Aristotel

Aristotel (e.ə. 384-322) Makedoniyanın Stagira şəhərində doğulub. Atası Nikomaxos Makedoniya kralı II Filippin sarayında həkim idi. Aristotel Platonun Akademiyasında təhsil alıb və sonradan Makedoniyalı İskəndərin müəllimi olub.

Bəzi tədqiqatçılar iddia edirlər ki, Aristotelin ailəsi Balkan mənşəli trak və ya Frakiya-İlliriya kökənli ola bilər, çünki Makedoniya regionu qədim Yunanıstanla yanaşı, Traklar və digər etnik qrupların yaşadığı bir ərazi idi. Lakin Aristotelin dili, fəlsəfəsi və bütün fəaliyyəti yunan dünyasına aid idi. O, yunan mədəniyyətində yetişmiş və yunan fəlsəfəsini inkişaf etdirmişdi. 

Diogen Laertiusun yazdığına görə, Aristotelin ölümündən sonra onun kitabxanası və əsərləri ən yaxın tələbəsi və peripatetizm məktəbinin davamçısı olan Teofrasta keçmişdir (Diogen Laertius, Lives of Eminent Philosophers V, 52). Strabon qeyd edir ki, Teofrast bu kitabxananı Nelayə miras qoydu, lakin Nelayın varisləri kitabları uzun müddət gizlətdilər (Strabon, Geographica XIII, 1, 54). Plutarxın məlumatına görə, Nelayın varisləri bu kitabları yeraltı anbarlarda saxladıqları üçün əsərlər nəmin və həşəratların təsirindən zədələnmişdi (Plutarx, Sulla 26).

Strabon qeyd edir ki, Apellikon fəlsəfə ilə ciddi məşğul olmayan bir kitab kolleksiyaçısı idi və Aristotelin əsərlərində çatışmayan hissələri özbaşına doldurmağa çalışmışdır. Bunun nəticəsində mətnlərdə çoxsaylı səhvlər yaranmışdır (Strabon, Geographica XIII, 1, 54). Plutarxın məlumatına görə, Roma generalı Sulla e.ə. 86-cı ildə Afinanı fəth etdikdən sonra Apellikona məxsus kitabxananı Romaya gətirmişdir (Plutarx, Sulla 26). Strabon bildirir ki, Romada Aristotelin əsərlərinin qeyri-dəqiq köçürmələri və səhv nüsxələri geniş yayıldı. Xüsusilə Tiranion adlı qrammatikin bu mətnləri yenidən nəzərdən keçirməsi və korrektə etməsi göstərilir (Strabon, Geographica XIII, 1, 54).

Afeneyin yazdığına görə, Misir hökmdarı II Ptolemey Filadelf (e.ə. 285–246) Aristotelin bəzi əsərlərini əldə edərək İskəndəriyyə kitabxanasına köçürmüşdür. Lakin, bu iddia Strabon və Plutarxın məlumatları ilə ziddiyyət təşkil edir (Athenaios, Deipnosophistae I, 3a). Verner Yeqer göstərir ki, Aristotelin günümüzə qədər gəlib çatan əsərlərinin çoxu onun tələbələri üçün yazdığı dərsliklər və qeydlərdən ibarətdir, yəni onlar ictimai nəşr üçün nəzərdə tutulmamışdır (Werner Jaeger, Aristoteles: Grundlegung einer Geschichte seiner Entwicklung 1923). Barnes qeyd edir ki, bəzi mətnlər, məsələn, "Magna Moralia" və "Rhetorica ad Alexandrum" adlı əsərlər Aristotelin orijinal əsərləri olub-olmadığı mübahisəlidir (Jonathan Barnes, Aristotle 1982).

Aristotelin bəzi əsərlərinin sonradan əlavə edildiyi akademik araşdırmalarda təsdiq olunur. Werner Jaeger öz "Aristotle: Fundamentals of the History of His Development" adlı fundamental tədqiqatında Aristotelin düşüncəsinin inkişaf etdiyini və bəzi hissələrin tələbələri tərəfindən əlavə edildiyini bildirir. Aristotelin bəzi əsərlərinin sistematik və ya qeyri-sistematik şagirdlər tərəfindən genişləndirilməsi haqqında Jonathan Barnes, "The Cambridge Companion to Aristotle" əsərində də müzakirə aparılır. Platonun əsərləri ilə bağlı da eyni iddialar var. Leo Strauss və Allan Bloom, "The City and Man" kitabında Platon dialoqlarının sonrakı dövrlərdə Platona aid edilməyən hissələrinin ola biləcəyini bildirirlər.

Pifaqorçular məktəbi təxminən e.ə. VI əsrdə gizli fəlsəfi doktrinaların təbliği ilə tanınırdı. Pifaqorun ardıcılları onun fikirlərini yazmağa icazə vermir, yalnız şifahi ənənə ilə ötürürdülər (Burada əsas mənbə: Guthrie, W.K.C. "A History of Greek Philosophy"). Platonun Akademiyası və Aristotelin Liseyi müəyyən qədər açıq fəlsəfi məktəblər idi, lakin bəzi dərslər yalnız seçilmiş şagirdlərə çatdırılırdı. Platonun bəzi "ezoterik" (məxfi) dərsləri olduğu barədə məlumat Diogen Laertius tərəfindən verilir ("Lives and Opinions of Eminent Philosophers", III kitab). Yunan məktəb ənənələrində mətnlərin tələbələr tərəfindən qorunduğu və genişləndirildiyi haqqında Pierre Hadot, "What is Ancient Philosophy?" əsərində geniş məlumat verilir.

İslam fəlsəfəsində Fərabi, İbn Sina və İbn Rüşdün Aristotelin əsərləri üzərində şərhlər yazdıqları məlumdur. Onların şərhləri bəzən Aristotelin orijinal fikirlərini dəyişdirmişdir (Dimitri Gutas, "Avicenna and the Aristotelian Tradition"). Yəhudi fəlsəfi ənənəsində Maimonides (Rambam) Aristotel və Fərabinin bəzi fikirlərini sistemləşdirib genişləndirmişdir (Moses Maimonides, "Guide for the Perplexed"). "Czab" metodu Yaxın Şərqdə əsasən sufi və batini ənənələrdə istifadə olunurdu. Müəllimlərin fikirləri şagirdlər tərəfindən genişləndirilib daha müasir kontekstdə izah edilirdi (Henry Corbin, "History of Islamic Philosophy").

Sokratın məhkəməsi yunan cəmiyyətinin fəlsəfəçilərə necə düşmən münasibət bəslədiyini açıq göstərir. O, gəncləri pozmaqda və tanrıları inkar etməkdə ittiham olunmuş və edam edilmişdir (Platon, "Apologiya"). Diogen Laertius öz "Filosofların həyatları və fikirləri" əsərində qeyd edir ki, Anaksagor və Protagor ateist və ya ənənəvi dəyərlərə qarşı çıxdıqları üçün sürgün olunmuşdular. Aristotelin də ölümündən əvvəl Afina şəhərindən qaçdığı və "Afina ikinci dəfə fəlsəfəyə qarşı günah işlətməsin" dediyi qeyd edilir (Guthrie, W.K.C. "A History of Greek Philosophy"). Fəlsəfi düşmənçilik məsələsi Misirdə və Babilistanda fərqli idi. Orada müdriklər və kahinlər rəsmi institutlar tərəfindən qorunurdu (Jan Assmann, "The Mind of Egypt: History and Meaning in the Time of the Pharaohs").

Yunan filosoflarının əsərlərinin gizli saxlanılması, tələbələr tərəfindən genişləndirilməsi, məhdud auditoriya üçün qorunması və zamanla transformasiyaya uğraması haqqında tarixi mənbələrdə kifayət qədər məlumat mövcuddur. Eyni tendensiyalar Yaxın Şərq və digər qədim mədəniyyətlərdə də mövcud olmuşdur. Fəlsəfəyə qarşı düşmən münasibət, xüsusilə Sokrat və Anaksaqorun məhkəmələri ilə sübut edilə bilər. Bu təhlil göstərir ki, qədim fəlsəfi biliklərin qorunması və yayılması prosesində məktəb ənənələri, təriqət strukturları və tələbə-şagird əlaqələri həlledici rol oynamışdır.

Təqdim etdiyimiz faktlar göstərir ki, Aristotelin əsərlərinin taleyi olduqca mürəkkəb olub və onların çoxu zamanla dəyişikliklərə məruz qalıb. Apellikonun etdiyi qeyri-dəqiq bərpalar və Sullanın Romaya apardığı nüsxələr Aristotelin irsinin təhrif olunmasına səbəb olub. Aristotelin bəzi əsərləri həqiqətən də ona aid deyil və onların müəllifliyi mübahisəlidir. 

Aristotel, fəlsəfənin inkişafında Platonun idealist ontologiyasını ciddi şəkildə tənqid edərək, ontologiyanı daha sistemli və təbii bir elm kimi qurmağa çalışmışdır. Onun ontoloji görüşləri, varlığın müxtəlif aspektlərini müstəqil və müəyyən kateqoriyalar çərçivəsində izah etməyə yönəlmişdir. Aristotel varlıq haqqında düşüncələrini əsasən "Metafizika" və "Fizika" əsərlərində sistemləşdirmiş və varlıq anlayışını müxtəlif aspektlərdən izah etməyə çalışmışdır. Aristotel, varlığı başlıca olaraq "substansiya" (maddə) və onun "aksidensiyalar" (xüsusiyyətlər) şəklində iki əsas kateqoriyaya ayırmış və varlığın bu iki aspektini dərin şəkildə təhlil etmişdir.

• Substansiya və Aksidensiya

Aristotelin ontologiyası varlığın mahiyyəti və quruluşunu araşdıran bir sistem kimi fəlsəfənin əsasını təşkil edir. Onun metafizik konsepsiyasının əsas prinsiplərindən biri substansiya (ousia) və aksidensiya (symbebēkos) arasında fərq qoymasıdır. Bu fərqləndirmə, sonrakı fəlsəfi ənənələrdə, xüsusilə orta əsr sxolastik fəlsəfəsində və yeni dövr metafizikasında mərkəzi bir anlayış kimi qorunub saxlanmışdır.

      Substansiya (Ousia) nədir?

Substansiya Aristotelin varlıq nəzəriyyəsində əsas və daimi mövqeyə sahibdir. O, varlığın müstəqil və özlüyündə mövcud olan forması kimi təsvir edilir. Aristotel substansiyanı iki səviyyədə izah edir:

- Birinci dərəcəli substansiya (prote ousia) – konkret varlıqlar, yəni fərdi obyektlər (məsələn, "bu insan", "bu ağac").

- İkinci dərəcəli substansiya (deutera ousia) – fərdi obyektlərin daxil olduğu ümumi kateqoriyalar (məsələn, insanlıq və ya heyvanlıq kimi cinslər və növlər).

       Substansiyanın xüsusiyyətləri:

- Öz varlığını öz içində daşıyır, başqa bir varlığa bağlı deyil.

- Fərdi varlıq kimi təyin olunur və özünəməxsus mahiyyəti var.

- Forma və maddənin birləşməsindən ibarətdir (hilemorfizm).

- Dəyişməz və sabit bir mahiyyəti qoruyur.

Aristotelə görə, substansiya həm maddə (hile) həm də forma (eidos) elementlərini ehtiva edir. Bu birlik, sonrakı fəlsəfi məktəblərdə əsaslı metafizik problemlərdən birinə çevrilmişdir.

     Aksidensiya (Symbebēkos) nədir?

Aksidensiya substansiyadan fərqli olaraq, bir varlığın əsas olmayan, dəyişkən və subyektə bağlı olan xüsusiyyətlərini ifadə edir. Aristotel aksidensiyanı substansiyanın daşıdığı keyfiyyətlər kimi nəzərdən keçirir.

     Aksidensiyanın xüsusiyyətləri:

- Müstəqil mövcud ola bilmir, yalnız substansiyaya aid olur.

- Varlığın xarici görünüşünə və xüsusiyyətlərinə təsir edir.

- Zamanla dəyişə bilər, lakin substansiya qalır.

     Məsələn, bir ağacın yaşıllığı və ya bir insanın saç rəngi aksidensiyadır. Çünki bu xüsusiyyətlər həmin varlığın mövcudluğunu müəyyən etməz, sadəcə onun konkret xüsusiyyətlərini ifadə edər.

       Aristotel aksidensiyanı daha dəqiq anlamaq üçün 10 kateqoriya modelini təklif edir:

1. Substansiya (ousia) – Məsələn, insan və ya at.

2. Kəmiyyət (poson) – Məsələn, uzunluq, eni, çəkisi.

3. Keyfiyyət (poion) – Məsələn, rəng, forma, xarakter.

4. Əlaqə (pros ti) – Məsələn, "ata-oğul" münasibəti.

5. Məkan (pou) – Məsələn, harada yerləşməsi.

6. Zaman (pote) – Məsələn, nə vaxt baş verdiyi.

7. Vəziyyət (keisthai) – Məsələn, oturmaq, durmaq.

8. Sahiblik (echein) – Məsələn, bir şeyə malik olmaq.

9. Hərəkət (poiein) – Məsələn, yazmaq, oxumaq.

10. Məruz qalmaq (paschein) – Məsələn, təsirlənmək, soyumaq.

      Bu kateqoriyalar içində yalnız substansiya müstəqil mövcud olan varlıqdır. Digər doqquz kateqoriya isə aksidensiya kimi yalnız substansiya üzərində var ola bilər.

     Aristotel üçün substansiya və aksidensiya ayrılmazdır. O, bu əlaqəni hilemorfizm (maddə-forma birliyi) nəzəriyyəsi çərçivəsində izah edir:

-    Maddə (hile) – potensial varlıqdır, formaya sahib olmadan mövcud deyil.

-    Forma (eidos) – maddəni müəyyənləşdirən və ona məna verən prinsipdir.

    Substansiya həm maddə, həm də forma kimi mövcuddur, lakin aksidensiya yalnız substansiyanın atributu kimi qalır.

     Aristotelin substansiya və aksidensiya kateqoriyaları sonrakı dövrlərin fəlsəfəsinə aşağıdakı kimi təsir etmişdir:

-  Tomas Akvinalı Aristotelin substansiya anlayışını teoloji sistemə inteqrasiya edərək, onun xristian ontologiyasına təsirini gücləndirmişdir.

-   Sxolastik fəlsəfə substansiya-aksidensiya fərqini evxaristiya (müqəddəs çörək və şərab) doktrinasında istifadə etmişdir.

-    Fərabi Aristotelin məntiqi və ontoloji sistemini sistemləşdirərək, substansiyanı ilk varlıq (vücud) və onun xüsusiyyətlərini isə, aksidensiyalar kimi izah etmişdir. O, Aristotelin kategoriyalar konsepsiyasını qəbul edərək, varlığın mahiyyət və təsadüfi xüsusiyyətlər arasındakı fərqini vurğulamışdır.

-   İbn Sina (Avisenna) Aristotelin substansiya və aksidensiya anlayışlarını daha da inkişaf etdirmiş və "vacibül-vücud" (zəruri varlıq) və "mumkinül-vücud" (mümkün varlıq) anlayışları ilə metafizik sistem yaratmışdır. Onun fəlsəfəsində substansiya - öz varlığını başqa bir varlıqdan almayan müstəqil mahiyyətdir. Aksidensiya isə, ancaq substansiya üzərində mövcud olan və özü-özlüyündə varlıq qazanmayan xüsusiyyətlərdir. İbn Sinaya görə, yalnız Allah (Vacibül-Vücud) tam substansiya ola bilər və o, heç bir aksidensiyaya malik deyil.

-    İbn Rüşd (Averroes) üçün substansiya forma və materiyanın birliyidir. Aksidensiyalar bu substansiyanın müxtəlif dəyişkən xüsusiyyətlərini əks etdirir.

-    Dekart substansiyanı müstəqil varlıq kimi görsə də, onu düşüncə və cismə bölərək dualist bir yanaşma təklif etdi.

-   Spinoza Aristotelin substansiya anlayışını radikal şəkildə genişləndirərək, yalnız bir tək substansiyanın (Tanrı-təbiət) mövcud olduğunu iddia etdi.

-   Lokk, substansiya və aksidensiya arasındakı fərqi qəbul etsə də, substansiyanın mahiyyətini dərk etməyin çətinliyini vurğulamışdı.

-     Husserl, fenomenologiya çərçivəsində Aristotel ontologiyasını yenidən şərh edərək, varlığın substansiya və aksidensiya üzərində qurulmasını analiz etmişdi.

-     Analitik filosoflar substansiya və mahiyyət anlayışlarını müasir metafizik müzakirələrə daxil etmişlər.

 Aristotelin substansiya və aksidensiya anlayışları ontologiyanın əsasını təşkil edən fundamental konsepsiyalardır. Onun metafizik sistemi varlığın mahiyyətini izah etməklə yanaşı, sonrakı fəlsəfi düşüncələr üçün epistemoloji və metafizik çərçivə yaratmışdır. Aristotelin bu nəzəriyyələri fəlsəfi düşüncənin inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı, elmi və dini sistemlərdə də öz əksini tapmışdır.

• Teleologiya

    Teleologiya (yun. τέλος - telos – məqsəd, hədəf və λόγος - logos – söz, öyrənmə, nəzəriyyə) varlıq və hadisələrin müəyyən bir məqsədə, hədəfə yönəldiyini iddia edən fəlsəfi nəzəriyyədir. Bu anlayış, əsasən ontologiya, metafizika, təbiət fəlsəfəsi və etikada mühüm rol oynamışdır.

     Qədim dövrdən bəri Platon, Aristotel, İbn Sina, İbn Rüşd, Kant, Hegel və müasir analitik fəlsəfə nümayəndələri teleologiyanı müxtəlif aspektlərdən şərh etmişlər. Əsas diskussiya ondan ibarətdir ki, teleologiya obyektiv (metafizik) və ya subyektiv (insan idrakına aid olan) prinsipdirmi?

      Aristotel varlığın mahiyyətini izah edərkən dörd səbəb nəzəriyyəsini (causae) irəli sürmüşdür:

1. Maddi səbəb – bir şeyin hansı materialdan ibarət olması.

2. Formal səbəb – bir şeyin forması və quruluşu.

3. Hərəkətverici səbəb – onun meydana gəlməsinə səbəb olan qüvvə.

4. Məqsəd səbəbi (causa finalis) – obyektin hansı məqsədə xidmət etməsi.

       Platon teleologiyanı ideyalar aləmi ilə əlaqələndirir. Ona görə, maddi dünya dəyişkəndir, lakin hər bir varlıq "İdeyalar dünyasında" mükəmməl bir forma daşıyır və bu forma onun varlıq məqsədini müəyyən edir. Misal üçün, dairə şəkilli bir obyekt heç vaxt tam mükəmməl ola bilməz, ancaq İdeyalar dünyasında mükəmməl dairə vardır. Maddi dünyada dairə forması bu ideal formasına yaxınlaşmağa çalışır.

Aristotelə görə isə, təbiətdə heç bir hadisə təsadüfi baş vermir, hər bir varlıq və hərəkət müəyyən məqsəd daşıyır. Məsələn, Palıd toxumu böyüyərək palıd ağacı olmağa meyillidir. O, təsadüfi şəkildə hər hansı başqa bitkiyə çevrilmir. Bu, onun teleoloji mahiyyətindən qaynaqlanır. Bu baxışa görə, kainatda nizam və məqsədyönlülük var.

      Aristotelin teleoloji baxışları özündən sonrakı fəlsəfəyə və elmi düşüncəyə güclü təsir etmişdir: 

• Foma Akvinalı (Thomas Aquinas) teleologiyanı xristian teologiyası ilə uzlaşdıraraq onun Tanrının iradəsi ilə bağlı olduğunu bildirmişdir. O, hər şeyin Tanrı tərəfindən müəyyən bir məqsədlə yaradıldığını əsaslandırmışdır. Ona görə, insan ağlının əsas məqsədi həqiqəti dərk etmək və Tanrının hikmətini anlamaqdır.

• İbn Sina və İbn Rüşd Aristotelçi teleologiyanı müdafiə edərək, dünyanın və varlığın ilahi məqsədə xidmət etdiyini iddia etmişlər. Onlara görə, Allah hər şeyin son məqsədidir və təbiət qanunları bu məqsədə uyğun işləyir. Onlara görə, Günəşin işıq saçması onun varlığının məqsədidir. O, təsadüfi şəkildə işıq saçmır, çünki bu, onun təbiətində olan bir funksiyadır.

• Devid Yum (David Hume) teleologiyanı skeptisizmlə qarşılamış və hadisələrin müəyyən məqsədə xidmət etməsinin idrakımızın yanlış interpretasiyası olduğunu bildirmişdir.

• İmmanuel Kant isə, təmiz ağlın sərhədləri daxilində teleologiyanın elmi baxımdan sübut olunmasının çətin olduğunu iddia etmişdir. O, "Təbiət teleologiyası" anlayışını irəli sürərək, bizim dünyanı məqsədyönlü sistem kimi qavramağımızın idrak strukturundan qaynaqlandığını göstərmişdir.

• Hegelə görə, Dünya Ruhunun (Geist) məqsədi özünü dərk etmək və azadlıq əldə etməkdir. O, tarixin inkişafını "dialektik teleologiya" adlandırır və onun tezis-antitezis-sintez formasında irəlilədiyini iddia edirdi.

• Neo-Aristotelçi fəlsəfə, məqsədyönlü varlıq anlayışına yenidən qayıdaraq, biologiya, sistemlər nəzəriyyəsi və süni intellektin inkişafı ilə bağlı yeni teleoloji yanaşmalar təklif etmişdir. Darvinist təkamül nəzəriyyəsi hərçənd ki, teleoloji deyil, ancaq canlıların inkişafında müəyyən məqsədəuyğunluq elementləri vardır. Misal: Qartalın iti gözləri ovunu uzaqdan görmək üçün təkamülləşmişdir. Burada məqsəd daha yaxşı yaşamaq və ovlamaqdır. Yaxud, cücənin yumurtadan çıxması üçün müəyyən temperatur lazımdır. Təbii şəkildə ana quşun yumurtanı inkubasiya etməsi onun bioloji teleologiyasının bir hissəsidir.

• Müasir süni intellekt sistemlərində də müəyyən məqsədlərə çatmaq üçün proqramlaşdırılmış alqoritmlər mövcuddur. Misal: Bir robotun müəyyən bir hədəfə çatmaq üçün proqramlaşdırılması Aristotelçi teleologiyanın müasir texnologiyaya tətbiqidir.

• Teleologiya yalnız təbiət və texnologiya ilə məhdudlaşmır, həm də insan davranışlarını və etik prinsipləri izah etmək üçün istifadə olunur. Teleoloji etika insan əməllərinin əsas meyarını onların nəticəsi və məqsədi ilə ölçür. Misal: Utilitarizm (John Stuart Mill, Jeremy Bentham) – əgər bir əməl daha çox insana xoşbəxtlik gətirirsə, o zaman bu, əxlaqi cəhətdən doğrudur. Burada məqsəd əsas rol oynayır.

      Teleologiya ontoloji və epistemoloji səviyyədə varlığın mahiyyətini izah etmək üçün mühüm konsepsiya kimi qalmaqdadır.

• Aktual və potensial varlıq

     Aristotelin ontoloji sistemində aktual (ενέργεια, energeia) və potensial (δύναμις, dynamis) varlıq anlayışları əsas yer tutur. Bu iki anlayış, Aristotelin metafizikasında təkcə varlığın statik təsvirini vermir, həm də onun dəyişmə və inkişaf prosesini izah edən əsas prinsiplərdən biri kimi çıxış edir.

     Aristotelə görə, potensial varlıq bir obyektin və ya mahiyyətin müəyyən bir formaya və ya vəziyyətə çevrilmək imkanını ehtiva edən vəziyyətidir. Bu, varlığın hələ reallaşmamış, ancaq mümkün olan formasıdır. Məsələn, bir palıd toxumu potensial olaraq palıd ağacıdır və ya bir daş potensial olaraq heykələ çevrilə bilər.

     Potensial varlıq Aristotelin səbəblər konsepsiyası ilə sıx bağlıdır. Xüsusilə, formal səbəb və hərəkətverici səbəb (causa formalis və causa efficiens) potensialın aktuallığa keçidini izah edir.

     Aktual varlıq isə, artıq reallaşmış, formaya düşmüş və tam inkişaf etmiş varlıqdır. Aristotel aktual varlığı hərəkətin və dəyişmənin nəticəsi kimi görür. Məsələn: artıq inkişaf etmiş bir palıd ağacı aktual varlıqdır və ya rəssam tərəfindən yonulmuş bir mərmər heykəl aktual varlıqdır.

     Bu baxımdan, hər bir varlıq potensial vəziyyətdən aktual vəziyyətə keçə bilər, ancaq bu keçid Aristotelin nəzərdə tutduğu təbiət qanunları və səbəblər zənciri çərçivəsində baş verir.

  Aristotelin hilomorfizm (maddə-forma vəhdəti) konsepsiyası, bu iki anlayışın daha dərindən başa düşülməsini təmin edir. Burada, maddə potensial varlığın əsasını təşkil edirsə, forma aktual varlığı müəyyən edən prinsipdir. Məsələn, bir kərpic yığını maddə kimi potensial varlıqdır, lakin bu kərpiclərdən tikilmiş ev artıq aktual varlığa çevrilmişdir.

    Aristotel hərəkəti və dəyişməni potensial varlığın aktual varlığa keçidi kimi izah edir. Bu dəyişmə təbiətdə daxili məqsədin reallaşması ilə əlaqələndirilir. Burada "teleologiya" (məqsədyönlü dəyişmə) əsas rol oynayır.

Buna görə də, hər bir varlıq bir məqsədə (τέλος, telos) yönəlir və potensialı reallaşdıraraq aktual varlığa çevrilir.

    Aristotel bu ideyaları daha yüksək bir səviyyədə ümumiləşdirərək Mütləq Aktual Varlıq anlayışına gəlir. O, ilk hərəkətverici konsepsiyasını irəli sürür:

- Bu varlıq tamamilə aktualdır, onda heç bir potensiallıq yoxdur.

- O, hərəkət etmədən hərəkət verən bir prinsipdir (yəni, kosmik dəyişməyə təkan verən başlanğıcdır).

- Aristotel bu varlığı Tanrı hesab edir.

      Beləliklə, Aristotelin varlıq nəzəriyyəsində potensiallıq maddi dünyaya xas olan xüsusiyyətdir, lakin, tam aktual varlıq isə yalnız ilahi məqamda mümkündür.

      Aristotelin aktual və potensial varlıq anlayışları fəlsəfi fikrə böyük təsir göstərmişdir.

• Fomas Akvinalı bu anlayışları xristian teologiyasına tətbiq edərək Tanrının tam aktual varlıq olduğunu vurğulamışdır.

• İslam fəlsəfəsində Fərabi və İbn Sina Aristotelin bu konsepsiyasını inkişaf etdirərək, ilahi məqamın "Vacib Varlıq" (Vücud-i Vacib) kimi tam aktual varlıq olduğunu əsaslandırmışdır.

• Yeni Aristotelçilər, xüsusilə XX əsrdə Haydegger və Vaithead Aristotelin bu konsepsiyasını ontologiya və proses fəlsəfəsi kontekstində yenidən şərh etmişlər.

      Aristotelin aktual və potensial varlıq anlayışları, onun ontologiyasının və metafizikasının əsas sütunlarından biridir. Bu konsepsiya təkcə Aristotel fəlsəfəsində deyil, həmçinin sonrakı fəlsəfi və teoloji sistemlərdə də mərkəzi yer tutmuşdur. Aktual və potensial varlıq arasındakı əlaqə, Aristotelin hərəkət, dəyişmə və məqsədyönlülük barədə fikirlərini başa düşmək üçün əsas açardır.

• Aristotel və Platonun ontoloji yanaşmalarının müqayisəsi

    Ontologiya fəlsəfənin ən fundamental sahələrindən biridir və bu sahədə Platon ilə Aristotelin yanaşmaları fəlsəfəsinin əsas dayaqlarını təşkil edir. Hər iki filosof varlığın mahiyyətini, dəyişməni və reallığın strukturunu izah etməyə çalışmışdır, lakin onların bu məsələyə yanaşmaları əsaslı şəkildə fərqlənir. Bununla belə, bu fərqliliklər onların nəzəriyyələrinin tamamilə bir-birindən ayrıldığını deyil, əksinə, Aristotelin Platonun sistemini təkmilləşdirərək dəyişdirdiyini göstərir.

      Platonun ontoloji nəzəriyyəsi İdeyalar Aləmi anlayışı üzərində qurulmuşdur. O, varlığı iki əsas aləmə bölürdü. Platonun bu yanaşması, onun bilgi və həqiqətə dair baxışı ilə sıx bağlıdır. Maddi dünya daim dəyişdiyi üçün ona əsaslanan bilik qeyri-müəyyəndir. Həqiqi bilik yalnız İdeyalar aləmi ilə əlaqəli ola bilər.

       Aristotel isə, bu ikili dünyanı qəbul etmir. O, varlığın iki ayrı aləmə bölünməsini tənqid edərək bildirir ki, İdeyalar müstəqil şəkildə mövcud deyil, əksinə, maddi varlıqların içində reallaşır. O, hilomorfizm adlanan nəzəriyyəsini irəli sürərək varlığı iki əsas prinsip üzərində izah edir: maddə və forma. Yəni, maddə (hile) – varlığın potensial təməlidir. Forma (eidos) isə, varlığın mahiyyətini və müəyyənliyini təşkil edən prinsipdir.

Bu, Platonun İdeyalar nəzəriyyəsinin bir modifikasiyasıdır. Aristotel formaların ayrıca mövcud olmadığını iddia etsə də, Platonun ideya konsepsiyasını tamamilə rədd etmir, əksinə, onu maddi varlıqların içində reallaşan prinsip kimi yenidən tərif edir.

      Platonun fikrincə, maddi varlıq sadəcə olaraq İdeyaların natamam təzahürləridir. Yəni, bir ağac yalnız "Ağaclıq" İdeyasının dünyadakı qeyri-kamil təzahürüdür. Aristotel isə bildirir ki, ağacın mahiyyəti onun özündədir, yəni o, "Ağac" formasını daşıyır və bu forma maddədən ayrılmazdır. Burada əsas fərq belədir: Platon üçün forma (İdeya) maddədən müstəqildir və daha realdır. Aristotel üçün forma və maddə birlikdə mövcuddur və bir-birindən ayrılmazdır. Bu, Aristotelin Platonun dualist ontologiyasını monist sistemə çevirməsi deməkdir.

Cədvəl 3.20. Aristotel və Platonun ontoloji

yanaşmalarının müqayisəsi

       Platonun sistemi hərəkət və dəyişmə problemini izah etməkdə çətinlik çəkirdi. O bildirirdi ki, maddi dünya daim dəyişdiyi üçün burada həqiqi bilik mümkün deyil. Lakin sual yaranır: əgər ideyalar sabitdirsə və maddi dünya onların əksi kimi dəyişirsə, bu dəyişmə necə baş verir?

      Platon bu problemi tam izah edə bilmir və ümumiyyətlə, maddi dünyanı aşağı səviyyəli reallıq kimi görür. Aristotel isə, bu problemin həllini potensial və aktual varlıq anlayışları ilə izah edir. Potensial varlıq – bir şeyin müəyyən bir formaya çevrilmək imkanını ehtiva edən vəziyyətdir. Aktual varlıq – bu imkanın reallaşdığı formadır. Məsələn, bir palıd toxumu potensial olaraq palıd ağacıdır, lakin yalnız inkişaf edərək aktual palıd ağacına çevrilir. Bu izah, Aristotelin teleoloji (məqsədyönlü) baxışının əsasını təşkil edir. O bildirir ki, hər bir varlıq müəyyən bir məqsədə (telos) doğru inkişaf edir və bu proses daxili prinsipə əsaslanır. Bu, Platonun sabit və dəyişməz İdeyalar nəzəriyyəsinə qarşı Aristotelin dinamik ontologiyasını ortaya qoyur.

      Hər iki filosof mütləq varlıq anlayışına sahibdir, lakin onların bu sahədəki izahları fərqlidir. Platon üçün mütləq varlıq "Xeyirin İdeyasıdır" (Aqafon). O, bütün İdeyaların mənbəyi kimi qəbul edilir və varlığın əsas prinsipidir. Aristotel üçün isə, mütləq varlıq "İlk Hərəkətvericidir" (Primum Movens). O, tam aktual varlıqdır və hərəkət etmədən hərəkət verən bir prinsipdir.

     Burada Aristotel yenə də Platonun konsepsiyasını dəyişdirərək onu daha rasional və empirik əsaslandırılmış hala gətirir. Platonun "Xeyirin İdeyası" mücərrəd və mistik bir prinsip olduğu halda, Aristotelin "İlk Hərəkətvericisi" kosmik sistemin fəlsəfi izahı kimi təqdim olunur.

     Üst-üstə düşən məqamlar:

- Hər iki filosof varlığı rasional əsaslarla izah etməyə çalışır.

- Hər ikisi varlığın mahiyyətini formalar (ideyalar) vasitəsilə anlamağa çalışır.

- Hər ikisi maddi dünyanın qeyri-sabit və dəyişkən olduğunu qəbul edir.

       

Fərqlənən məqamlar:

- Platona görə, varlığın əsasını maddi dünyadan ayrı olan İdeyalar təşkil edir. Aristotelə görə, ideyalar maddi varlıqların daxilində formalar şəklində mövcuddur.

- Platona görə, maddi dünya həqiqi reallıq deyil, yalnız kölgədir. Aristotelə görə, maddi dünya həqiqi varlıqdır və burada formalar maddə ilə birləşir.

- Platon hərəkəti izah etməkdə çətinlik çəkir. Aristotel isə, hərəkəti potensiallıq və aktuallıq prinsipləri ilə izah edir.

   Aristotelin ontologiyası bir çox aspektdə Platonun konsepsiyalarının tənqidi və inkişaf etdirilmiş formasıdır. O, Platonun İdeyalar nəzəriyyəsini təkzib etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onu real dünyaya daha uyğun bir sistemə çevirir. Bu səbəbdən Aristotelin ontologiyası, rasional və empirik əsaslara söykənərək Platonun dualist baxışına alternativ kimi formalaşmışdır.

• İdrak təlimi

      Aristotel antik fəlsəfənin ən mühüm nümayəndələrindən biri olmaqla yanaşı, idrakın mahiyyəti, biliklərin əldə edilmə üsulları və idrak prosesinin strukturu haqqında dərin fəlsəfi təhlillər aparmışdır. O, idrakı duyğular, təcrübə, məntiqi analiz və ağlın fəaliyyəti vasitəsilə inkişaf edən bir proses kimi izah etmiş və bilikləri elmi metodlarla əsaslandırmağa çalışmışdır. Aristotelin idrak təlimi Platonun idealizmi ilə müqayisədə empirik və rasional yanaşmaların sintezini ehtiva edir və bu baxımdan klassik epistemologiyanın mühüm dayaqlarından birini təşkil edir.

     Aristotelə görə, idrak insanın obyektiv gerçəklik haqqında bilik əldə etməsi və bu bilikləri məntiqi əsaslandırması prosesidir. O, bilikləri iki əsas kateqoriyaya ayırır:

- Empirik bilik (təcrübəyə əsaslanan bilik) – İnsan duyğu üzvləri vasitəsilə ətraf aləmi dərk edir və təcrübədən çıxış edərək bilik əldə edir.

- Rasional bilik (ağla əsaslanan bilik) – İnsan yalnız duyğular vasitəsilə əldə etdiyi biliklərlə kifayətlənməməli, məntiqi analiz və refleksiya yolu ilə ümumi anlayışlara və qanunauyğunluqlara çatmalıdır.

      Bu yanaşma Platonun idealist nəzəriyyəsindən fərqli olaraq biliklərin duyğular vasitəsilə əldə edildiyini qəbul etsə də, təkcə duyğu məlumatlarının yetərli olmadığını vurğulayır. Aristotelə görə, həqiqi bilik duyğuların və ağlın birgə fəaliyyəti nəticəsində formalaşır.

      Aristotelin idrak nəzəriyyəsi empirik və rasional elementlərin vəhdətinə əsaslanır. O, bilik əldə etmənin duyğusal idrakdan (aistezis) başlayaraq fəal intelektə (nous poietikos) qədər inkişaf etdiyini iddia edir. Bu yanaşma Platonun idrak təlimindən fərqlənir. Platon ideyalar aləmini ən ali bilik mənbəyi kimi təqdim etdiyi halda, Aristotel biliklərin formalaşmasını təcrübə və məntiqi analiz üzərində qurur. Əgər Platon biliklərin doğuşdan gəldiyini və duyğuların bizi yanıltmasını iddia edirdisə, Aristotel təcrübəni və müşahidəni idrakın əsas komponenti hesab edirdi. Bu fərq, onun "ilk fəlsəfə" konsepsiyasında, eləcə də "Metafizika" və "İkinci Analitiklər" əsərlərində öz əksini tapır.

      İdrakın ilk mərhələsi olan duyğusal idrak Aristotelin "Ruh haqqında" (De Anima) əsərində geniş şəkildə izah edilir. Burada o, insanın ətraf mühiti beş əsas duyğu üzvü vasitəsilə qavradığını bildirir. Bununla yanaşı, duyğular yalnız bilik əldə etməyə xidmət etmir, həm də idrak prosesinin vacib elementi kimi qəbul edilir. 

Aristotelin bu nəzəriyyəsi sonrakı fəlsəfi diskurslarda, xüsusilə empirizmin formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Məsələn, John Locke və David Hume kimi filosoflar da duyğuların idrakdakı əsas rolunu vurğulamışlar.

     Təcrübə (empeiria) Aristotelin elmi bilik sistemində mərkəzi yer tutur. Burada əsas diqqət xatırlama qabiliyyətinə və fərdi müşahidələrin ümumiləşdirilməsinə yönəldilir. Aristotelə görə, bilik fərdi hadisələrin yaddaşda toplanması və onların məntiqi əlaqələndirilməsi ilə formalaşır. O, təcrübənin yalnız yığılan faktlar toplusu olmadığını, həm də anlayışların inkişafı üçün baza rolunu oynadığını göstərir. Bu baxımdan, onun təcrübəyə verdiyi önəm sonradan elmi metodologiyanın formalaşmasına təsir etmişdir.

Bu mərhələdə Aristotel biliyin sistematik və məntiqi əsaslar üzərində qurulmasını təsvir edir. O, səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən edərək elmi bilikləri ümumiləşdirir. Burada "episteme" anlayışı mühüm yer tutur, çünki Aristotel üçün elmi biliklər təkcə müşahidə nəticəsində deyil, həm də məntiqi təhlil və deduktiv düşüncə ilə əldə edilir. Platonun "episteme" və "doksa" anlayışları ilə müqayisədə, Aristotel "episteme"ni daha konkret və sistemli bilik kimi təsvir edir. Onun "İkinci Analitiklər" əsərində bu məsələ geniş şəkildə araşdırılmışdır.

İdrakın ən yüksək səviyyəsi olan fəal intelekt (nous poietikos) Aristotelin idrak nəzəriyyəsində açar mövqedədir. O, "Ruh haqqında" (De Anima) əsərində fəal və passiv intelektin fərqini göstərir.

Fəal və passiv intelektin müqayisəsi:

- Passiv intelekt (nous pathetikos): Məlumatları qəbul edir, lakin onları yaratmır.

- Fəal intelekt (nous poietikos): Məlumatları işləyir, onların məntiqi quruluşunu formalaşdırır.

    Aristotel fəal intelektin insanın idrak prosesində əsas rol oynadığını və onun universal biliklərə çatmaq üçün zəruri olduğunu bildirir. Bu fikir İslam fəlsəfəsində, xüsusilə Farabi və İbn Sinanın fəlsəfi sistemlərində geniş şəkildə inkişaf etdirilmişdir.

      Aristotel idrak prosesində iki əsas məntiqi metodu ayırır:

- Deduksiya – ümumi qaydalardan xüsusi nəticələr çıxarmaq üsulu. Aristotel deduktiv məntiqi silogizm formasında təqdim etmişdir. 

- İnduksiya – fərdi müşahidələrdən ümumi nəticələr çıxarmaq üsulu. Aristotel elmi idrakın əsasının məhz induksiya olduğunu vurğulayaraq, elmə nail olmağın təcrübədən başladığını göstərmişdir.

Bu iki metod Aristotelin idrak təlimində mərkəzi yer tutur və o, biliklərin yalnız məntiqi ardıcıllıqla təsdiqlənməsinin onların doğruluğunu təmin etdiyini müdafiə etmişdir.

Aristotelin fəlsəfəsində idrak və metafizika arasındakı əlaqə mərkəzi yerlərdən birini tutur. O, bilik əldə etmə prosesini yalnız empirik və rasional elementlərin sintezi kimi deyil, həm də ontoloji əsaslara söykənən bir fəaliyyət kimi təsvir edir. Bu yanaşma, idrakın yalnız praktiki məqsədlərlə məhdudlaşmadığını, eyni zamanda insanın fəlsəfi aydınlanmasını və varlığın mahiyyətinə dair fundamental biliklərə çatmasını nəzərdə tutur. Aristotelin bu konsepsiyası onun “Metafizika”, “İkinci Analitiklər” və “Ruh haqqında” əsərlərində geniş şəkildə işlənmişdir.

   Aristotel metafizikanı “ilk fəlsəfə” adlandırır və onun əsas məqsədini ilk səbəblərin və varlığın mahiyyətinin öyrənilməsi kimi müəyyənləşdirir. O bildirir ki, idrakın ali forması yalnız empirik müşahidələr və rasional analizlə məhdudlaşmır, həm də varlığın təbiəti və onun səbəb-nəticə əlaqələrinin dərki ilə tamamlanır.

Bu çərçivədə idrakın ali məqsədi Aristotel üçün varlığın fundamental strukturunu başa düşmək və onu elmi biliklər əsasında sistemləşdirməkdir. Bu anlayış Platonun ideyalar nəzəriyyəsinə alternativ kimi formalaşmış və varlıq haqqında biliklərin yalnız ağılda deyil, həm də xarici dünyada obyektiv mövcud olduğunu əsaslandırmışdır.

       Aristotelə görə, varlıq təkcə duyğularla qavranılan obyektlərdən ibarət deyil, o, müəyyən ilk prinsip və səbəblərlə bağlıdır. İdrak prosesi bu ilk səbəbləri aşkara çıxarmaqla insanın ali həqiqətə çatmasını təmin edir.

Bu yanaşma orta əsr fəlsəfəsində, xüsusilə İslam peripatetizminin nümayəndələri olan Fərabi və İbn Sinanın fəlsəfi sistemlərində inkişaf etdirilmişdir.

      Aristotelin idrak fəlsəfəsinin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun bilik pillələri və idrakın təkamülü ilə bağlı yanaşmasıdır. O, idrakın son mərhələsini varlığın mahiyyətini və ilk səbəbləri dərk etmə prosesi kimi təsvir edir. Bu konsepsiya çərçivəsində Aristotel aşağıdakı əsas mərhələləri müəyyənləşdirir:

- Duyğusal idrak (aistezis) – Duyğu orqanları vasitəsilə ətraf mühitin qavranılması.

- Təcrübə (empeiria) – Xatırlama və fərdi hadisələrdən ümumi nəticələr çıxarma.

- Elmi bilik (episteme) – Məntiqi və səbəb-nəticə əlaqələri əsasında formalaşan universal biliklər.

- Ali idrak (sofia) – Ən yüksək idrak mərhələsi olan fəlsəfi müdriklik və metafizik biliklərə çatmaq.

Bu pilləli sistem göstərir ki, Aristotel üçün idrakın son məqsədi praktiki deyil, nəzəri biliklərə – ilk səbəblərin və varlığın mahiyyətinin dərkinə çatmaqdır. Onun “Metafizika” əsərində bu fikir belə ifadə olunur:

"Bütün insanlar təbii olaraq bilik əldə etməyə can atırlar, lakin ən yüksək bilik məhz varlıq və onun əsas səbəbləri haqqında biliyə çatmaqdır."

Bu baxımdan, Aristotel idrakın praktiki məqsədlər üçün deyil, ontoloji həqiqətləri aşkara çıxarmaq üçün mövcud olduğunu vurğulayır.

       Aristotel varlığı və idrakı dörd əsas səbəb vasitəsilə açıqlayır:

- Maddi səbəb – Bir şeyin nədən əmələ gəldiyini izah edir.

- Formal səbəb – Bir şeyin mahiyyətini və formasını müəyyənləşdirir.

- Fəaliyyət səbəbi – Bir şeyi hərəkətə gətirən və ya dəyişdirən amilləri açıqlayır.

- Məqsəd səbəbi (telos) – Bir şeyin hansı məqsədə xidmət etdiyini izah edir.

      Bu səbəb-nəticə əlaqələri Aristotelin idrakı və metafizikanı necə əlaqələndirdiyini göstərir. O, bilik əldə etmənin yalnız empirik müşahidələr və məntiqi analizlə məhdudlaşmadığını, həm də varlığın teleoloji aspektini, yəni məqsədyönlü strukturunu anlamağı tələb etdiyini bildirir.

Bu konsepsiya metafizik idrakın Aristotel üçün ən ali bilik forması olduğunu göstərir. O, idrakı təkcə praktiki və instrumental bilik səviyyəsində deyil, həm də insanın ali varlıq olan "Mütləq Ağıl" və "İlk Hərəkatverici"yə çatması prosesində vacib hesab edir.

   Aristotelin idrak və metafizika konsepsiyası sonrakı dövrlərdə geniş təsirə malik olmuşdur. Xüsusilə aşağıdakı fəlsəfi cərəyanlarda bu ideyalar inkişaf etdirilmişdir:

- Fərabi və İbn Sina, Aristotelin metafizik idrak konsepsiyasını inkişaf etdirərək, onun bilik və varlıq arasındakı əlaqəsini Mütləq Varlıq nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirmişlər.

- Tommaso Akvinas, Aristotelin idrak və metafizika münasibətini teoloji kontekstdə şərh edərək, Tanrının idrakın ali məqsədi olduğunu vurğulamışdır.

- Dekart və Kant, Aristotelin bilik və metafizika arasındakı əlaqəsini tənqid etmiş, lakin onun rasionallıq və idrak prosesi ilə bağlı ideyalarını əsas götürmüşlər.

     Aristotelin idrak və metafizika arasındakı əlaqəyə dair konsepsiyası fəlsəfə tarixində mühüm yer tutur. Onun baxışlarına əsasən, idrakın son məqsədi praktiki və empirik biliklərlə məhdudlaşmır, əksinə, varlığın mahiyyətini və ilk səbəbləri dərk etməyə yönəlir. Aristotelin idrak nəzəriyyəsi yalnız elmi və rasional analizlə çərçivələnmir, eyni zamanda metafizik və ontoloji çalarlarla zənginləşir. Bu yanaşma onun fəlsəfi sistemini Platonun idealizmi ilə fərqləndirir və sonrakı dövrlərdə elmi metodologiyanın və fəlsəfi bilik nəzəriyyələrinin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir.

    Aristotelin idrak təlimi, biliklərin əldə olunması və əsaslandırılması prosesini məntiqi, empirik və metafizik aspektlərdən izah edən hərtərəfli bir epistemoloji sistem təqdim edir. Onun empirik yanaşması, biliklərin təcrübə və məntiq yolu ilə əldə edildiyini vurğulaması, idrakın təbiətinə dair dərin fəlsəfi düşüncələri, həm klassik fəlsəfədə, həm də müasir elmi yanaşmalarda mühüm təsirə malik olmuşdur. Aristotelin idrak nəzəriyyəsi, yalnız fəlsəfi biliklərin deyil, həm də elmi metodların inkişafına təməl təşkil etmiş və epistemologiyanın əsas istiqamətlərindən biri kimi müasir fəlsəfədə də aktuallığını qorumaqdadır.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru