Bu ədalətsizlik məni beynəlxalq hüququ öyrənməyə vadar edib – MÜSAHİBƏ

Beynəlxalq hüquq dövlətlər arasında münasibətləri nizamlayan və bəşəriyyətin sülh içində yaşamasını təmin etməyə çalışan bir qanunlar sistemidir. Bu sahə, dünyanın müxtəlif guşələrində insanların və dövlətlərin qarşılıqlı əlaqələrini bir çərçivəyə salır, suverenlik və ərazi bütövlüyünü qoruyur. Hər bir ölkə öz sərhədlərində sərbəst şəkildə inkişaf etmək hüququna sahib olsa da, beynəlxalq hüquq onları bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olduğunda ədalətli və sülhsevər davranmağa yönəldir. Bütün bu hüquqi prinsiplər, müharibə və zorakılıqla üzləşən xalqların hüquqlarını qorumaqla yanaşı, qlobal əməkdaşlığın və həmrəyliyin inkişafına xidmət edir. Beynəlxalq hüququn təməlində duran ədalət və bərabərlik anlayışları, dünya üzərində sabitliyi təmin edən ən vacib amillərdən biridir.

Mövzu ilə bağlı  İngiltərənin Kembric Universitetində beynəlxalq hüquq üzrə magistr təhsili alan həmyerlimiz Cavid Rəhimli Crossmedia.az-a müsahibə verib.

-  İlk olaraq, özünüzü təqdim etməyinizi xahiş edirəm...

-  Mən Rəhimli Cavid İlqar oğlu, 2002-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşam, əslən Qərbi Azərbaycanın Qafan rayonundanam. Hazırda Kembric Universitetində beynəlxalq hüquq üzrə magistr təhsili alıram, universitetin beynəlxalq hüquq üzrə akademik jurnalında redaktor kimi çalışıram. Əsas araşdırma mövzum Qərbi Azərbaycana qayıdış hüququ barədədir. 2019-cu ildə 684.4 balla BDU-nun Hüquq fakültəsinə qəbul olunmuş, təhsil müddətində Prezident təqaüdçüsü olmuş və 99/100 ortalama ilə məzun olmuşam. 2024-cü ildə ABŞ-nin Corc Vaşinqton Universitetindən xarici əlaqələr hüququ üzrə magistr proqramını bitirmişəm. Bu dövr ərzində Oksford Universitetində insan haqları üzrə mübadilə proqramında iştirak etmişəm.

Vaşinqtonda yaşadığım dövrdə Azərbaycanlı Tələbə Məzun Platformasının ABŞ üzrə koordinatoru kimi müxtəlif ştatlarda Azərbaycan icması ilə birgə bir sıra tədbirlər təşkil etmişəm. Həmçinin Vaşinqtonda bir siyasətçi köməkçisi kimi çalışaraq, tez-tez konqres üzvlərinin komandası ilə görüşlərdə iştirak edirdim. Bu görüşlərdə hər zaman əslən Qafandan olduğumu xüsusilə vurğulayırdım.

Hazırda isə Kembricdə yaşayır, Londonda iş təcrübəsi keçirəm. Londonda "Henry Jackson Society" (HJS) beyin mərkəzində araşdırma köməkçisi kimi təcrübə proqramını bitirmişəm. İndi isə “Chatham House”da  ümumi gələcək dialoqları platformasının üzvü kimi mütəmadi olaraq müzakirələrə qatılıram. Beyin mərkəzləri sahəsinə marağım və bu istiqamətdə formalaşmağım Bakıda yerləşən Topçubaşov mərkəzi sayəsində olub. Orada keçdiyim təcrübə elə Londondakı beyin mərkəzlərindən fərqlənmir.

Bu ədalətsizlik məni beynəlxalq hüququ öyrənməyə vadar edib

-  Hüquq sahəsində fəaliyyətinizdə sizə ən çox ilham verən hadisə nə  olub?

-  Hüquq sahəsində fəaliyyətimə ən çox ilham verən hadisə qohumlarımın qaçqın kimi yaşadığı taledir. Bu ədalətsizlik məni beynəlxalq hüququ öyrənməyə vadar edib. Əvvəllər diplomat olmaq istəyirdim, lakin son illərdə Azərbaycanın beynəlxalq hüquq sahəsindəki çətinliklərini gördükcə, müstəqil ekspert kimi faydalı olmağın daha vacib olduğunu anladım.

Xarici siyasət əksər hallarda təhlükəsizlik maraqları üzərində qurulur, beynəlxalq hüquq isə bu məqsədlərə çatmaq üçün istifadə olunan bir alətdir…

-  HJS-də təcrübə proqramı keçməyiniz və “Chatham House” iştirakınız beynəlxalq siyasət və hüquq mövzularında baxış bucağınızı necə dəyişib?

-  HJS-də milli təhlükəsizlik yönümlü düşüncə tərzi ilə tanış oldum və bir daha anladım ki, xarici siyasət əksər hallarda təhlükəsizlik maraqları üzərində qurulur, beynəlxalq hüquq isə bu məqsədlərə çatmaq üçün istifadə olunan bir alətdir. İnsan hüquqları da çox vaxt məqsəd kimi yox, diplomatik maraqlara xidmət edən arqument kimi istifadə olunur.

 Digər tərəfdən,  “Chatham House” kimi      nisbətən liberal institutlar daha çox  universal dəyərləri təbliğ edərək qlobal həmrəyliyə nail olmağa çalışırlar. Bu iki fərqli yanaşmanı görmək məni daha realpolitik düşünməyə sövq etdi. Xüsusilə ikinci Tramp administrasiyasının (MAGA koalisiyası və onu dəstəkləyən texno-feodal güclərin) bu dəfə keçmiş səhvlərdən nəticə çıxarıb, neoliberal institutları sistematik şəkildə sökərək onların yerinə ideoloji davamlılığı təmin edəcək yeni strukturlar qurmaq istəyi beynəlxalq nizamın dönüş nöqtəsində olduğunu göstərir.

Təbii ki, bu proses beynəlxalq hüququn aliliyinə də mənfi təsir göstərir. Məncə qarşıdakı illərdə 2008-ci il miqyasına bərabər yeni bir qlobal iqtisadi böhran baş verəcək. Bu kollapsdan sonra isə post-2030 dövründə beynəlxalq hüququn aliliyi indiyə qədər olmadığı qədər güclü və strateji əhəmiyyətli olacaq. Çünki xaosdan sonra sabitliyə ehtiyac yaranır və hüquq bu sabitliyin əsas dayağına çevriləcək.

Bu da mənə bir daha göstərdi ki, regionla bağlı təsəvvürlər çox zaman birtərəfli formalaşır

-  Londonda fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlarla işləyərkən, Azərbaycan və ya digər ölkələrin təmsilçiliyi ilə bağlı üzləşdiyiniz hər hansı çətinliklər və ya maraqlı təcrübələriniz olubmu?

-  Londonda beynəlxalq təşkilatlarla işləyərkən Azərbaycanla bağlı müəyyən informasiya boşluqları və stereotiplərlə üzləşmişəm. Bəzən regional mövzulara birtərəfli yanaşma nümayiş etdirilib ki, bu da narrativin nə qədər vacib olduğunu göstərir. Ən maraqlı xatirəm isə Vaşinqtonda Kaliforniyadan olan bir konqres üzvü ilə görüşüm zamanı baş verib. Özümü Ermənistandan qaçqın kimi təqdim edəndə, o, məni Qarabağ ermənisi zənn edib çox xoş münasibət göstərdi. Amma mən Qafandan qaçqın olan azərbaycanlı olduğumu izah edəndə, şok keçirdi, bu da mənə bir daha göstərdi ki, regionla bağlı təsəvvürlər çox zaman birtərəfli formalaşır.

Qərbi Azərbaycana qayıdış hüququ barədə düşüncələrim uşaq yaşlarımdan başlayıb

-  Qərbi Azərbaycana qayıdış hüququ haqqında apardığınız araşdırmalara necə başlamağa qərar verdiniz? Bu mövzu ilə bağlı hansı xüsusi aspektləri araşdırırsınız?

-  Qərbi Azərbaycana qayıdış hüququ barədə düşüncələrim uşaq yaşlarımdan başlayıb. Bu mövzunun ictimai şəkildə qabardılmasının vacibliyini ilk dəfə 2019-cu ildə vurğuladım, o zaman bu məsələni Qarabağ ermənilərinin iddialarına qarşı insan hüquqları arqumenti kimi irəli sürmüşdüm. Lakin bu mövzu yalnız post-müharibə dövründə gec də olsa aktuallıq qazanıb.

Corc Vaşinqton və Oksford universitetlərində qayıdış hüququ və deportasiya ilə bağlı araşdırmalar apararaq bu barədə hesabatlar dərc etmişəm. Hazırda isə Kembric Universitetində bu mövzunu "case study" kimi tədqiq edirəm, fokusum isə məhz Azərbaycanlı qaçqınlardır. Araşdırmam 1948–1953 və 1987–1991-ci illər arasında baş verən deportasiyalar nəticəsində qaçqın düşən şəxslərin və onların ailə üzvlərinin qayıdış hüququnu əhatə edir. Əsas diqqətim deportasiyanın könüllü yoxsa məcburi miqrasiya kimi qəbul olunmasının qayıdış hüququna təsirinə yönəlib. Mənim arqumentim ondan ibarətdir ki, beynəlxalq hüquqda hər iki halda qayıdış hüququ tanınır, lakin deportasiya məcburi kimi qəbul olunduqda onun praktiki icrası daha real və əsaslandırılmış olur, çünki bu məsələ son nəticədə beynəlxalq təşkilatlar yox, Ermənistan-Azərbaycan siyasi danışıqları çərçivəsində həll ediləcək.

Çox istəyirəm ki, azərbaycanlı beynəlxalq hüquqşünasların bir platforması yaradılsın

-   İnsan hüquqları və beynəlxalq hüquq sahəsində Azərbaycanın maraqlarını müdafiə etmək üçün hansısa yeni təşəbbüslər irəli sürməyi planlayırsınızmı?

-  Bir hüquqşünas və tədqiqatçı kimi əsas məqsədim Ermənistandan deportasiya olunan azərbaycanlıların qayıdış hüququnun beynəlxalq hüquqi əsaslarla tanınmasına nail olmaqdır. Bu mövzuda həm akademik, həm də hüquqi-siyasi səviyyədə analitik hesabatlar hazırlayıram.

Eyni zamanda, çox istəyirəm ki, azərbaycanlı beynəlxalq hüquqşünasların bir platforması yaradılsın. Bu platforma çərçivəsində birgə tədqiqatlar aparılsın, strategiyalar işlənib hazırlansın. Düşünürəm ki, insan hüquqları sahəsində hökumətin islahatları gücləndirməsi Azərbaycanın Qərblə əməkdaşlığını asanlaşdırar. Baxmayaraq ki, bugün Qərbdə liberal dairələr zəifləyib, ancaq gələcək qeyri-müəyyəndir. Bu istiqamətdə atılacaq hər bir addım Azərbaycanın beynəlxalq mövqeyinə uzunmüddətli töhfə verəcək.

-  İngiltərədə Azərbaycanın maraqlarını qorumaq üçün hansı addımlar atırsınız? 

-  Vaşinqtonda olduğum dövrdə Azərbaycanla bağlı daha aktiv ictimai fəaliyyət göstərirdim, hətta diaspora təşkilatına rəhbərlik etmək belə mənə təklif olunmuşdu. Lakin zamanla başa düşdüm ki, Azərbaycanın beynəlxalq hüquq sahəsində maraqlarını uzunmüddətli və effektiv şəkildə müdafiə etmək üçün müstəqil və obyektiv ekspert kimi fəaliyyət göstərmək daha faydalıdır. Xüsusilə müşahidə etdim ki, azərbaycanlılar beynəlxalq təşkilatlarda rəhbər vəzifələrdə demək olar ki, təmsil olunmur və bu sahədə ciddi boşluq var. Bu mövqelərə çatmaq üçün isə neytrallığı və peşəkarlığı qorumaq əsas şərtdir.

Hazırda əsas diqqətimi beynəlxalq hüquq üzrə peşəkar formalaşmağa yönəltmişəm. Eyni zamanda, Kembric Universitetində azərbaycanlı tələbələr üçün yeni bir cəmiyyət yaratmağı planlaşdırıram. Xaricdə təhsil üzrə dövlət proqramının müsbət təsiri nəticəsində artıq hər il bir neçə azərbaycanlı tələbənin bu universitetə qəbul olunacağı gözlənilir. İnanıram ki, yaradacağımız bu Azərbaycan cəmiyyəti gələcək nəsil tələbələr tərəfindən davam etdiriləcək və həm sosial, həm də intellektual birlik üçün bir platforma olacaq.

Artıq beynəlxalq hüquq üzrə ixtisaslaşmış bir hüquq firmasından Londonda iş təklifi almışam və məzun olduqdan sonra vətənə qayıdana qədər bu firmada çalışaraq təcrübə qazanmaq niyyətindəyəm.

Nəzrin Salmanova