Helenistik və Roma dövrünün fəlsəfi məktəbləri (e.ə. IV – b. e. V)

• Peripatetik məktəb: Aristotelçilik (e.ə. IV- b.e. III)

  Makedoniyalı İsgəndərin (e.ə. 356–323) fəthlərindən sonra fəlsəfə daha çox fərdi xoşbəxtlik, əxlaq və praktiki həyat məsələlərinə yönəldi. Bunun əsas səbəbi Yunan şəhər-dövlətlərinin (polis) süqutu və geniş Helenistik imperiyanın yaranması oldu. Yeni siyasi və sosial şəraitdə fərdi insanın rifahı və daxili harmoniyası fəlsəfənin əsas mövzularına çevrildi.

  Peripatetik məktəb Aristotel (e.ə. 384–322) tərəfindən yaradılmış və onun davamçıları (Teofrast, Aleksandr Məğribi) tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu məktəb ontologiyanı məntiq, metafizika və fizika ilə əlaqələndirərək, varlığın mahiyyəti və strukturu haqqında sistemli bir yanaşma ortaya qoymuşdur.

  Teofrast (e.ə. 371–287) qədim Yunan fəlsəfəsinin mühüm fiqurlarından biri olmuşdur. Onun mənşəyi və doğum yeri ilə bağlı məlumatlar mübahisəlidir, lakin ümumi qəbul edilmiş fikirlərə görə, Teofrast Eressos şəhərində, Lesbos adasında doğulmuşdur. Eressos, qədim dövr Yunan dünyasında tanınmış bir şəhər idi və burada bir çox məşhur şəxsiyyətlər, o cümlədən şair Sapfo və təbiətçi Aristotlenin yaxın dostu Teofrast doğulmuşdular. 

Teofrast (e.ə. 371–287), Aristotelin ən yaxın tələbəsi və Peripatetik məktəbin ən mühüm nümayəndələrindən biri olmuşdur. Aristotelin fəlsəfi irsini davam və inkişaf etdirərək, xüsusilə ontologiya sahəsində müxtəlif yeniliklərə imza atmışdır. Onun işləri, xüsusən bitkilərin təbiətini və inkişafını təhlil edən əsərləri, təbiət fəlsəfəsinin inkişafında mühüm addımlar olmuşdur.

   Teofrast, Aristotelin substansiya və aksidensiya anlayışlarını daha detallı şəkildə inkişaf etdirmişdir. O, bu iki anlayış arasında daha mürəkkəb əlaqələr quraraq, bir varlığın təbiətinin yalnız əsas elementlərdən ibarət olmadığını, həm də onun xüsusiyyətlərinin və əlaqələrinin də böyük rol oynadığını vurğulamışdır. Bu, varlığın təkcə maddə və forma ilə izah edilməyəcəyini göstərir, eyni zamanda, onun xassələrə, funksiyalara və çevrəsinə də baxılması lazım olduğunu ifadə edir.

Teofrast, bitkilərin müxtəlif növlərinin yaranma səbəblərini, xüsusiyyətlərini və inkişafını geniş şəkildə təhlil etmişdir. O, Aristotelin təbiət fəlsəfəsini əsas alaraq, bitkilərin həyatını və dəyişiklik proseslərini daha aydın şəkildə izah etməyə çalışmışdır. Teofrast, bitkilərin həyatını təkcə onların fiziki xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirməyib, həm də onların substansiya və aksidensiya aspektlərini, məsələn, onların həyat dövrlərini, böyümə mərhələlərini, mühitə uyğunlaşmalarını və dəyişən şəraitə verdikləri reaksiyaları da nəzərdən keçirmişdir. Bu, təbiətin dəyişən və dinamik bir proses olduğunu göstərən bir yanaşma idi. 

Teofrastın ən diqqətəlayiq yanaşmalarından biri də bitkilərin təbiətini Aristotelin "potensial" və "aktual" anlayışları ilə əlaqələndirməsidir. Teofrast, bitkilərin öz inkişafında və mühitlə əlaqəsində bu iki prinsipi tətbiq etmişdir. O, bitkilərin potensial olaraq nə olacağına baxaraq, inkişaflarını daha yaxşı izah etmişdir. Hər bir bitki, potensial olaraq, öz növünün xassəsini və məqsədini həyata keçirə bilər, amma bunun üçün müəyyən şərait və hərəkət tələb olunur. Bu baxımdan, Teofrast varlığın hərəkətini və inkişafını Aristotelin "akt" və "potensial" anlayışları ilə şərh edir. O, təbiətin hər bir varlığının müəyyən bir məqsədə və formaya çatmaq üçün inkişaf etdiyini izah edir. Bu prosesdə mühitin təsiri, xüsusiyyətlərin və dəyişikliklərin rolunu vurğulamışdır.

      Teofrast, bitkilərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini təhlil edərkən, çox güman ki, ilkin ekoloji anlayışların əsasını qoymuşdur. O, bitkilərin yalnız öz daxili xüsusiyyətləri ilə deyil, həm də yaşadıqları mühitlə bağlı olaraq inkişaf etdiklərini göstərmişdir. Bu yanaşma, təbiətə və onun qanunlarına olan marağını göstərir və təbiət aləminin bütöv bir sistem olduğunu vurğulayır.

      Aleksandr Məğribi (e.ə. III əsr) barədə məlumatlar məhduddur və onun mənşəyi ilə bağlı bir neçə fərqli nəzəriyyə mövcuddur. Lakin, ən geniş qəbul edilən məlumatlara əsasən, Aleksandr Məğribi, Məğrib bölgəsindən, yəni müasir Şimali Afrikanın qərb hissəsindən gəlmişdir. Məğrib, tarixi olaraq, Şimali Afrikanın qərb hissəsi, xüsusilə də müasir Əlcəzair, Mərakeş və Tunisdən ibarət olan ərazi kimi tanınır. Bu bölgə, antik dövrlərdə müxtəlif fəlsəfi və mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmişdir. 

Aleksandr Məğribi Peripatetik məktəbin sonrakı dövrlərində Aristotelin fəlsəfi təlimini inkişaf etdirən və zənginləşdirən mühüm fiqurlardan biridir. O, Aristotelin ontoloji nəzəriyyəsinin əsas konsepsiyalarını daha da təhlil etmiş və inkişaf etdirmişdir. Xüsusilə, Aristotelin "potensial" və "aktual" anlayışlarını daha ətraflı şəkildə izah etmiş və bu iki anlayışın varlıq və hərəkət nəzəriyyəsindəki rolunu genişləndirmişdir. O, potensialın yalnız mümkün deyil, həm də gerçəkliyə çevrilmə imkanına malik olan bir vəziyyət olduğunu vurğulamışdır. 

Aleksandr Məğribi, Aristotelin varlıq fəlsəfəsinin ən mühüm məsələlərindən biri olan dəyişiklik və hərəkət məsələsini də dərindən təhlil etmişdir. Aristotelin nəzəriyyəsinə görə, hər şeyin dəyişməsi və hərəkət etməsi, potensial vəziyyətdən aktual vəziyyətə keçməsi ilə mümkündür. Aleksandr, bu fikri daha da genişləndirmişdir. O, bu keçidin yalnız fiziki dünyada deyil, həm də mənəvi və intellektual sahələrdə baş verdiyini qeyd etmişdir. Aleksandrın təhlilinə görə, bir varlıq yalnız "aktual" formaya çatmaqla deyil, həm də öz "potensialını" gerçəkləşdirərək daha mükəmməl bir vəziyyətə gəlir. O, xüsusilə insanın intellektual inkişafında bu keçidin əhəmiyyətini vurğulamışdır. İnsan düşüncəsi və ruhunun inkişafı da bu "potensial" və "aktual" anlayışları əsasında baş verir. Aleksandrın bu yanaşması, yalnız fiziki varlıqlarla deyil, həm də intellektual və əxlaqi təbiətlə bağlı olan dəyişiklikləri anlamağa kömək edir.

Aleksandr Məğribi, potensial və aktual anlayışlarını müsbət və mənfi dəyişikliklərin qarşılıqlı əlaqəsi ilə əlaqələndirmişdir. O, bu anlayışların aktiv və passiv qüvvələr arasında bir əlaqəni göstərdiyini irəli sürmüşdür. Həmçinin, bir varlığın potensial vəziyyəti onun inkişaf prosesində bir növ "passiv" vəziyyətdə olmasına bənzəyir, çünki o, gerçəkləşməyə başlamamışdır. Ancaq aktual vəziyyətə gəldikdə, o artıq aktiv bir formaya çevrilmiş və inkişaf etmiş olur. Aleksandrın fəlsəfəsində bu aktiv və potensial qüvvələr arasındakı əlaqə daha geniş şəkildə təhlil edilmiş və bu konsepsiyalar varlığın inkişafının təbii bir mərhələsi kimi göstərilmişdir. Həmçinin, bu anlayışların təbiət və insan psixologiyası ilə bağlı daha geniş konseptlərə tətbiqi ilə bağlı təhlillər irəli sürülmüşdür.

Aleksandr, Aristotelin varlıq fəlsəfəsini inkişaf etdirərkən, həm də varlığın mənbəyi ilə bağlı məsələləri təhlil etmişdir. O, ilahi və dünya varlığı arasındakı fərqləri və əlaqələri izah edərək, varlığın müxtəlif səviyyələrindəki qüvvələrin və formaların qarşılıqlı əlaqəsini öyrənmişdir. Aleksandrın nəzəriyyəsinə görə, ilahi varlıq aktual formada tamamilə mükəmməldir və dəyişməzdir, halbuki dünya varlığı potensial olaraq dəyişə bilən və inkişaf edə bilən bir formadır. Bu, fəlsəfi bir fərq idi, çünki Aleksandr İlahi varlığın qeyri-müəyyən və daim dəyişməz bir "aktual" vəziyyətdə olduğunu müdafiə etmişdir.

Aleksandr Məğribi, varlığın yalnız öz daxili xüsusiyyətləri ilə deyil, həm də mühitlə əlaqəsi kontekstində də təhlilini genişləndirmişdir. O, potensial və aktual anlayışlarını təbiət aləmindəki hərəkət və dəyişikliklərlə birləşdirərək, varlığın mühitə uyğunlaşma prosesini də izah etmişdir. Bu yanaşma, varlığın təbii və sosial mühitə reaksiyasını nəzərə alaraq, varlığın inkişafının qarşılıqlı təsirə bağlı olduğunu göstərir.

Aleksandr Məğribi Aristotelin ontoloji nəzəriyyəsini daha da təhlil edərək, potensial və aktual anlayışlarını yeni bir səviyyəyə daşımışdır. O, bu iki anlayışın dəyişiklik və hərəkət proseslərindəki əhəmiyyətini daha aydın şəkildə izah etmiş və fəlsəfi düşüncəni daha da inkişaf etdirmişdir. Aristotelin fəlsəfi irsini daha geniş şəkildə mənimsəyən və inkişaf etdirən Aleksandr Məğribi, Peripatetik məktəbin ontoloji düşüncəsinin müasir dövrə qədər gəlib çatmasında mühüm rol oynamışdır.

       Straton Lampsaklı (e.ə. 335–269) qədim Yunan fəlsəfəsinin mühüm fiqurlarından biri olub, Peripatetik məktəbin nümayəndəsi kimi tanınır. Onun doğum yeri Lampsakos şəhəri, yəni müasir Türkiyənin Çanakkale vilayətindəki Dardanel boğazının yaxınlığında yerləşən bir şəhərdir. 

Straton Lampsaklı (e.ə. 335–269), Peripatetik məktəbinin ən mühüm nümayəndələrindən biri olmaqla yanaşı, Aristotelin fəlsəfəsindən müəyyən fərqlər yaradan bir filosof idi. Onun təbiət və varlıq haqqındakı düşüncələri, xüsusilə Aristotelin teleoloji (məqsədli və məqsəd yönümlü) sisteminə qarşı çıxan yanaşmalarını əks etdirir. O, təbiəti fiziki qanunlarla izah etməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, təbiətdəki hadisələr yalnız maddə və hərəkət qanunları ilə izah edilə bilər. O, təbiət hadisələrinin, varlıqların və dəyişikliklərin məqsədli bir şəkildə deyil, sadəcə fiziki və maddi qanunlarla meydana gəldiyini müdafiə etmişdir. Straton, Aristotelin təbii dünyadakı məqsəd və səbəb anlayışını da tənqid etmişdir, çünki o, təbiətin heç bir daxili məqsədə və ya "niyyətə" malik olmadığını irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, dünyadakı hər şey maddə və enerji ilə əlaqəli və bunların qanunları əsasında baş verir. Straton, maddi varlıq və təbiət qanunlarını izah edərək, təbiətdəki bütün hadisələrin yalnız maddənin və fiziki qüvvələrin qarşılıqlı təsirindən yaranan bir nəticə olduğunu müdafiə etmişdir. Bu baxımdan, Stratonun yanaşması materializmin ilk nümunələrindən biri kimi qəbul edilə bilər. O, bütün varlığın təbiətinin, yalnız maddə və onun hərəkəti ilə izah edilə biləcəyini irəli sürmüşdür. Bu yanaşma, Aristotelin fəlsəfəsindəki forma və maddi təbiətin qarşılıqlı əlaqəsindən fərqli olaraq, yalnız maddi dünyanın təhlilinə fokuslanmışdır. 

      Straton Lampsaklı, Aristotelin Tanrı anlayışını zəiflədir və Tanrıya olan inancı daha az mərkəzləşdirilmiş və daha materialist bir şəkildə izah etmişdir. O, Tanrını təbiət qanunlarından kənar bir varlıq kimi deyil, daha çox təbiətin və fiziki dünyanın bir hissəsi kimi düşünmüşdür. Stratonun fəlsəfəsində Tanrı, bir ilk səbəb kimi hərəkət etməyən və kənarda duran bir varlıqdan, daha çox təbiətə daxil olan və onun fəaliyyətində heç bir xüsusi və məqsədli rolu olmayan bir qüvvəyə çevrilmişdir. Onun Tanrı anlayışını zəiflətməsi və daha materialist yanaşması, Stratonun bu yanaşmaları, qədim dövrün fəlsəfi düşüncələrində materializmin erkən formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur.

Cədvəl 3.21. Peripatetik Məktəbin ontoloji 

yanaşmalarının müqayisəsi

Filon, Yunan fəlsəfəsi ilə Yəhudi dini anlayışlarını birləşdirərək, Platonun ideya aləmi ilə bağlı fəlsəfi düşüncələrini, eyni zamanda öz dövrünün dini və mədəni mühitinə uyğunlaşdırmışdır. Onun təlimləri, Platonizmin klassik doktrinalarının şərhi və yeni fəlsəfi mövqelərin formalaşdırılmasında mühüm rol oynamışdır.

     Filonun fəlsəfi dünyagörüşü, Platonun ideya aləmi ilə əlaqələndirilir. Filon, Platonun deyalar aləmi nəzəriyyəsini Tanrının zehnində mövcud olan ilahi planlar kimi izah etmişdir. Onun fikrincə, İdeyalar, Tanrının mükəmməl və dəyişməz düşüncələri kimi təzahür edir, amma bu düşüncələr maddi aləmdə təkrarlanmış formada ortaya çıxır. Bu baxış, ontoloji və epistemoloji məsələləri birləşdirərək, ideya aləminin Tanrının bir ilahi düşüncə kimi varlığını təyin edir. Bu, Platonun ideyalar aləminin müstəqil və mükəmməl varlıq kimi mövcud olması anlayışını davam etdirərək, onu Tanrının yaradıcılıq prinsipləri ilə əlaqələndirir.

Filon, Loqos anlayışını da öz fəlsəfəsində əsas yerə qoymuşdur. Platonun ideyalar aləmi ilə paralel olaraq, Filon Loqosu Tanrı ilə maddi dünya arasında bir vasitəçi qüvvə kimi təqdim edir. Loqos, Yunan fəlsəfəsində təfəkkürün, dilin və hikmətin simvolu olsa da, Filonun təlimində bu anlayış daha çox Tanrının maddi aləmə təsirini təmin edən bir vasitə kimi çıxış edir. Filona görə, maddi dünya Tanrının birbaşa təsiri altında deyil, əksinə, Loqos vasitəsilə Tanrıdan gələn şüur və hikmət vasitəsilə formalaşır. Bu yanaşma, ontologiyada Tanrının maddi aləmlə birbaşa əlaqəsinin olmadığını, ancaq Tanrıdan gələn və maddi dünyaya yön verən bir vasitəçi qüvvənin olması düşüncəsini ortaya qoyur.

Filonun Loqos anlayışı sonradan xristian teologiyasında mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Xristian inancında İsa Məsihin "ilahi Loqos (Söz)" kimi qəbul edilməsi, Filonun təsiri ilə inkişaf etmiş bir ideyadır. Xristian teologiyasına görə, Loqos həm Tanrı ilə, həm də insanla birləşən bir vasitəçi kimi meydana gəlir. Bu fikir, İsa Məsihin ilahi mahiyyətini açıqlamağa xidmət etmişdir və xristianların Tanrı ilə olan əlaqəsini anlamağa imkan vermişdir. Filonun Loqos anlayışının xristian inancına təsiri, onun fəlsəfi irsinin gələcəkdə böyük bir teoloji önəm qazandığını göstərir.

Filonun fəlsəfəsi, Orta Platonizm və yəhudi fəlsəfəsinin təzahürüdür. Onun ontoloji baxışları, Tanrı ilə maddi dünyanın əlaqəsini anlamağa çalışır və Loqos vasitəsilə bu əlaqəni açıqlayır. Platonun ideya aləmi anlayışını Tanrının düşüncələri ilə birləşdirərək, Filon ontologiyanın metafizik və ilahi tərəfini inkişaf etdirmişdir.

Filonun təsiri yalnız ontologiya ilə bağlı deyil, həm də teologiya sahəsində mühüm təsir yaratmışdır. Xristianlığın inkişafında, xüsusən Loqos anlayışının İsa Məsihin ilahi mahiyyəti ilə əlaqələndirilməsi, Filonun Platonizmi xristian teologiyası ilə uzlaşdırma cəhdinin bir nəticəsidir. Bu yanaşma, həm də Orta Platonizminin fiziki aləm və ilahi düşüncə arasında bir körpü qurma cəhdi kimi qəbul edilə bilər.

Plutarx (doğum e.ə. 45), qədim yunan və romalı tarixçi, filosof və yazıçı kimi tanınır. O, Çeronea adlı şəhərdə doğulmuşdur, bu şəhər antik Yunanıstanın Beotia bölgəsində yerləşir. Plutarxın həyatının çox hissəsi Yunan və Roma mədəniyyətləri arasında bir körpü rolunu oynayaraq keçmişdir. O, gəncliyində Afensdə təhsil almış və burada müxtəlif filosoflarla tanış olmuşdur. 

Plutarx, Orta Platonizminin mühüm nümayəndələrindən biri kimi, öz fəlsəfi sistemində Platonun ideyalarını inkişaf etdirərək yeni anlayışlar təqdim etmişdir. O, xüsusilə ruh və maddi dünya arasındakı əlaqəni izah edərkən, həm ilahi, həm də maddi tərəflərin birliyini təhlil etmiş və bu yanaşması ilə ontoloji məsələləri daha dərin şəkildə araşdırmışdır. Onun fəlsəfi təhlilləri həm stoik, həm də pifaqorçu təsirləri ilə zəngin olmuş və Platonun doktrinalarına yeni qatlar əlavə etmişdir.

Plutarxın ruh anlayışı, onun ontoloji fəlsəfəsinin mərkəzində dayanır. O, ruhu həm ilahi, həm də maddi tərəflərdən ibarət bir varlıq kimi izah etmişdir. Filozof, ruhun ikiqat təbiətini vurğulamışdır: ilahi tərəfi ruhun mükəmməlliyə yönələn və əbədi bir hissəsi kimi, maddi tərəfi isə, onun dünyada bədənlə əlaqəli və keçici bir varlıq kimi mövcudluğunu əks etdirir. Plutarx, ruhun maddi tərəfinin çürüməyə meylli olduğunu, amma ilahi tərəfinin əbədiliyi və mükəmməlliyi ilə təbiətin və kainatın müəyyən bir mənasına işarə etdiyini bildirir. Bu, onun ontoloji ikiqatlıq anlayışını inkişaf etdirir, ruh və bədən arasındakı əlaqəni izah etməyə çalışır.

Bu fəlsəfi yanaşma, Aristotelin və stoiklərin düşüncələrindən də təsirlənmişdir. Stoiklər, ruhu hər şeyin maddi əsasında izah edərək, onun qeyri-maddi və mükəmməl tərəfini təbii aləmlə əlaqələndirmişdilər. Plutarx, bu təsiri qəbul edərək, ruhun həm maddi, həm də ilahi tərəfini birləşdirərək bir ontoloji harmoniya yaratmağa çalışır.