Boz Boşanma: 50 yaşdan sonra evlilikdəki dəyişikliklər - ARAŞDIRMA

Son illərdə ölkədə boşanma hallarının artdığı müşahidə olunur. 2024-cü ildə 49 508 nikah bağlanıb, lakin bununla yanaşı, 21 384 boşanma hadisəsi qeydə alınıb. Ötən illərin statistikası da bu tendensiyanı təsdiqləyir:

2020-ci ildə – 14 628 boşanma ,

2021-ci ildə – 17 191 boşanma,

2022-ci ildə – 15 983 boşanma,

2023-cü ildə – 21 688 boşanma.

Yəni, hər 1000 nəfərə təxminən 2 boşanma düşüb. Boşananlar arasında uzun müddət evli olanlar, həmçinin yaşı 50-dən yuxarı olanlar çoxluq təşkil edir.

Dövlət Statistika Komitəsindən əldə edilən məlumatlara görə, 2020-ci ildə yaşı 50 və daha yuxarı olanlar arasında 2802 boşanma hadisəsi qeydə alınıb. Bu rəqəm 2021-ci ildə 3386-ya, 2022-ci ildə isə 3047-yə yüksəlib. 2023-cü ildə isə 4010 boşanma halı baş verib. Ümumilikdə, son 10 ildə bu yaş qrupunda boşanma halları 72 % artıb.

Bu artım dünya miqyasında müxtəlif ölkələrdə fərqli səbəblərlə izah olunur və bu, “boz boşanma” (ing. "gray divorce") termini ilə tanınır.

Boz Boşanma Nədir?

Boz boşanma, adətən 50 yaşdan sonra uzunmüddətli evlilikdən sonra baş verən boşanma kimi tərif olunur. Bu şəxslər çox vaxt illərlə, hətta onilliklərlə evli olurlar, lakin həyatlarının sonrakı illərində ayrılmaq qərarına gəlirlər.

Son yarım əsrdə boşanmanın yaşlılar arasında artdığını göstərən tədqiqatlar var. Hazırda ABŞ-də boşanan yetkinlərin 36%-i 50 və daha yuxarı yaşdadır. Boşanma göstəricisinin artdığı yeganə yaş qrupu 65 yaş və daha yuxarı olan yetkinlərdir.

Əvvəllər yaşlı şəxslər arasında evliliklərin pozulması əsasən həyat yoldaşının vəfatı ilə -yəni dul qalmaqla əlaqələndirilirdi. Boz boşanma hallarının artması isə yaşlı yaş qrupunda evliliklərin daha çox könüllü şəkildə, yəni boşanma yolu ilə sona çatdığını göstərir.

Yaşlı qadınlar arasında evliliklərin pozulmasının təxminən dörddə biri boşanma ilə nəticələnir.

Yaşlı kişilərdə isə bu göstərici daha yüksəkdir evliliklərin 52%-i boşanma yolu ilə başa çatır.

Tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, 1970–1980-ci illərdə boz boşanmaların artmasına zəmin yaradan bir sıra əsas amillər mövcud olub.

1. Əvvəllər evlilik daha çox sosial öhdəlik kimi qəbul edilirdisə, 1970-ci illərdən etibarən şəxsi məmnuniyyət və xoşbəxtliyə verilən önəm artmağa başlayıb.

2. Evliliyin “ömürlük birlik” kimi qəbul edilən ənənəvi anlayışı zəifləməyə başlamış, boşanma hallarının rekord səviyyəyə çatması isə bu düşüncəni ciddi şəkildə sarsıdıb.

3. Həmin dövrdə bir çox insanlar ikinci və ya üçüncü dəfə ailə qururdu, lakin məlumdur ki, təkrar evliliklər birinci evliliklər qədər davamlı olmur.

4. Qadınların maliyyə baxımından daha müstəqil hala gəlməsi, evliliyin qənaətbəxş olmadığı hallarda boşanmanı daha mümkün və praktik edib.

5. Ömür uzunluğunun artması nəticəsində insanlar daha uzun illər evli qalmaq riski ilə üz-üzə qalırdılar və bu da dul qalmaqdan fərqli olaraq boşanma hallarını artırırdı.

Müsahibələr göstərdi ki, orta yaşda cütlüklər arasında "uzaqlaşmaq" (yəni emosional və sosial bağın zəifləməsi) əsas boşanma səbəblərindən biridir.Uşaqların evdən getməsi və ya təqaüdə çıxmaq kimi həyat dəyişiklikləri evliliklərdə gərginlik yaradır. Hətta sağlamlıq problemləri, xüsusilə qadınlarda, evliliyi zəiflədən amil ola bilər. Bəzi cütlüklər yaşlandıqca ortaya çıxan sağlamlıq problemlərini idarə edə bilmirlər.

Araşdırmalar sağlamlıq problemlərinin cütlüklərə necə təsir etdiyi mövzusunda cinsiyyət fərqi olduğunu göstərir. Xüsusilə qadınlar xəstələndikdə kişilərin onlara qayğı göstərməməsi, amma kişilər xəstələndikdə qadınların onlara daha çox dəstək verməsi, bu münasibətlərdə ciddi narazılığa səbəb olur. Bu da əslində boşanma hallarını daha da artıran bir amildir.

Sosiologiya professoru Den Broun deyir ki, orta yaşda ayrılanların demək olar ki, üçdə ikisi daha əvvəl də bir dəfə boşanmış şəxslərdir.

1970-ci illərdən əvvəl cütlüklərin boşanma üçün bir səbəb təqdim etmələri və xəyanət, zorakılıq və ya tərk etmə kimi sübutlar göstərmələri lazım idi. 1969-cu ildə Kaliforniya, boşanmaq üçün heç bir səbəb və ya pislik sübutu tələb etməyən "günahkar olmayan" boşanma qanunlarını qəbul edən ilk ştat oldu.

Bu barədə  Maryland Universitetinin sosiologiya üzrə dosenti Arielle Kuperberg qeyd edib ki, qanunlar qəbul edildikdən sonra  bir çox xoşbəxt olmayan evliliklər birdən-birə boşanmağa başladı .

Bu müşahidə, əvvəlki dövrlərdə boşanma üçün ciddi hüquqi və sosial maneələrin olması səbəbindən xoşbəxt olmayan evliliklərin davam etdirildiyini göstərir. Qanunlarda islahat aparıldıqdan sonra, boşanma prosesi daha asan və əlçatan oldu. Nəticədə, artıq xoşbəxt olmayan cütlüklər evliliklərini davam etdirməyib , yaranan problemləri aradan qaldırmaq üçün boşanma yolunu seçdilər.

Başqa sözlə, əvvəl insanlar evliliklərində narazı olsalar belə, boşanma üçün qarşılaşdıqları çətinliklər səbəbindən birlikdə qalırdılar. Amma qanunlar dəyişdikdə və boşanma daha rahat olduqda, bu xoşbəxt olmayan evliliklər bir anda sona çatdı. Bu da cəmiyyətin evliliyə və şəxsi xoşbəxtliyə yanaşmasının dəyişdiyini göstərir.

"İnsanlar artıq evli qalmaq məcburiyyətində olmadıqlarını hiss edirlər" - deyə Broun  bu barədə Arielle Kuperbergin  sözlərinə əlavə edir.

Uşaqları böyütmənin gündəlik təzyiqlərini artıq yaşamayan "boş yuva" cütlükləri təbii olaraq daha çox vaxtlarını həyat yoldaşlarına ayıra bilərlər. Joçelin Krouli qeyd edir ki, bu cütlüklər əsasən bir-birlərinə baxıb deyirlər: "Bu evliliyin dəyəri nədir? Mən bundan nə alıram? Bu evlilikdə hansı problemlər var?". Bu narazılıq illərlə böyümüş ola bilər, lakin uşaqlara qulluq etməyin diqqətini dağıtması və ya uşaqlar səbəbindən bir yerdə qalmaq təzyiqi, cütlükləri bu vəziyyətdə yaşamağa məcbur edir.

Araşdırmaçı  Broun deyir ki, bütün ömrü boyu sərvət toplayan cütlüklər bu varidatı adətən 50/50 nisbətində bölürlər. Nəticədə həm kişilər, həm də qadınlar sərvətlərinin 50 %- ni  itirir və bu itkiləri bərpa edə bilmirlər.

Amerikalı keçmiş yanğınsöndürən olan Randy deyir ki, evliliyinin ilk 25 ili xoşbəxt keçib. Lakin sonra onların arasında soyuqluq yaranıb. Sonda, o və həyat yoldaşı eyni otaqda bir neçə dəqiqədən çox vaxt keçirmirdilər. Onların boşanması Randy 59 yaşında olanda başa çatıb. Randy deyir ki, həyat yoldaşı 31 illik evlilikləri ərzində işləməyib və onun pensiyasının və təqaüd yığımının 45 faizini alıb. (Qanuna əsasən, boşanan tərəflər keçmiş həyat yoldaşlarının pensiyasının yarısını almaq hüququna malikdirlər.)

Randy-nin pensiya və təqaüd yığımından əlavə, nəsildən-nəslə ötürülən ailə əmlakı da boşanma razılaşmasına daxil edilib baxmayaraq ki, nəticədə o, əvvəl birgə yaşadıqları evi sata bilib və digər ailə mülkiyyətinə köçüb. Randy deyir ki, təqaüd planlarını və maliyyə gözləntilərini dəyişmək məcburiyyətində qalıb, lakin heç bir pul miqdarı onun qazandığı müstəqilliklə müqayisə oluna bilməz. “Pensiyamın bir hissəsini geri almaq üçün barışmağa dəyərdimi?” – hazırda 67 yaşlı Randy deyir:  Qətiyyən yox!.

Boz boşanmanın bütün nəticələri mütləq olaraq mənfi deyil. Bir çox insan ayrıldıqlarına görə xoşbəxt olduqlarını bildirib. Onlar qazandıqları müstəqilliyi, azadlığı və yenidən başlama fürsətini boşanmanın ən yaxşı tərəfləri kimi qiymətləndirirlər. Brounun sözlərinə görə, bir çox boz boşanma halında tərəflər əvvəllər də evli olduqları üçün bu təcrübə onlar üçün tamamilə yeni deyil. Onlar bilirlər ki, bu prosesi atlatacaq və bir gün yenidən sevgi tapacaqlar.

Mövzu ilə bağlı Psixologiya Elmi Tədqiqat institutunun sədri, psixoloq Elnur Rüstəmov Crossmedia.az-a açıqlamasında qeyd edir ki  bu dəyişiklik, sadəcə ailə münasibətlərindəki pozulmalarla izah olunmur, eyni zamanda cəmiyyətin psixoloji dinamikasında baş verən mühüm dəyişikliklərin göstəricisidir:

"Bu dəyişiklik göstərir ki, insanlarda fərdi xoşbəxtliyə yönəlmə artıb. Əvvəllər insanlar xüsusilə 50 yaşdan sonra boşanmanı “gərəksiz addım”, “cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyən hal” kimi görürdü. Amma indi fərdi xoşbəxtlik, daxili rahatlıq və psixoloji rifah daha önəmli sayılır. Bu yaşda insanlar artıq ömürlərinin ikinci yarısına keçid etdiklərini anlayır və bu mərhələdə özlərini unutmaq istəmirlər.

Başqa bir səbəb kimi ailə dəyərlərində və evlilik gözləntilərində dəyişikliyi göstərə bilərik. Əvvəlki nəsillərdə ailə “güzəşt və dözümlə ayaqda duran bir sistem” kimi dəyərləndirilirdisə, indiki dövrdə “emosional yaxınlıq, qarşılıqlı dəstək və şəxsi məmnuniyyət” əsas meyarlardır. Bu dəyərlərin çatışmadığı evliliklərdə insanlar, istər kişi, istər qadın, daha açıq şəkildə “yol ayrımı” qərarı verə bilirlər.

Əvvəllər cəmiyyətimizdə ailə “nə olursa olsun qorunmalı olan dəyər” kimi qəbul edilirdisə, son illərdə bu yanaşma dəyişməkdədir. İnsanlar, xüsusilə də qadınlar artıq fərdi xoşbəxtliklərini ön plana çıxarır, daxili rahatlıq və psixoloji rifahı əsas meyar kimi qəbul edirlər.

Bu artım eyni zamanda ailə institutumuzun zəifləməkdə olduğunu göstərir. Əsrlərlə formalaşmış milli-mənəvi dəyərlər ailəyə sədaqət, qarşılıqlı hörmət, böyüyə ehtiram və ailə içində məsuliyyət paylaşımı  zamanla informasiyanın sərhədsiz yayıldığı qlobal cəmiyyətin təsiri altında zəifləyir. Ailə yalnız iki nəfərin münasibəti deyil, eyni zamanda milli kimliyimizin, mədəni yaddaşımızın da daşıyıcısıdır. Şübhəsiz ki, bunun qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir. Birinci növbədə ailə institutu gücləndirilməlidir. Dövlət və qeyri-dövlət qurumları ailə dəyərlərinin qorunması üçün proqramlar hazırlamalı, ailə psixologiyası üzrə maarifləndirmə layihələri həyata keçirilməlidir. 

Yuxarı yaş qrupuna psixoloji dəstək verilməlidir. Əksər hallarda bu yaş qrupundakı insanlar münasibətlərdə susmağa üstünlük verir. Amma bu sakitlik bəzən illərlə yığılıb qalan narazılıqların partlaması ilə nəticələnə bilər. Onlar üçün fərdi və cütlük terapiyası imkanları genişləndirilməlidir. Milli dəyərlərlə psixoloji yanaşmanı birləşdirmək lazımdır. Maarifləndirmə işləri həm psixoloji sağlamlıq, həm də milli-mənəvi dəyərlər prizmasından aparılmalıdır. Ailə təkcə şəxsi münasibətlərin deyil, həm də cəmiyyətin təməlidir. Eyni zamanda məktəbdən başlayaraq ailə dəyərləri təbliğ olunmalıdır. Gənclərə sağlam münasibətin əsasları, hörmət, dialoq və birgə inkişaf kimi anlayışlar aşılanmalıdır. Bu statistika həm fərdi xoşbəxtliyə yönəlik dəyişiklikləri, həm də ailə və milli dəyərlər sistemində zəifləmə siqnallarını əks etdirir. Cəmiyyət olaraq həm psixoloji rifahı, həm də milli ailə modelimizi qorumağı bacarmalıyıq. Çünki sağlam ailə sağlam cəmiyyətin əsasını təşkil edir" .

Zəhra Məmmədova