

     Apofatik yanaşmanın əksinə olaraq, katafatik (pozitiv) idrak Tanrını müəyyən müsbət xüsusiyyətlər vasitəsilə anlamağa çalışır. Bu yanaşma Xristian teologiyasının inkişafında mühüm rol oynayaraq, Tanrının insan tərəfindən qismən də olsa dərk edilə biləcəyini müdafiə etmişdir.

Katafatik teologiyanın əsas fikirləri bunlardır:

- Tanrını müəyyən müsbət atributlarla (yaxşılıq, hikmət, sevgi, ədalət) təsvir etmək mümkündür.

- İlahi vəhy və müqəddəs mətnlər Tanrının müəyyən xüsusiyyətlərini açıq şəkildə bizə bildirir.

- Tanrı dünyada müəyyən xüsusiyyətlər və hadisələr vasitəsilə təzahür edir və bu yolla tanına bilər.

     Bu yanaşma Aristotel və Tomas Akvinalının "analoji bilik" konsepsiyası ilə uyğun gəlir. Tomas Akvinalı katafatik teologiyanı qəbul edərək, insanın Tanrı haqqında yalnız nisbi bilik əldə edə biləcəyini, lakin bəzi xüsusiyyətlərinin anlaşılan olduğunu irəli sürmüşdür.

     Psevdo-Dionisi Aeropagit bu iki yanaşmanı tamamilə bir-birinə qarşı qoymamış, əksinə onların bir-birini tamamladığını irəli sürmüşdür. O, insanın Tanrını ilk növbədə katafatik yolla anlamaya çalışdığını, lakin Tanrının həqiqi mahiyyətinin yalnız apofatik yolla dərk edilə biləcəyini bildirmişdir. Ona görə, başlanğıcda insan Tanrını katafatik yanaşma ilə – Onun müsbət keyfiyyətlərini anlamaq yolu ilə dərk edir. Daha yüksək mərhələdə insan Tanrının mahiyyətinin sözlə ifadə edilməyəcəyini anlayır və apofatik idrak mərhələsinə yüksəlir. Bu, Neoplatonik mistisizmdə "mərhələli idrak" anlayışına bənzəyir və Xristian mistik ənənəsinin əsasını qoymuşdur.

      Şərq Ortodoks Kilsəsi apofatik teologiyanı daha çox vurğulamış və Tanrının mahiyyətinin idrak edilə bilməyəcəyini qəbul etmişdir. Bizans mistisizmi və Hesikast ənənəsi Psevdo-Dionisinin apofatik yanaşmasını davam etdirmişdir. Tomas Akvinalı katafatik teologiyanı əsas götürərək, Tanrının müəyyən dərəcədə anlaşıla biləcəyini müdafiə etmişdir. Bonaventura və Duns Scotus isə mistik yanaşmanı gücləndirərək, apofatik idrakın əhəmiyyətini vurğulamışlar.

    İbn Sinanın "Varlığın vacibliyi" nəzəriyyəsi – Tanrının mahiyyəti haqqında apofatik yanaşmaya bənzər fikirlər irəli sürmüşdür. Sufizmdə vəhdətül-vücud təlimində İbn Ərəbi Tanrının mahiyyətinin sözlə ifadə edilə bilməyəcəyini vurğulayaraq apofatik yanaşmaya yaxın fikirlər irəli sürmüşdür. Yəhudi Kabbalizmi də Tanrının yalnız "necə olmadığını" deməklə dərk edilə biləcəyini bildirir.

      Psevdo-Dionisi Aeropagit Xristian epistemologiyasına həm apofatik, həm də katafatik yanaşmanı daxil edərək, Tanrının idrakına dair kompleks bir sistem yaratmışdır. Onun ideyaları Şərq və Qərb Xristian mistisizmi, Bizans fəlsəfəsi və Orta Əsr skolastik düşüncəsinə güclü təsir göstərmişdir. Apofatik teologiya, Tanrının mahiyyətinin insan idrakına tamamilə qapalı olduğunu bildirir və Neoplatonizmlə bağlıdır. Katafatik teologiya, Tanrının müəyyən atributlarla qismən dərk edilə biləcəyini irəli sürür və Aristotelçi məntiqə daha yaxındır. Bu iki yanaşma bir-birini tamamlayır və mistik ənənədə mərhələli idrak prosesinin əsasını təşkil edir.

     2. Simvolik bilik və mistik idrak

     İohann Klimak (VII əsr) xristian mistikası və asketik ənənəsində mühüm yer tutan bir fiqurdur. Onun ən məşhur əsəri “Scala Paradisi” (Cənnət Pilləkəni), insanın Tanrıya doğru yüksəlişini təsvir edən metaforik və mistik bir əsərdir. Bu konsepsiya Platonçu və Neoplatonik təsirlərlə yanaşı, xristian monastik ənənəsinin dərin asketik elementlərini özündə birləşdirir.

      İohann Klimak təxminən 525-ci ildə anadan olmuşdur, lakin onun doğum yeri dəqiq məlum deyil. Gənc yaşlarında Sinay dağına gedərək Müqəddəs Katerina monastırında rahiblik həyatına başlamışdır. O, burada dərin asketik həyata üstünlük vermiş və uzun illər təkbaşına dua və zahidliklə məşğul olmuşdur. İohann ədəbiyyat, fəlsəfə və ilahiyyat sahələrində yüksək bilik sahibi idi. O, müdrikliyi və mistik təcrübələri ilə seçilmiş, zahidlər və monastır cəmiyyətləri arasında nüfuz qazanmışdır. Təxminən 60 yaşında Sinay monastırının abbası (igumeni) seçilmiş və qısa müddət bu vəzifədə çalışmışdır. O, daha sonra yenidən tənha ibadət həyatına qayıtmışdır. Ölüm tarixi bəzi mənbələrdə 606, bəzilərində isə 649 olaraq göstərilir.

İohann Klimakın ən məşhur əsəri "Lestvitsa" rahiblər və dindarlar üçün mənəvi təlimat kitabı kimi yazılmışdır. Bu əsər insan ruhunun mənəvi yüksəlişini təsvir edir və 33 pillədən ibarət bir mənəvi inkişaf sxemi təqdim edir. Bu pillələr günahlardan çəkinməyi, mənəvi saflaşmanı və Tanrıya yaxınlaşmağı öyrədir. Əsas fikirləri bunlardır:

- Zahidlik və təvazökarlıq – Rahib və dindarlar dünyəvi istəklərdən uzaq durmalıdırlar.

- İtaət və səbir – İlahiyyat yolunda dözümlülük və itaət əsasdır.

- Duaların gücü – Sakit dua və ibadət insanı Tanrıya yaxınlaşdırır.

- Qürur və eqoizmdən çəkinmək – İnsan öz nəfsini məğlub etməlidir.

- Sevgi və mərhəmət – Ən yüksək mənəvi səviyyə Tanrı sevgisini qazanmaqdır.

     İohann Klimakın yanaşması mistik idrakın mərhələli inkişafı prinsipinə əsaslanır. O, insan ruhunun Tanrıya yaxınlaşmasının hissə-hissə baş verdiyini və bunun həm mənəvi, həm də intellektual transformasiyanı tələb etdiyini irəli sürür. İnsan ruhu dünyəvi ehtiraslardan və günahlardan azad olduqca Tanrıya yaxınlaşır. Bilik yalnız rasionallıqla deyil, həm də mistik və mənəvi təcrübə ilə əldə edilir. Asketizm (nəfsin tərbiyəsi), mistik idrakın əsas şərtlərindən biridir. Bu konsepsiya Platonun idrakın mərhələli inkişafı haqqında fikirləri ilə yaxından əlaqəlidir. Platonun "Məcazı Mağara" konsepsiyasında olduğu kimi, insan ilkin mərhələdə dünyəvi varlıqların kölgələri ilə məhdudlaşır və yalnız tədricən həqiqi varlığa (Tanrıya) doğru yüksəlir.

     Neoplatonik ənənədə varlıq səviyyələri və emanasiya nəzəriyyəsi geniş yayılmışdır. Plotinə görə, varlıq ali mütləq prinsipdən (Bir) aşağıya doğru emanasiya etdiyi kimi, insan da öz ruhunu saflaşdıraraq Tanrıya yüksələ bilər. İohann Klimakın “Cənnət Pilləkəni” modeli də buna bənzər şəkildə Tanrıya doğru mistik yüksəliş prosesini təsvir edir:

- Təmizlik mərhələsi – günahların tərk edilməsi və nəfsin tərbiyəsi.

- İşıqlanma mərhələsi – mistik idrakın və Tanrıya yaxınlığın başlanması.

- Vəhdət (unio mystica) – Tanrı ilə birləşmə və mütləq həqiqətə yetişmə.

     Bu mərhələlilik Platondan gələn "idrakın inkişafı" konsepsiyası ilə tam uyğun gəlir və neoplatonik mistikaya inteqrasiya olunur.

     İohann Klimakın yanaşmasında bilik yalnız intellektual deyil, həm də simvolik və asketik yolla əldə edilir. Biliyin əldə edilməsi üçün ruhun dünyəvi arzularından azad olması lazımdır. Həqiqi idrak saflaşmış ruhun Tanrının ilahi nurunu qavramasıdır (bu, Müqəddəs Avqustinin "illuminatio" konsepsiyası ilə də əlaqəlidir). Bilik əqli deyil, intuitiv və mistik bir prosesdir. Bu baxımdan, İohann Klimakın asketik biliyi və mistik idrakı vurğulaması, Şərq Xristianlığında pravoslav mistikasının formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.

     İohann Klimakın düşüncəsi sonrakı xristian mistik ənənəsinə və asketik düşüncəyə ciddi təsir etmişdir. Onun "Scala Paradisi" modeli Bizans monastik ənənəsində mühüm rol oynamışdır və pravoslav mistikasının inkişafına istiqamət vermişdir.

    Təsir etdiyi istiqamətlər:

- Bizans Hesikast hərəkatı – mistik dualar və asketik praktikalarla Tanrıya yaxınlaşma yolu.

- Ortodoks mistikası – Tanrının transsendentliyini və mistik idrakı vurğulayan ənənə.

- Şərq Xristian filosofları – xüsusilə Qriqori Palamas kimi filosoflar Klimakın mistik bilik və asketizm konsepsiyalarını inkişaf etdirmişlər.

    İohann Klimakın "Scala Paradisi" konsepsiyası, idrakın və ruhun inkişafının mərhələli bir proses olduğunu göstərən dərin fəlsəfi və teoloji sistemdir. Platonçu və Neoplatonik təsirlərlə, bilik təkcə rasional idrakla deyil, həm də mistik və simvolik proseslər vasitəsilə əldə edilir. Asketizm və mənəvi təmizlik, həqiqi biliyin əldə edilməsində əsas şərt kimi qəbul edilir. Tanrıya yüksəliş prosesi, ruhun transformasiyası və mistik idrakın inkişafı ilə mümkün olur. Beləliklə, İohann Klimakın ideyaları xristian mistisizminin və pravoslav teologiyasının əsas sütunlarından biri olmuş və mistik epistemologiyanın inkişafına böyük töhfə vermişdir.

      Beləliklə, patristik fəlsəfə bilik mənbələri arasında tarazlıq yaratmağa çalışaraq, rasionalizmi və empirizmi birləşdirən yanaşmalar irəli sürmüşdür. Bu sintez sonrakı Xristian fəlsəfi ənənələrinə də güclü təsir göstərmişdir.

• Platon və neoplatonizmin Xristianlığa təsiri 

      Erkən Xristian fəlsəfəsi və patristika ontologiya və idrak məsələlərini dərin şəkildə tədqiq etmişdir. Tanrının varlığı, kainatın mahiyyəti və biliklərin mənbələri ilə bağlı təlimlər həm Yunan fəlsəfəsinin təsirini, həm də Xristian ilahiyyatının özünəməxsus inkişafını əks etdirir. Patristik fəlsəfə Platonçu və Aristotelçi ənənələri özündə sintez edərək, orta əsr Xristian fəlsəfəsinin əsaslarını qoymuşdur. Bu yanaşma daha sonra Skolastik fəlsəfə və İslam fəlsəfəsində də mühüm təsir göstərmişdir. Xüsusilə, İslam dünyasında Farabi, İbn Sina və İbn Rüşd kimi filosoflar Yunan fəlsəfəsini yenidən şərh edərək patristik ənənə ilə müəyyən paralellər qurmuşlar. Eyni zamanda, Xristian dünyasında Sxolastika dövründə Tomas Akvinas kimi filosoflar patristik mirası davam etdirərək Aristotelçi və Avqustinian ənənələri birləşdirmişlər. Beləliklə, patristik fəlsəfə yalnız dini düşüncənin inkişafına deyil, ümumilikdə fəlsəfi irsin formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərmiş, fəlsəfə ilə teologiya arasında dialoq mühitinin yaranmasına imkan yaratmışdır.

     Platonun fəlsəfəsi və neoplatonizm, Xristianlığın intellektual inkişafında mühüm rol oynamışdır. Bu fəlsəfi təlimlər, Xristian doktrinasının əsas məsələlərinin - Tanrı, yaradılış, ruh, xeyir-şər, əxlaq kimi mövzularının təkmilləşdirilməsində və sistemləşdirilməsində əhəmiyyətli bir təsirə malikdir. Onların ontoloji ideyaları, xüsusilə mükəmməl varlıq anlayışları, ruh və bədən əlaqəsi, ideyalar dünyası kimi məsələlər, Xristianlığın fəlsəfi əsaslarını formalaşdıran ilkin fəlsəfi müzakirələrə ciddi təsir göstərmişdir.

      Xristianlıqda da Tanrı ən mükəmməl və dəyişməz varlıq kimi qəbul edilir və Tanrıdan çıxan varlıqların əsl mahiyyəti və əhəmiyyəti, yalnız Tanrının işığında başa düşülə bilər. Tanrının işığı, sübutu və həqiqəti Xristianlıqda Tanrının mükəmməl və əbədi olan mahiyyətinə yaxınlaşmaq üçün mübarizə kimi qəbul edilir. Burada Platonun Xeyir İdeyası (Aqafon) Xristianlığın Tanrısı ilə müqayisə edilir və onun mükəmməlliyi ilə əlaqələndirilir. Platonun xeyir anlayışı, Xristianlığın Tanrıya yaxınlaşma və Tanrının işığına çatma təliminə bənzəyir. Xristianlıqda Tanrının işığı anlayışı, Platonun ideya dünyasının mükəmməl varlıqlarına olan paralellik daşıyır. Bu, Xristianlığın mükəmməl və əbədi Tanrı ilə əlaqəyə keçmək üçün, insanlar üçün bir şəfaət yolu və ya yaxşılıq yolu kimi təfsir edilə bilər.

     Neoplatonizmin ontoloji strukturu, Xristian düşüncəsinin Tanrının təbiətinə və varlıq anlayışına təsir göstərmişdir. Neoplatonizm, Tanrı ilə bütün varlıqlar arasında bir əlaqə qurmuşdur. Neoplatonizmin əsas təlimlərindən biri, varlıq aləminin sıralanmış bir struktura sahib olmasıdır: "Bir" ən yüksək varlıqdır, ondan Ağıl (Nous) və Ruh (Psyche) gəlir, daha sonra isə, maddi dünya yaranır. Bu, Xristianlığın Tanrı, Oğlu (İsa Məsih) və Müqəddəs Ruh üçlüsünə yaxın bir anlayışa malikdir. Xristianlıqda da Tanrı ən yüksək varlıq kimi qəbul edilir və dünyada əks olunan bütün şeylər Tanrının iradəsindən yaranır.

Cədvəl 4.3. Platon və neoplatonizm ontologiyasının Xristianlığa təsiri

Platonun ontoloji ideyaları	Neoplatonizmdə transformasiyası	Xristianlığa təsiri
İdeyalar aləmi – Maddi dünyanın fövqündə duran dəyişməz və əbədi İdeyalar mövcuddur.	"Bir" bütün varlığın əvvəli olan kami prinsipdir. Nous (Ağıl) və Ruh vasitəsilə aşağı aləmlər formalaşır.	Tanrının mütləq müdrikliyi – Xristian teologiyasında Tanrı kamil və dəyişməz varlıq kimi təsəvvür olunur.
Meteksis – Maddi varlıqlar İdeyalar dünyasına iştirak (pay) edir.	Emanasiya (Sudur, axın) – Maddi dünya "Bir"dən zəruri axın nəticəsində yaranır.	Tanrıdan gələn yaradılış prinsipi – Xristianlıqda varlığın Tanrıdan qaynaqlandığı, amma Ona bərabər olmadığı anlayışı.
Duyğusal dünya və İdeyalar dünyası arasındakı iyerarhiya	Varlıq pillələri və tədrici kamilləşmə	Mələk iyerarhiyası və ruhun Tanrıya yüksəlişi – Dionisi Areopaqitin təsnifatı ilə mələklər iyerarhiyası və mistik yüksəliş fikri.
Demiurg – Maddi dünyanı formalaşdıran Tanrı Zəkası.	Nous (İlahi Ağıl) – Maddi dünyanın rasional strukturunun mənşəyi.	Tanrının Logos vasitəsilə dünyanı yaratması – Yəhya İncili: "Əvvəlcə Söz (Logos) var idi və Söz Tanrı idi".
Ruhun ölümsüzlüyü və bilik vasitəsilə yüksəlməsi	Ruhun ilahi aləmdən enməsi və geriyə qayıdışı	Xristian mistisizmi və qurtuluş yolu – Avqustinin ruhun Tanrıya dönüşü haqqında fikirləri.
Dialektika – Ağılla idrak və mütləq biliyə çatma prosesi.	Mistik idrak və meditasiya – "Bir" ilə birləşmək üçün fəlsəfi və meditativ idrak metodu.	Xristian kontemplasiyası və dualizmi – Tanrıya yaxınlaşmaq üçün mənəvi praktikalara əsaslanan nəzəriyyələr (Pseudo-Dionisi, Origen).
Mağara Allegoriyası – Maddi dünya xəyaldır, həqiqət ancaq İdeyalar aləmindədir.	Həqiqi reallıq ilahi aləmdir, maddi dünya isə, onun kölgəsidir.	Göylərin səltənəti və maddi dünyanın faniliyi – Xristian teologiyasında əbədi həyat anlayışı və maddi dünyanın faniliyi.

         Bu cədvəl göstərir ki, Platonun ontoloji ideyaları Neoplatonizm vasitəsilə Xristian teologiyasına təsir etmişdir, xüsusilə Tanrı anlayışı, emanasiya nəzəriyyəsi, ruhun yüksəlişi və mistik bilik (gnosis) konsepsiyaları bu təsirin əsas sütunlarını təşkil edir.

       Plotinin “Bir” anlayışı, Xristianlıqda Tanrı ilə müqayisə olunur. Tanrının birliyi və İsa Məsihin təbiəti haqqında olan mübahisələrdə Neoplatonizmin təsiri açıq şəkildə görülür. Bir yalnız özündə mükəmməl olan və hər şeyi özündə cəmləyən bir prinsip olduğu üçün, Xristian teologiyası Tanrının həm mükəmməl, həm də tək olmasını vurğulayan bir prinsip inkişaf etdirmişdir.

      Platonun ruh və bədən münasibəti, Neoplatonizm tərəfindən daha da inkişaf etdirilmişdir. Platon, ruhu əbədi və mükəmməl, bədəni isə, keçici və zədələnmiş bir varlıq kimi görür. Neoplatonizmdə isə, ruh Tanrıya yaxınlaşmaq və Tanrının işığında mükəmməlliyə çatmaq istəyən bir varlıqdır. Bədən isə, ruhun müvəqqəti yaşadığı bir həbsxana kimi qəbul edilir. Bu yanaşma, Xristian təlimində də əks olunmuşdur. Xristianlıqda da ruh əbədi bir varlıqdır və bədən yalnız dünyada ruhu müvəqqəti olaraq saxlayan bir maddi strukturdur. Xristianlıqda ruhun Tanrıya yaxınlaşması və əxlaqi təkmilləşməsi vacibdir. Bədən yalnız ruhdan ayrılan bir maddi varlıq kimi qəbul edilir. İsa Məsihin cəsədinin dirilməsi, Xristianlığın mərkəzi təlimlərindən biri kimi, bədənin sonsuz həyatla birləşəcəyini vurğulayan bir anlayışa yol açmışdır.

Platon və neoplatonizmin fəlsəfəsi, Xristian mistik düşüncəsinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Plotin və Proklos kimi neoplatonistlər, mistik və ruhi təcrübələrin insanın Tanrıya yaxınlaşması üçün vacib olduğunu irəli sürmüşlər. Xristian mistikası da bu ideyaları mənimsəyərək, ruhun Tanrı ilə birləşməsi və ruhsal mükəmməlliyə çatmağı məqsəd qoymuşdur. Tanrının işığı ilə birlikdə ruhun mükəmməl birliyə çatması düşüncəsi, neoplatonizm və Xristianlığın ortaq bir xüsusiyyətidir.

     Neoplatonizm, xüsusilə Origen və İskəndəriyyəli Kliment kimi erkən Xristian teoloqları üzərində təsir etmişdir. Onlar, neoplatonizmin ontoloji konsepsiyalarını Xristian təlimləri ilə birləşdirərək Tanrının vahidliyi, ruhların dirilməsi, məqsədli varlıq anlayışı kimi konsepsiyaları inkişaf etdirmişlər. Bu fəlsəfi yanaşma, Xristian teologiyasına Xristian apologetikası (Xristianlıq müdafiəsi) çərçivəsində dərin fəlsəfi əsaslar yaratmışdır.

     Platon və neoplatonizm, Xristianlığın ontoloji əsaslarının inkişafında mühim təsir göstərmişdir. Xristianlığın Tanrı, ruh, bədən və əxlaq anlayışları, Platon və neoplatonizmin təlimlərindən güclü şəkildə təsirlənmiş və bu fəlsəfi məktəblərin ideyaları Xristianlıqda Tanrının mükəmməlliyi, ruh və bədən əlaqəsi və əxlaqın mənası kimi məsələlərə yeni bir baxış gətirmişdir. Bu təsir, Xristianlıqda Tanrının və yaradılışın təbiətinin fəlsəfi və teoloji təhlilinə zəmin yaratmışdır.

    Patristik dövr, Xristianlığın əsas teoloji və fəlsəfi prinsiplərinin formalaşdığı, kilsə atalarının təlimlərinin inkişaf etdiyi və Xristian dünyasının ilk əsrlərində kilsə və imanla bağlı əsas ideyaların müəyyənləşdirildiyi bir dövrdür. Bu dövrün sonunda kilsə, yalnız dini icma olmaqla kifayətlənməyib, həm də siyasi və sosial həyatın təməlinə çevrilmiş, Papalığın və kilsə quruluşunun təsiri mühüm dərəcədə artmışdır.

     Patristik dövr, əsasən, I əsrdən IV əsrə qədər davam etmiş və kilsə atalarının (Patris) yazıları ilə müəyyənləşmişdir. Bu dövrün başlanğıcı, əsasən İsa Məsihin təlimlərinin yayılmasına, həvarilərin və apostolların yazdığı İncillərin təbliğinə və kilsə doktrinasının ilkin formalarının inkişafına həsr olunmuşdur. Kilsə ataları, Xristian təliminin teoloji və fəlsəfi təməllərini qoyaraq, müqəddəs mətnlərin təfsirində yeni yanaşmalar ortaya qoymuş, müxtəlif dini təlimlərə dair mübahisələri həll etmiş və dini həyatın təşkili üzrə prinsiplər irəli sürmüşlər.

    Patristik dövr, xüsusən kilsə atalarının - Basilios Böyük, Qriqori Nissalı, Avqustin və Tertullian kimi fəlsəfi və teoloji şəxsiyyətlərin təlimləri ilə tanınır. Bu dövrün sonunda, Xristianlığın teoloji əsasları tamamilə formalaşmış və kilsə daxilindəki ortodoksiyanın (düzgün inancın) əsasları müəyyənləşmişdir. Əsas teoloji məsələlər - Trinitet (Üçlük doktrinası), İsa Məsihin təbiəti, Kilsənin təbiəti və digər fundamental məsələlər bu dövrdə həll olunmuşdur.

      Patristik dövrün sonlarına doğru, kilsənin və papalığın təsiri artmağa başlamışdır. Konstantin İmperatoru tərəfindən qəbul edilən İsa Məsihin təbiəti ilə bağlı Nikea iman əhdi və sonrakı kilsə şuraları, kilsənin dini və siyasi həyatdakı rolunu mühüm şəkildə gücləndirmişdir. Həmçinin, Roma imperiyasının Xristianlığı dövlət dini kimi qəbul etməsi, kilsənin müstəqil və mərkəzləşdirilmiş bir qurum kimi möhkəmlənməsinə səbəb olmuşdur. Kilsə artıq yalnız dini təlim vermək deyil, həm də siyasi müstəvidə fəaliyyət göstərmək, imperatorlarla və dövlətin digər strukturları ilə əlaqələr qurmaq və mədəniyyətin formalaşmasında mühüm rol oynamaq funksiyasını öz üzərinə götürmüşdür.

      Papalığın yüksəlməsi, bu dövrün xüsusiyyətlərindən biri kimi ortaya çıxmışdır. Roma kilsəsi, Papanın məhkəmələrinin rəhbərlik etdiyi və Xristian dünyasında ən yüksək dini hakimiyyətə sahib olduğu bir qurum kimi təşəkkül tapmağa başlamışdır. Bu dövrün sonunda, Roma papası Xristian dünyasının ən güclü dini liderinə çevrilmişdir. Papalığın təsirinin artması ilə yanaşı, kilsə yalnız dini sahədə deyil, həm də cəmiyyətin digər sahələrində (mədəniyyət, təhsil, hüquq və s.) dominant rol oynamağa başlamışdır.

     Patristik dövrün sonunda, kilsə daha çox bir institusional qurum kimi formalaşmış və Xristian inancı, daha geniş coğrafi ərazilərə yayılmağa başlamışdır. Roma İmperiyasının rəsmi dini kimi Xristianlığın qəbul edilməsi, kilsənin təlimlərinin və strukturlarının daha da möhkəmlənməsinə şərait yaratmışdır. Bu dövrün sona çatması, Xristianlığın yalnız bir inanc sistemindən daha çox, bir dünya dini və mədəni təsir gücünə çevrilməsinin başlanğıcıdır.

     Patristik dövrün bitməsi ilə Xristianlığın teoloji inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Kilsə təlimlərinin sistemləşdirilməsi, Papalığın hakimiyyətinin möhkəmlənməsi və Xristianlığın dünyanın müxtəlif bölgələrinə yayılması, bu dövrün sonlarına aid mühüm hadisələrdir. Bu hadisələr, həm də Orta Əsrlər boyunca kilsənin və papalığın dünya siyasətində və mədəniyyətindəki mərkəzi rolunun əsasını qoymuşdur.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru