Qış sərt keçdi: Arı ailələri azala bilər – Alim həyacan təbili çaldı

Arılar təbiətin ən möcüzəvi canlılarından biridir. Dünyada 20 mindən çox arı növü mövcuddur, lakin bunların hamısı bal istehsal etmir. Ən geniş yayılmış növ ev arısıdır (Apis mellifera) və insanlar üçün ən çox tanınan növdür. Arılar qədim dövrlərdən bəri mədəniyyət və təbiət üçün mühüm rol oynayıblar. Misirdə arılar müqəddəs hesab olunub. Bal qida, dərman və kosmetika məqsədilə istifadə edilib.

Heç bilirdinizmi ki, tapılmış ən qədim bal Gürcüstanda 3000 il əvvələ aiddir və hələ də yeyilə biləcək vəziyyətdədir? Onun antibakterial xüsusiyyətləri bu möhtəşəm uzunömürlülüyü təmin edir.

Ən maraqlısı odur ki, dünyanın ən qədim pulunun üstündə arı şəkli var. Belə ki, Efesdə bu pullar eramızdan əvvəl 550-ci ildən başlayaraq dövriyyədə olub və arı təsvirləri ilə bəzədilib. Arı, məhsuldarlıq və əmək simvolu kimi, Efes şəhərinin mədəniyyətində mühüm yer tutub. Bu pullar həm də Artemis məbədinin təsiri ilə əlaqələndirilir, çünki məbədin baş rahibi "arı kralı", rahibələr isə "melissae" (arılar) adlanıb.

Arılar öz aralarında "rəqs dili" vasitəsilə ünsiyyət qururlar. Bu unikal ünsiyyət vasitəsi ilə bal arıları qida mənbəyinin harada yerləşdiyini, məsafəsini və istiqamətini digər arılara bildirirlər. Bu rəqs qida axtarışlarını daha effektiv edir.

Onlar həmçinin təbiətdə polen daşıyıcıları kimi mühüm funksiyanı yerinə yetirir. Eyni zamanda, öz çəkilərindən 300 dəfə ağır yükü daşımaq qabiliyyətinə malikdirlər. Arılar koloniyalarında kraliça arılar mühüm rol oynayır. Bir kraliça arı gündə 2000-ə qədər yumurta qoya bilir. Bu, koloniyanın davamlılığını təmin edir.

Onlar bitkilərin tozlanmasında əhəmiyyətli rol oynayır, bunun nəticəsində qida istehsalı artır, bioloji müxtəliflik qorunur və ətraf mühitin balansı təmin edilir. Təəssüf ki, arıların sayı son illərdə kəskin şəkildə azalmaqdadır. Bu azalmanın əsas səbəbləri arasında iqlim dəyişikliyi, pestisidlərin həddindən artıq istifadəsi, yaşayış mühitlərinin daralması və arı xəstəlikləri yer alır.

Arıların azalmasının kənd təsərrüfatına təsiri geniş miqyaslıdır. Bitkilərin təxminən 70%-i arıların köməyi ilə tozlanır və bu məhsullar dünya qida istehsalının mühüm hissəsini təşkil edir. Məsələn, alma, armud, çiyələk, pomidor və digər çiçəkli bitkilər arıların tozlanması nəticəsində yetişir. Tozlanma prosesi azalarsa, məhsul istehsalı da azalacaq, bunun nəticəsində bazarda məhsul çatışmazlığı yaranacaq və qiymətlər artacaq. Bu yalnız iqtisadiyyata deyil, həmçinin milyonlarla insanın gündəlik qida tələbatına təsir göstərə bilər.

Avropa Birliyində aparılan araşdırmalar arı koloniyalarında “çöküş sindromu”nun müşahidə edildiyini göstərir.  Neonikotinoid pestisidlər arılar üçün böyük təhlükə yaradır. Bu kimyəvi maddələr arıların sinir sisteminə təsir edərək onların istiqamət tapmaq qabiliyyətini azaldır, qida axtarışlarını çətinləşdirir və koloniyaların dağılmasına səbəb olur. Bundan əlavə, yaşayış mühitlərinin daralması da arıların azalmasında mühüm amildir. Urbanizasiya, kənd təsərrüfatı sahələrinin genişlənməsi və meşələrin məhv edilməsi arıların təbii mühitini məhdudlaşdırır.

Arıların azalması təkcə iqtisadiyyata deyil, həm də ekosistemin tarazlığına təhlükə yaradır. Arılar yabanı bitkilərin tozlanmasında mühüm rol oynayır və təbiətin özünü bərpa etməsi prosesində əsas vasitəçilərdən biridir. Arıların yoxluğu kiçik ekosistemlərin pozulmasına, bioloji müxtəlifliyin azalmasına və təbii tarazlığın pozulmasına gətirib çıxara bilər.

Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama verən arıçılıq üzrə biologiya elmləri doktoru, professor, Turan Elmlər Akademiyasının akademiki Rauf Sultanov ilk olaraq bildirib ki, arı ailələrinin sayının azalması müəyyən miqdarda arı xəstəlikləri və arıçıların peşəkarlıq səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqədardır: “Müstəqillik dövründə Azərbaycanda arı ailələrinin sayı artıb. Lakin bu qışın sərt keçməsi səbəbi ilə arı ailələrinin miqdarı azalma riski ilə qarşılaşa bilər, çünki hər bir ailəyə qoyulan qış yemi kifayət etməyə bilər. Qışın sərt soyuqları arıların zəifləməsinə və hətta bəzi ailələrin itirilməsinə səbəb ola bilər. Arı ailələri Aran bölgələrində, xüsusilə Şirvan bölgəsində, fevral ayının axırı mart ayının əvvəlində oyanmağa başlayır. Bu il qış sərt keçdi, bu səbəbdən arı ailələri azala bilər. Bu gün arıçılığa ziyan vuran ən böyük proseslərdən biri xəstəliklərin yayılmasıdır. Əgər vaxtında profilaktik tədbirlər görülməzsə, xəstəliklərlə mübarizə aparılmazsa, arı ailələrinin zəifləməsinə və qışlamadan çıxa bilməməsinə səbəb ola bilər. Ona görə də arıçılar yay, yaz, payız və qış dövrlərində hər dövrün özünəməxsus xəstəliklərlə mübarizə üsullarını tətbiq edirlər. Azərbaycanda və dünyada ən çox müşahidə olunan xəstəliklər Amerika və Avropa çürümə xəstəlikləridir. Bunlara qarşı artıq kifayət qədər təkmilləşdirilmiş metodlarla mübarizə aparılır. Əgər arıçı peşəkar deyilsə və kifayət qədər biliklərə sahib deyilsə, arı ailələrinin saxlanılması və xəstəliklərlə mübarizə səmərəsiz olur. Azərbaycanda arıçılığın inkişafı üçün böyük imkanlar mövcuddur”.

Alim bildirib ki, Qarabağ, Şərqi və Qərbi Zəngəzur zonaları arıçılığın inkişafı üçün mühüm ərazilərdir: “Erkən yaz aylarında arı ailələri Aran bölgəsinə köçürülür. Bu bölgələrdən də digər ərazilərə köçürülür. Arıçılıq sahəsində arıçılar saxlanma, yenilənmə və çoxaldılma prosesləri ilə bağlı müəyyən biliklərə malik olmalıdırlar. Bu biliklər problemlərin vaxtında həll edilməsinə kömək edir. Təbiətdə baş verən müxtəlif proseslər arıların həyatına təsir edir. Eyni zamanda, arıçılığın səhlənkarlığı, lazımi texnologiyalardan geniş istifadənin olmaması arıların ölümünə və miqdarının azalmasına səbəb olur. Ona görə də Azərbaycanda ilk növbədə arıçılığa dair onun saxlanılması, yemlənilməsi, yaz, yay, payız və qışlama dövründə arılara ediləcək qulluqla bağlı texnoloji prosesləri yeniləməlidirlər ki, buna qarşı mübarizə apara bilsinlər”.

Onun sözlərinə görə, arıçılığın inkişaf etdirilməsi üçün arılar il ərzində dörd-beş dəfə köçürülməsi vacibdir: “Yazda bitkilər daha çox çiçək açır. Bitkilərin çiçək açma müddətinə uyğun olaraq köçürmə düzgün tərtib edilməli və səliqəli şəkildə həyata keçirilməlidir. Arıçılığın inkişafında 1001 sir var. Arılara vaxtında gigiyenik tədbirlər aparılmasa, arılarda xəstəliklər artır. Həmçinin, vaxtında köçürmə prosesi aparılmasa, nektar tapmaq çətinləşir. Arıçılar bu sirrləri bilməlidirlər. Azərbaycanda bir çox peşəkar arıçılar var. Onlar bu bilikləri yeni arıçılara öyrətməlidirlər. Fikrimcə, arıçılıq sahəsində hər bir arıçı müəyyən kurslardan keçərək və imtahan verərək sertifikat almalı, sahələrindəki texnologiyaları tətbiq etməyi öyrənməlidir. Bu cür peşəkar arıçıların yetişdirilməsi ölkədə arıçılığın inkişafına mühüm töhfə verir”.

R. Sultanov vurğulayıb ki, müasir dövrdə texnoloji proseslər arıçılıqda məhsuldarlığı əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa imkan verir: “Arıçılıqda texnologiyaların olmadığı dövrlərdə arıçılar müxtəlif ənənəvi üsullardan istifadə ediblər. Lakin müasir dövrdə texnoloji proseslər arıçılıqda məhsuldarlığı əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa imkan verir. Ana arı bir gün ərzində 500-2500 yumurta qoyur. Bu yumurtalar yeddi gün ərzində yeni cavan arıların yetişməsinə səbəb olur. Arı ailələrində arıların miqdarı nə qədər çox olarsa, o qədər çox məhsul götürülür. Apardığımız tədqiqat işləri göstərir ki, arıların standart gücü var. Qışlamaya qoyduqda arılar 1.8-2 kq yem almalı və bu yuvada təxminən 20 min arı olmalıdır. Yəni 10 yuva arasına 20 kq qışlamağa bal qoyulmalıdır. Yem miqdarı azaldıqda arılar hiss edir ki, yuvadan çıxa bilməyəcəklər. Bu səbəbdən yaşlı arılar cavan arıların yerinə işləyir və çox işlədikləri üçün tələf olurlar. Təbii olaraq arı ailəsi öz fəaliyyətini nizamlayır və ya digər yuvalarla uyğun şəkildə fəaliyyət göstərir. Arının qış yemini götürmək haramdır, yəni arının qış yemini götürmək olmaz”.

Təəssüf ki, bəzi imkanlı şəxslər arıçılıqla məşğul olmaq istəsələr də, qulluq qaydalarına və texnoloji biliklərə malik olmurlar: “Halbuki, bu sahənin uğuru düzgün qulluq, texnologiya və bilikdən asılıdır. Peşəkar arıçılar respublikada bu sahəni inkişaf etdirmək üçün müxtəlif tədbirlər görülməsi. kurslar təşkil edilməsi və burada iştirakçılar müasir texnologiyaların tətbiqini öyrənərək sertifikat alması, müəyyən briqadaların yaradılması vacibdir. Bu briqadalar arı xəstəlikləri ilə mübarizədə daha mükəmməl biliklərə malikdirlər və müasir texnologiyalardan səmərəli şəkildə istifadə edirlər. Onlar həm araşdırmalar apararaq, həm də təcrübələrini bölüşərək xəstəliklərin təsirlərini minimuma endirməyə çalışırlar. Müxtəlif metodlardan istifadə olunmaqla arı ailələrinin sağlamlığı qorunur və xəstəliklərin yayılmasının qarşısı alınır. Briqadalar həm öz qrupları daxilində, həm də digər arıçıları cəlb edərək birlikdə bu sahədə daha geniş mübarizə aparırlar. Təchiz olunmuş texnologiyalar sayəsində arı xəstəliklərinin qarşısını almaqda daha effektiv tədbirlər görülür”,- deyə R.Sultanov fikrini yekunlaşdırıb.

Nəzrin Salmanova