CROSSMEDIA - Platon
Araşdırma

Platon

• Platon: həyatı və irsi 

Platon (e.ə. 427- 347) Afina şəhərində zəngin və nüfuzlu bir ailədə doğulmuşdur. Atası Ariston, anası isə Periktione idi. Onun nəsli, Afinanın tanınmış aristokratik ailələrindən gəlirdi.

Gənc yaşlarda Platon siyasi və hərbi həyatda fəal olmuş, lakin sonra fəlsəfəyə olan marağı onu başqa yolda aparmışdır. Sokratla tanışlığı onun həyatında dönüş nöqtəsi oldu.


Platon Sokratın tələbəsi olmuşdur və çox vaxt onun düşüncələrini öz fəlsəfi təlimlərində inkişaf etdirmişdir. Sokratın məhkəməsi və edamı, Platonun fəlsəfəsini daha da dərinləşdirmiş və onu yazılı şəkildə ifadə etməyə yönəltmişdir.

Platonun ən mühüm töhfələrindən biri, e.ə. 387-ci ildə Afinada Akademiya adlı fəlsəfi məktəbini qurmasıdır. Bu məktəb, fəlsəfə və elm sahələrindəki tədqiqatlar üçün mərkəz oldu və bir çox məşhur filosoflar, o cümlədən Aristotel, burada təhsil almışdır.

Platon həyatının sonlarına yaxın müxtəlif ölkələrdə səyahət etmiş, o cümlədən Misirə və İtaliyaya getmişdir. O, həm də Siciliya hökmdarı Dionis I ilə əlaqələr qurmuş və orada da fəlsəfi düşüncələrini paylaşmağa çalışmışdır.

Platonun ölümündən sonra fəlsəfəsi uzun müddət həyatına və təlimlərinə uyğun olaraq inkişaf etmişdir. O, həmçinin Yunan fəlsəfəsinin təməlini atmış və öz ardıcıllarına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Platonun düşüncələri Aristotel kimi böyük filosoflar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Amma onun idealar dünyası konsepsiyası fəlsəfənin əsas məsələlərindən biri kimi qalır.

Platonun fəlsəfi fəaliyyətində çox mühüm yeri olan Akademos bağında təhsil verdiyi Akademiyani təsis etməsi də onun intellektual mirasını möhkəmləndirmişdir. Akademiya, Antik Yunan fəlsəfəsinin və elminin ən prestijli təhsil mərkəzlərindən biri halına gəlmişdir.

Platon öz dialoqlarını yazılı şəkildə qələmə almış və bu əsərlər əsasən Akademiya adlı fəlsəfi məktəbdə şagirdləri arasında yayılmışdır. Lakin, bəzi tədqiqatçılar Platonun bütün dialoqlarının eyni dövrdə və onun özü tərəfindən yazılıb-yazılmadığını şübhə altına alırlar. Diogen Laertius öz əsərində Platonun yazılarının Akademiyada qorunduğunu bildirir ("Lives and Opinions of Eminent Philosophers", III kitab). Bu, onun ölümündən sonra mətnlərin redaktə olunması ehtimalını doğurur. Frasil (I əsr, Roma dönəmi) Platonun dialoqlarını sistemləşdirən ilk şəxslərdən biri olub. O, əsərləri tetralogiya (dördlü qruplar) formasında düzərək onların bəzi hissələrini şübhəli hesab etmişdir.

Platonun bəzi əsərlərinin həqiqiliyinə dair akademik mübahisələr davam edir. Akademiklər arasında geniş yayılmış fikrə görə, "Epinomis" əsəri Platonun özü tərəfindən deyil, onun tələbəsi Filipus Opuntiyalı tərəfindən yazılmışdır. (Guthrie, W.K.C., "A History of Greek Philosophy"). "Minos" və "Kleitofon" əsərlərinin də Platonun orijinal dialoqları olub-olmadığı mübahisəlidir (Leon Robin, "La théorie platonicienne des idées et des nombres"). "Nomoi" ("Qanunlar") Platonun son əsəri hesab olunur, lakin bəzi hissələrinin sonradan əlavələr olduğu barədə fərziyyələr var. Diogen Laertius bu dialoqun yazılmasının tamamlanmadığını və şagirdlərinin onu düzəldib nəşr etdiyini bildirir.

Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Platonun əsərləri onun tələbələri və ardıcılları tərəfindən redaktə edilmiş və dəyişdirilmiş ola bilər. Aristotelin "Metafizika" əsərində Platonun ideyaları ilə bağlı bəzi izahlar var ki, bunlar Platonun dialoqlarında açıq şəkildə qeyd olunmayıb. Bu, ya Aristotelin Platonun itirilmiş əsərlərindən istifadə etdiyini, ya da sonradan əlavələr edildiyini göstərə bilər (Barnes, J. "Aristotle’s Metaphysics"). Platonun "Dövlət" dialoqunda "Filozof-hakim" konsepsiyası təqdim olunur, lakin bu ideyanın inkişaf etmiş forması daha çox "Qanunlar" (Nomoi) əsərində rast gəlinir. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, bu dəyişikliklər Akademiyanın sonrakı filosofları tərəfindən edilmiş ola bilər.

Platonun məktəbi olan Akademiya uzun müddət fəaliyyət göstərib və onun ardıcılları fəlsəfi ənənəni qoruyub saxlamışdır. "Dövlət" (Respublika) və "Qanunlar" dialoqları müqayisə edildikdə, bəzi ideyaların inkişaf etdiyi və dəyişdiyi görünür. Bu, ya Platonun öz fikirlərinin təkamül etməsi, ya da sonrakı şagirdlərinin əlavələri nəticəsində ola bilər. Pierre Hadot bu barədə yazır: "Platonun Akademiyası Aristotelə qədər ağızdan-ağıza öyrədilən ənənəni qoruyurdu. Mətnlərin bəziləri, xüsusilə Qanunlar dialoqu, sonrakı nəsillər tərəfindən tamamlanmış ola bilər." (Hadot, P. "What is Ancient Philosophy?")


• İdeyalar aləmi
Platon (e.ə. 427- 347), antik Yunan fəlsəfəsinin ən böyük və ən təsirli filosoflarından biridir və onun ontoloji nəzəriyyələri, bütün fəlsəfi düşüncənin inkişafında dərin izlər buraxmışdır. Platonun ontologiyası, onun idealist fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir və bu fəlsəfi baxışda varlığın təbiəti yalnız duyğularla əldə edilən dünyada deyil, mükəmməl və dəyişməz ideyalar dünyasında mövcuddur. Platon, varlıq problemini həll etmək üçün əşyalara dair mütləq və əbədi anlayışların mövcudluğunu irəli sürmüş və bu yanaşma vasitəsilə varlığın mahiyyətinə dair müxtəlif dərin fəlsəfi düşüncələr təqdim etmişdir. 
Platonun ontologiyası ikili varlıq anlayışı (dualizm) üzərində qurulmuşdur. O, varlığı iki səviyyəyə ayırır:
1. Görünən dünya (fiziki aləm) – duyğularla qavranılan, dəyişkən və fani obyektlərdən ibarət olan dünya.
2. Görünməyən dünya (formalardan ibarət metafizik aləm) – əbədi, dəyişməz və həqiqi varlıq səviyyəsi.
Bu baxış, idealist ontologiya adlanır və metafizik realizmə əsaslanır. Platon iddia edir ki, həqiqi varlıq yalnız ideyalar dünyasında mövcuddur, fiziki aləm isə, onun qeyri-kamil əksidir.
Platonun ontoloji sistemində ideyalar ("Eidos" və ya "Ideya") ən vacib ontoloji anlayışdır. Onlar, hər şeyin mükəmməl və dəyişməz modelidir. İdeyalar ən yüksək mövcudluq statusuna malikdir. İdeyalarıın əsas xüsusiyyətləri:
- mütləq və dəyişməzdirlər, zaman və məkandan asılı deyillər.
- mükəmməl və ideal modellərdir. Hər bir cismani varlığın bir ideyası var.
- əqli və metafizik varlıqlardır. Onlar, yalnız ağıl vasitəsilə dərk edilə bilər.
- öz-özlüyündə mövcuddurlar. Onlar, insan şüurundan asılı deyillər (ontoloji obyektivlik).
Platonun ideyalar nəzəriyyəsi onun müxtəlif dialoqlarında fərqli misallarla izah edilir. Aşağıda Platonun öz əsərlərindən və onun nəzəriyyəsinə uyğun nümunələr göstərilib. 
Mağara məcazı ("Dövlət". Respublica, VII Kitab)

Bir qrup insan uşaqlıqdan mağarada yaşayır və yalnız arxalarındakı divara düşən kölgələri görür. Kölgələr fiziki dünyadakı obyektlərin təsviri kimidir – gerçək deyil, sadəcə təqliddir. Həqiqi varlıq isə, mağaranın xaricindədir – burada ideyalar (əsil həqiqətlər) mövcuddur.
    Mağaradakı kölgələr fiziki dünyadakı varlıqları, mağaranın xaricindəki həqiqətlər isə, ideyaları təmsil edir. Yəni, masalar, atlar, insanlar fiziki dünyada var ola bilər, lakin onların həqiqi mahiyyəti ideyalar dünyasında mövcud olan "masa ideyası ", "at ideyası", "insan ideyası"dır. 
     Gözəllik və ədalət ideyası ("Fedr" və "Respublica")
     Bir insan və ya bir çiçək gözəl ola bilər, lakin, bu gözəllik nisbi və keçicidir. Əslində, "gözəllik ideyası" mütləq və dəyişməzdir. Hər bir gözəl şey, bu mütləq ideyadan pay aldığı qədər gözəldir. Bu o deməkdir ki, dünyadakı bütün gözəl şeylər həqiqi gözəllik ideyasının qeyri-kamil təzahürləridir. Eyni məntiqlə, ədalətli insanlar və qanunlar var, lakin "Ədalət ideyası" ideal və dəyişməzdir.
      Riyazi ideyalar ("Menon" və "Dövlət")
      Riyazi fiqurlar (üçbucaq, kvadrat, dairə) fiziki dünyada mövcuddur, lakin onların mükəmməl versiyaları yalnız ideyalar dünyasında mövcuddur. Heç bir cismən çəkilmiş dairə mükəmməl deyil, lakin "dairə ideyası" ideal və dəyişməzdir. Riyaziyyat obyektləri duyğusal deyil, yalnız ağıl vasitəsilə dərk edilir, bu da onların ideyalar dünyasına aid olduğunu göstərir.
      At ideyası (“Kratil" dialoqu)
      Dünyada fərqli atlar var (cılız at, güclü at, qoca at, balaca at və s.). Onların hamısında bir "atlıq" xüsusiyyəti var. "At ideyası" isə, bütün atların mükəmməl modeli və idealıdır. Yəni, fiziki atlar dəyişir və keçicidir, amma "at ideyası" dəyişməz və əbədidir.
     Platonun ideyalar nəzəriyyəsi ideal və dəyişməz varlıqları izah etməyə çalışır. Misallardan aydın olur ki, fiziki dünyada gördüyümüz hər şey qeyri-kamil və keçici surətlərdir, həqiqi varlıq isə, ideyalar dünyasında mövcuddur. Bu misallar Platonun realizm və idealizm yanaşmasını əsaslandırır və onun fəlsəfəsində dualist dünya görüşünün təməlini qoyur.  
       Bu yanaşmanın fəlsəfi mənbələrini aşağıdakı fəlsəfi baxışlarda tapmaq olar:
- Maddi dünya daim dəyişir (Heraklit).
- Həqiqi varlıq dəyişməz və daimidir (Parmenid).
- Rəqəmlər və riyazi formalar real varlıqlardır (Pifaqorçular).
      Platonun yeniliyi: odur ki, o, bu konsepsiyaları birləşdirərək, ideyalar dünyasını həqiqi varlıq kimi qəbul edir.
     Platonun ontoloji realizmi, reallığın duyğusal aləmdən kənarda mövcud olduğunu iddia edir. O bildirir ki:
- Fiziki obyektlər yalnız formaların kölgəsi və ya surətidir (Dövlət, Mağara məcazıı).
- Həqiqət yalnız ağıl ilə dərk edilə bilər (rasionalizm).
- Empirik bilgi yanıldıcıdır və kölgələr dünyasına əsaslanır.
      Platonun nəzərində bilgi anadangəlmədir (anamnesis). Çünki ruh ideyalar dünyasını əvvəlcədən tanıyır.
     Platon ideyalar arasında hiyerarxiya qurur. Ən yüksək səviyyədə "Xeyir ideyası" dayanır.
     Platonun “İdeyalar Aləmi” kosepsiyasının sonrakı dövrlərin filosoflarına və fəlsəfi cərəyanlarına təsiri aşağıdakı kimidir: 
- Aristotel, Platonun İdeyalar Aləmi anlayışını tənqid edərək, formaların yalnız maddi varlıqların təzahürləri olduğunu iddia edir. O, hilomorfizm anlayışı ilə forma və maddənin birlikdə var olması fikrini ortaya qoyur. Aristotel, formaların yalnız maddi obyektlərdə mövcud olduğunu irəli sürür və bu yanaşma ilə ontologiyanı qismən materialist bir çərçivəyə yerləşdirir.
- Neoplatonizmin banisi Plotin, Platonun İdeyalar Aləmi anlayışını daha da inkişaf etdirərək, onu "Ən Yüksək Vahid" (Bir) ilə əlaqələndirir. Plotin, varlığın ən mükəmməl forması olan Vahidi İdeyalar Aləmi ilə əlaqələndirir və bunu ontoloji monizmə çevirir. Plotin, İdeyaların yalnız əqli deyil, həm də kosmik bir müqəddəs nizamın təzahürü olduğunu vurğulayır.
- Avqustin, İdeyalar Aləmini Tanrı tərəfindən yaradılmış əbədi həqiqətlərin təzahürü kimi təqdim edir. Avqustin, İdeyaların Allahın Kəlamında mövcud olduğunu iddia edir və bu fikri Xristian teologiyasına uyğunlaşdırır.
- Hermetizm, qədim misir və yunan fəlsəfəsinin təsiri altında inkişaf etmiş, gizli biliklərə əsaslanan qnostik bir dini-fəlsəfi ənənə kimi, Platonun İdeyalar Aləmi və ruhani dünya ilə bağlı fikirlərini mənimsəmişdir. Hermetizm, maddi dünyanı və onun məhdudiyyətlərini aşa bilən bir gizli biliyə (gnosis) və ruhani yüksəlişə fokuslanır. Platonun mükəmməl formaları ilə, hermetiklər ilahi bilik və həqiqətə çatmaq üçün bənzər bir yanaşma inkişaf etdirmişlər.
- Xristian qnostik cərəyanları, İsa Məsihin təlimləri və dini anlayışları ilə əlaqədar olaraq gnosisə, yəni ruhani biliyə əsaslanır. Onlar, Platonun və neoplatonistlərin fəlsəfəsindən təsirlənərək Tanrının kamil formaları və həqiqətə çatmaq üçün ruhani inkişaf mövzusunda fikir irəli sürmüşlər. Onlar, maddi dünyanın mənasızlığını vurğulayıb, yalnız gizli biliklər yolu ilə Tanrıya və həqiqətə çatmağa çalışmışlar.
- Sufizm, Platonun İdeyalar Aləmi ilə paralellik təşkil edir. Sufi anlayışında, Tanrıya yaxınlaşma və ruhani inkişaf əsil məqsəddir. Maddi dünyanı və onun keçici təbiətini əhəmiyyətsiz sayan sufilər, gnosisə (həqiqətə) çatmaq üçün, ruhani yüksəlişi vurğulamışlar. Platonun İdeyalar Aləmi ilə bağlı fikirləri sufizmin ruhani inkişaf və mükəmməlliyə çatmaq üçün tətbiq edilən bir yanaşma ilə əlaqəlidir.
- Fərabi, Platonun İdeya Aləminin maddi dünyadakı dəyişikliklərdən müstəqil olduğunu, bu dünyada hər şeyin yalnız Allahın əbədi həqiqətlərinin bir əksi kimi qəbul etmişdir. O, "ideal şəhər" fəlsəfəsində Allahın mükəmməl formalarının siyasi və sosial düzənlə əlaqələndirilən təzahürlərini təqdim etmişdir. Fərabinin "İdeal şəhər" anlayışı, Platonun ideal cəmiyyətinə bənzəyir və burada da əsil həqiqətə çatmaq üçün əqli bilik və hikmətə ehtiyac duyulur.
- İbn Sina, Platonun İdeyalar Aləmi anlayışını mənimsəyərək, onu "İlahi Ağıl" ilə əlaqələndirmişdir. O, ontoloji varlıq anlayışında Platonun mükəmməl formalarının, Allahın ən ali Ağlından təzahür edən və onun vasitəsilə yaranan varlıqlar olduğunu vurğulamışdır. İbn Sina, Platonun formaların əbədi və dəyişməz təbiətini qəbul edərək, "mümkün varlıq" və "Vacib Varlıq" arasındakı fərqi izah etmişdir. Vacib Varlıq (Allah) öz varlığı ilə mövcud olduğu halda, mümkün varlıq (maddi dünya) Allahın təzahürləri kimi mövcuddur.
- Renesans dövrü və sonrasındakı ezoterik fəlsəfi cərəyanlar, Platonun İdeyalar Aləmi anlayışını mənimsəmiş və onu daha çox gizli biliklər, maddi dünyanın yalançı təbiəti və mükəmməl ruhi aləmlə əlaqələndirmişlər. Bu cərəyanlar, həm Platonun fəlsəfəsi, həm də qnostiklərin ruhani inkişaf anlayışını birləşdirərək, aləm və insanın mahiyyəti haqqında dərin təfəkkürlər formalaşdırmışlar.
- Rene Dekart, bilik əldə etmə prosesində Platonun İdeyalar Aləmindəki mükəmməl və dəyişməz həqiqətə bənzər bir yanaşma ortaya qoyur. O, maddi dünyanın dəyişkənliyindən asılı olmayaraq, yalnız düşüncə və məntiqin əsil bilik əldə etməyi mümkün olduğunu vurğulayır.
- Kant, maddi dünyanın yalnız bizim düşüncə strukturlarımızda mövcud olduğunu irəli sürür. Bu yanaşma, Platonun mükəmməl formalar anlayışına bənzəyir, lakin o, formaları bizim bilik strukturlarımız ilə əlaqələndirir.
- Hegel, Platonun formalarını dialektik inkişafın bir hissəsi kimi qəbul edir. O, İdeyaların mükəmməl həqiqətə aparan dialektik inkişafın nəticəsi olduğunu irəli sürür.
      Platonun İdeyalar Aləmi ideyası fəlsəfi tarixdə fundamental bir konsepsiya olmuşdur. Bu ideya, idealizm və realizm arasındakı mübahisələrə təkan vermiş, sonrakı dövrlərin ontologiya, epistemologiya və metafizik sahələrinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Məşhur filosoflar, Platonun İdeyalar Aləmi anlayışını tənqid və ya inkişaf etdirərək öz fəlsəfi sistemlərinə daxil etmişlər.

Cədvəl 2.10. Neoplatonizmdə ontoloji strukturun Platon ilə müqayisəsi

Platonun ontologiyası

Neoplatonizmin ontologiyası

İdeyalar dünyası (Eidoslar) sabit və əbədidir

Formalar "Nous" səviyyəsində yerləşir və "Bir"dən emanasiya edir.

"Xeyir İdeyası" ən yüksək varlıqdır.

"Bir" bütün varlığın əsasıdır

Dünya Demiurq tərəfindən yaradılır.

Dünya emanasiya nəticəsində meydana gəlir.

İdeyaları dərk etmək mümkündür.

"Bir"ə mistika və ekstaz yoluyla qovuşmaq olar.

2. Platonun Xeyir İdeyası: Aqafon
       Platonun Xeyir İdeyası Aqafon (Ἀγαθόν) adlanır. Bu anlayış, onun fəlsəfi sistemində, xüsusilə metafizika və etikasında mərkəzi bir yer tutur. Aqafon, ideyalar aləminin ən yüksək və ən ali forması kimi, bütün varlıq və mövcudluğun mənasını və məqsədini təşkil edir. Bu anlayış, Platonun "Respublika" adlı əsərində və digər dialoqlarında geniş şəkildə inkişaf etdirilmişdir.
     Platonun fəlsəfəsinə görə, varlıq və mövcudluğun məqsədi, əslində, Aqafona doğru yönəlməkdir. O, bütün digər ideyaların və varlığın məqsədini və səbəbini təşkil edir. Aqafon təkcə mənəvi yaxşılıq və kamillik deyil, həm də bütün varlığın təməl məntiqi və işıqlı prinsipidir.
     "Respublika" əsərində Platon Aqafonu, ideyaların Günəşinə bənzədir. Günəş necə ki, dünyaya işıq və həyat verirsə, Aqafon da ideyalar aləmində həqiqətə işıq salır və hər şeyə mənasını və məqsədini verir. Günəşin varlığı digər şeylərin görünməsini və mövcudluğunu mümkün etdiyi kimi, eləcə də Aqafon bütün ideyaların varlığını mümkün edir və onlara mənəvi işıq verir.


Platonun bilik təlimində Aqafon, bilik və gerçəklik arasındakı əlaqəni açıqlayan mərkəzi bir rol oynayır. Platona görə, bilik yalnız Aqafona doğru yönələn və ideyalar aləminin mükəmməl formalarına təmasda olan bir şeydir. Bilik, sadəcə maddi dünyadan deyil, ideyalar dünyasından gəlir və bu dünyada olan hər şey yalnız Aqafona uyğun olaraq müəyyənləşir. Beləliklə, Aqafon həm ontoloji, həm də epistemoloji baxımdan varlığın və bilik prosesinin hədəfi kimi çıxış edir.
      Platon üçün Aqafon yalnız ontoloji və epistemoloji baxımdan deyil, etik baxımdan da mərkəzi bir anlayışdır. Platon, insanın ən yüksək yaxşılığını Aqafona yaxınlaşmaqda və onu öz həyatına tətbiq etməkdə görür. Bu, əslində Platonun etik təliminin əsasını təşkil edir: insan yalnız Aqafona uyğun yaşarsa, əsil gözəllik və yaxşılıq əldə edə bilər.
      Platonun Aqafonu, həmçinin ədalət ilə də əlaqələndirilir. Platon, ədaləti, insanın cəmiyyət içində və ya öz həyatında, bütün gücü ilə Aqafona doğru hərəkət etməsi kimi tərif edir. Aqafon, həm də ən yüksək məqsəd və arzuolunan nəticə kimi qəbul edilir və əsil xeyir yalnız gerçək və doğru olan ilə uyğun gəlir. Aqafona doğru yönəlmək, həm əxlaqi, həm də məntiqi olaraq kamillik yoludur.
      Platonun ideyalar dünyasında Aqafon, digər bütün ideyalara təsir edir. Platonun sistemində hər bir ideya bir kamil formanın təmsilidir və Aqafon bütün bu formaların müəyyənləşdiricisi və işıqlandırıcısıdır. Məsələn, gözəllik ideyası, yalnız Aqafona uyğun olan varlıqların təmsilidir. Ədalət ideyası isə, Aqafonun işığı altında gerçək və doğru olan cəmiyyətdəki harmoniya və nizamı təmsil edir. Bu, Platonun ontoloji düşüncəsində ideyaların bir-birinə necə bağlı və xeyirə görə formalaşdığını göstərir.
      Platonun Aqafonu fəlsəfənin ən mühüm anlayışlarından biri olmaqla yanaşı, bir çox tənqid və müzakirəyə də səbəb olmuşdur. Aristotel, Aqafonu "kamil varlıq" kimi qəbul etsə də, onun praktiki tətbiqi və əsil həyatda necə mövcud olduğu məsələsində çətinliklər yaratdığını qeyd etmişdir. Platonun təklif etdiyi ideyalara əsaslanan kamillik anlayışı, bəzi tənqidçilər tərəfindən abstrakt və nəzarət edilə bilməyən bir konsepsiya kimi görülmüşdür.
     Müasir fəlsəfədə, Aqafonun təsiri hələ də aktualdır. Platonun ideyalar nəzəriyyəsi, xüsusilə etik və metafizik sahələrdə müasir müzakirələrə ilham vermişdir. Məsələn, etik realizm və idealizm mövqeləri, Aqafonun necə obyektiv və kamil bir yaxşılıq forması kimi qəbul edildiyini araşdırır.
      Platonun Aqafonu, bütün varlıq və gerçəklik anlayışının təməl prinsipi kimi, maddi dünyanın və ideyalar aləminin əlaqəsini açır. O, yalnız kamilliyin təmsilçisi deyil, həm də insanın həyatda ən yüksək yaxşılığa çatma məqsədini göstərir. 
     Platonun Aqafonu sonrakı dövrlərdəki bir çox filosof və fəlsəfi ənənələr üzərində böyük təsir buraxmışdır. Bu ideya, ontologiya, əxlaq fəlsəfəsi və teologiya sahələrində mühüm izlər qoymuşdur. Onlar aşağıdakılardır:
- Aristotel, Platonun Aqafonunun təsiri altında qalmış, lakin onu daha empirik bir baxışla dəyişdirmişdir. O, Aqafon anlayışını təbii məqsəd və ideal kimi qəbul edir, lakin bunu yüksək formalarla əlaqələndirmir. Aqafon fəzilətin ən yüksək formasını təşkil etsə də, o, bunun insan fəaliyyətindəki müvafiqlik və nəzarət edilən iradə ilə əlaqələndirilməsini irəli sürür. Aristotel, əsil xeyiri, insanın əxlaqi və intelektual fəaliyyətinin zirvəsi kimi təyin edir.
- Neoplatonistlər, xüsusən Plotin tərəfindən, Platonun Aqafonunu daha da inkişaf etdirmişdir. Plotin, Aqafonu, Tək (Mütləq Varlıq) ilə eyniləşdirmişdir, yəni Aqafon (Xeyir), hər şeyin mənbəyi və ilk prinsipidir. O, Aqafonu, Tanrıya yaxınlaşma və ruhani kamillik yolunda bir təməl kimi qəbul edirdi. Neoplatonizm, Aqafonun təcəssümünün təbiətini izah edərkən, “Bir”dən başlayır və aləmi ali nizamla yaradıb inkişaf etdirir.
- Xristian fəlsəfəsi və teologiyasının inkişafında Aqafonun mücərrəd təsviri, Tanrının kamilliyi və yaradılışın məqsədi ilə əlaqələndirilmişdir. Xristianlar, Platonun Aqafonunuı Allahın ilahi iradəsi ilə paralel şəkildə qəbul edərək, Tanrının həm yaxşılıq, həm də kamillik olduğunu vurğulamışlar. Xristian filosoflar, onu, Tanrının bütün yaradıcılığını, əxlaqını və nizamını təşkil edən bir ilahi prinsiplə əlaqələndirmişlər.
- Orta əsr İslam fəlsəfəsində, Aqafonanlayışı geniş şəkildə əxlaqi və ontoloji kamillik ilə əlaqələndirilmişdir. İbn Sina (Avisenna), İbn Rüşd (Averroes) və Fərabi kimi İslam filosofları, Aqafonun (Xeyirin) varlıq aləminin mahiyyəti və məqsədi olduğuna inanırdılar. İbn Sina, onu Allah ilə əlaqələndirərək, hər şeyin və varlığın həm əxlaqi, həm də ontoloji olaraq Allaha doğru inkişaf etdiyini vurğulamışdır.
- İmanuel Kant, Aqafonun (Xeyirin) yalnız təbiət qanunlarına uyğun bir kamillik və əxlaq olduğunu, lakin Platonun mücərrəd İdeya sisteminə bənzər bir alilik anlayışının köhnəlmiş olduğunu irəli sürmüşdür. Lakin, Kantın əxlaq qanunları və kamilllik anlayışı, Aqafonun (Xeyirin) əxlaqi əsasları ilə əlaqələndirilmişdir.

Cədvəl 2.11. Platonun və neoplatonizmin ontoloji ideyalarının qnostisizmə təsiri

Platonun ontoloji ideyaları

Neoplatonizmdə transformasiyası

Qnostisizmə təsiri

İdeyalar aləmi – Maddi dünyanın fövqündə duran dəyişməz və əbədi İdeyalardır.

"Bir" - bütün varlığın mənbəyi olan mükəmməl prinsipdir. Nous (Ağıl) və Ruh vasitəsilə aşağı aləmlər formalaşır.

Pleroma (İlahi kamillik dünyası) – Maddi dünya və aləmlər daha aşağı səviyyələrə enən ilahi emanasiyanın nəticəsidir.

Metexis – maddi varlıqlar İdeyalar dünyasına iştirak edir.

Emanasiya (Sudur, axın) – Maddi dünya "Bir"dən zəruri axın nəticəsində yaranır.

Aeonların suduru (axını) – İlahi aləmdən emanasiya yolu ilə aşağı varlıq səviyyələri yaranır.

Duyğusal dünya və İdeyalar dünyası arasındakı iyerarhiya

Varlıq pillələri və tədrici kamilləşmə

Ruhun maddi dünyadan qurtuluşu

Demiurg – Maddi dünyanı formalaşdıran İlahi Zəka.

Nous (İlahi Ağıl) – Maddi dünyanın rasional strukturunun mənşəyi.

Şər Demiurq (Yaradan Tanrı) – Maddi dünyanın qeyri-kamil və ilahi işıqdan uzaq bir yer olmasına səbəb olan varlıq.

Ruhun ölümsüzlüyü və bilik vasitəsilə yüksəlməsi

Ruhun ilahi aləmdən enməsi və geriyə qayıdışı

Qurtuluş və Gizli Bilik (Gnosis) – İnsan ruhu gizli biliyi əldə edərək xilas olur və ilahi dünyaya qayıdır.

Dialektika – Ağılla idrak və mütləq biliyə çatma prosesi.

Mistik idrak və meditasiya – "Bir" ilə birləşmək üçün fəlsəfi və meditativ idrak metodu.

Ezoterik və Gizli Biliklər – İlahi həqiqət yalnız xüsusi bilik (gnosis) yolu ilə dərk edilə bilər.

Kölgələr dünyası və həqiqi reallıq (mağara allegoriyası)

Maddi dünyanın xəyal olması

Maddi dünya bir həbsxanadır və həqiqi reallıq pleromadır.

Bu cədvəl göstərir ki, Platonun ontoloji ideyaları əvvəlcə neoplatonizmdə metafizik və mistik formada yenidən işlənmiş, sonra isə, qnostisizmin kosmoloji və dini doktrinalarında öz əksini tapmışdır.

• Meteksis
      Platonun ontoloji sistemindəki Meteksis (İştirak) konsepsiyası, onun ideyalar nəzəriyyəsi ilə sıx əlaqəlidir və hər şeyin varlığını izah etmək üçün mərkəzi rol oynayır. Bu konsepsiya, maddi dünyanın ideyalar aləmi ilə əlaqəsi əsasında qurulur və Platonun varlıq anlayışının əsas prinsiplərindən birini təşkil edir.
      Platonun fikrincə, dünyadakı hər bir maddi obyekt, yalnız ideyaların təcəssümü və ya surəti kimi mövcud ola bilər. Hər bir maddi obyekt özünü yalnız ideyaların bir "nüsxəsi" kimi təqdim edir. Məsələn, bir kəsin gördüyü çiçək, özündə gözəllik ideyasını təmsil edir, amma yalnız onun iştirakçılığı (meteksis) ilə gözəldir. Bu baxımdan meteksis, ideyaların təbii və maddi aləmdə mövcud olan hər şeyə iştirakını təmin edir.


Meteksis konsepsiyasının ontoloji əsasları, mücərrəd ideyaların maddi dünyanın əşyalarına yansıması (yəni surətini almağı) ilə əlaqəlidir. Maddi dünya daim dəyişir və məhv olur, amma ideyalar aləmi əbədidir və dəyişməzdir. Meteksis anlayışı vasitəsilə Platon, bu iki aləmin - maddi və ideyalar aləminin - əlaqəsini qurur.
     İdeyalar, Platon üçün yalnız maddi dünyanın ideallaşdırılmış və mükəmməl formaları deyil, həm də gerçək varlıq növüdür. Platon ideyaların maddi obyektlərdən müstəqil və daha üstün olduğunu irəli sürür. Bu baxış, materialist fəlsəfəyə qarşı bir idealizm mövqeyini müdafiə edir. Platon, hər şeyin ideyalar aləmindəki mükəmməl formaların nəticəsi kimi var olduğuna inanır. Meteksis bu ideyaların maddi dünyada düşüncələr, obyektlər, fenomenlər və hadisələr vasitəsilə əks olunmasına imkan yaradır. Hər şey bir formaya, bir ideyaya uyğun gəlir, bu zaman maddi şeylər, ideyalara yalnız müəyyən dərəcədə iştirak edir.
     Platonun meteksis anlayışı, həm də ontoloji və epistemoloji məsələlərə işıq tutmuşdur. Məsələn, Platonun "gözəllik ideyasına iştirak edən maddi obyektlər" anlayışı, ontologiyanın epistemoloji tərəfini təşkil edir. Buradakı məsələ budur ki, insanların bilikləri yalnız ideyalara çatmaqla mümkündür, çünki maddi dünya yalnız müvəqqəti xəyaldır, əsil gerçəklik ideyaların özündədir.
     Bu konsepsiya, eyni zamanda, realizm və nominalizm mübahisəsi üzərində də dayanır. Platonun meteksis anlayışı, realizmin tərəfdarıdır, çünki onun fikrincə, ideyalar varlıqdan asılı olmayan obyektiv reallıqlardır və maddi dünya yalnız bu ideyaların təcəssümüdür.
     Lakin, Aristotel, Platonun meteksis anlayışını qəbul etməmişdir. Aristotelə görə, ideyalar yalnız maddi dünyadakı formaların abstraktlaşmış nüsxələridir, onlar özləri heç bir real varlıq təşkil etmirlər. Aristotel bu konsepsiyanı daha çox gerçək dünyada mövcud olan bütünlük içində izah etməyə çalışmışdır.
     Müasir fəlsəfədə, Platonun meteksis anlayışı daha geniş ontoloji və epistemoloji kontekstlərdə təhlil edilir. Məsələn, fenomenologiya və strukturalizm kimi yanaşmalar, maddi və ideya aləmi arasındakı əlaqələri yenidən düşünməyə çalışır. Bu yanaşmalar dil, şərh və təcrübə vasitəsilə dünyanı anlamağa və varlığın təbiətini izah etməyə çalışır. Dil və şərh vasitəsilə ideyaların necə "maddi dünya"da iştirak etdiyini anlamağa çalışan müasir filosoflar, Platonun təklif etdiyi metafizikaya qarşı realist yanaşmaları daha müasir formalarla birləşdirirlər.
      Platonun meteksis anlayışı, onun ontologiyasının və epistemologiyasının əsasını təşkil edən əvəzolunmaz bir konsepsiyadır. Maddi dünyanın varlığı, yalnız ideyaların təcəssümü kimi mövcud ola bilər. Bu yanaşma, yalnız ontologiya sahəsində deyil, həm də epistemologiya və metafizika sahələrində müasir fəlsəfi diskursun formalaşmasına zəmin hazırlamışdır. Meteksis, ideyaların əbədiliyi ilə maddi dünyanın dəyişkənliyi arasındakı əlaqəni izah edərək, həm qədim, həm də müasir fəlsəfi düşüncədə öz əhəmiyyətini qorumağa davam edir. Bundan əlavə, bu anlayışa verilən müasir şərhlər, Platonun ontoloji irsinin zənginliyini və dərinliyini daha da açmağa və ontoloji mübahisələrin müasir elmi yanaşmalarla necə əlaqələndiyini göstərməyə imkan verir.
     Platonun meteksis ideyası, onun İdeyalar Aləmi ilə maddi aləmin əlaqəsini izah edən bir anlayış kimi sonrakı dövrlərdə müxtəlif filosoflar tərəfindən öz fəlsəfi sistemlərində qəbul edilmiş və inkişaf etdirilmişdir:
- Aristotel meteksis anlayışını qəbul etməkdənsə, onun yerinə forma və maddə arasında bir əlaqə qurmuşdur. O, hər bir maddi obyektin bir forması (ideya) olduğunu, lakin bu formaların yalnız maddi dünyada var olduqlarını və maddi aləmdən ayrı olmadığını iddia etmişdir. Aristotel üçün forma, meteksis deyil, daha çox təbii səbəb kimi meydana gəlir və formalar yalnız maddə ilə birləşərək gerçəkləşir. 
- Neoplatonizmin banisi Plotin, bu anlayışı öz sistemində daha da inkişaf etdirərək, İdeyalar Aləmi və maddi aləmin əlaqəsini birbaşa ilahi işıq və ruhani yüksəliş ilə əlaqələndirmişdir. Plotin, meteksisi Tanrıdan gələn işıqın maddi dünyadakı varlıqlara təzahürü kimi qəbul etmişdir. O, hər bir varlığın Tək adlı ali bir mənbədən çıxdığını və maddi dünya bu ilkin ilahi işıqın əks-sədası kimi qaldığını irəli sürmüşdür. Meteksis bu mənada, “Bir”dən gələn bir ruhani işıqın daha aşağı səviyyələrə təzahürü kimi formalaşmışdır. Bu ideya, neoplatonizmin əsas fəlsəfi təməllərindən biri olmuş və Renessans dövrü filosoflarına qədər təsirini davam etdirmişdir.
- Avqustin, meteksis ideyasını xristianlıqla birləşdirərək, maddi dünyanın Tanrının ideyalarına "iştirak" etdiyini iddia edirdi. O, Platonun İdeyalar Aləmini Tanrının əbədi zəkası (rationes aeternae) ilə eyniləşdirdi. Yəni, varlıq yalnız Tanrının ilahi ideyalarında iştirak edərək mövcuddur. O, bu ideyanı işıq metafizikası ilə izah edirdi: İnsan ilahidən gələn işıq vasitəsilə həqiqi biliyə çata bilər. Bu, Platonun meteksis anlayışının xristian şərhidir.
- Psevdo-Dionis, meteksis anlayışını neoplatonizmlə sintez edərək xristian mistisizminin əsaslarından birinə çevirdi. Onun düşüncəsində, varlıq Tanrının nurundan pay alaraq (metexis) mövcuddur. Yəni, hər bir varlıq Tanrıdan çıxan ilahi işıqda iştirak edir. O, Plotinin Tək anlayışını xristian Tanrısı ilə eyniləşdirərək, varlıqların Tanrıdan necə pay aldığını (meteksis) izah etmişdir.
- Bonaventura, meteksis ideyasını Aristotelin maddə-forma nəzəriyyəsi ilə birləşdirərək, Tanrının dünyanı İlahi İdeyalar əsasında yaratdığını irəli sürdü. O, Platonun İdeyalar aləmini Tanrının zehnindəki əbədi ideyalar kimi izah etdi və maddi varlıqların bu ideyalara iştirak etməsi (meteksis) vasitəsilə mövcud olduğunu bildirdi. Bonaventura, Platonun meteksis anlayışını qəbul etməklə yanaşı, onu xristian teologiyası çərçivəsində İlahi Hikmətə (Sapientia Divina) əsaslandırmışdır.
- Akvinalı Fomas, meteksis konsepsiyasını Aristotelin akt-potensiya nəzəriyyəsi ilə birləşdirdi. O, hər bir maddi varlığın Tanrının ilahi zəkasında olan formaya (ideyaya) iştirak etdiyini qəbul edirdi, lakin Platon kimi İdeyaların ayrıca mövcud olduğunu düşünmürdü. Tanrı ilk varlıq kimi bütün varlıqların varlıq (esse) formasında iştirak etməsinə (meteksis) səbəb olur. O, meteksis ideyasını qəbul etsə də, maddi dünyanın İdeyalar aləmində deyil, Tanrının varlıq aktında iştirak etdiyini müdafiə edirdi.
- Ekhart, meteksis ideyasını mistik kontekstdə işlədərək, ruhun Tanrıya qayıdışı prosesində onun ilahiliyə necə iştirak etdiyini izah etmişdir. Onun fəlsəfəsində insan ruhu Tanrının nurunda iştirak edərək (meteksis), Tanrı ilə birliyə çata bilər. Ekhart, bu konsepti İşığın mistikası (Light Mysticism) adı altında inkişaf etdirmişdir.
- İslam fəlsəfəsinin mütəfəkkirləri Platonun meteksis anlayışını ilahi və əqli kamilliklə əlaqələndirərək inkişaf etdirmişlər. Platonun meteksis anlayışı İslam fəlsəfəsində İştirak, Təəlluq, İnfial, Sudur və İktisab kimi müxtəlif terminlərlə ifadə edilmiş və inkişaf etdirilmişdir. İbn Sina və Fərabi - "İştirak" və "Təəlluq" terminlərindən istifadə ediblər. Sührəvərdi - "İnfial" və "İktisab" anlayışlarını vurğulayıb. Neoplatonizmin təsiri altında olan İslam fəlsəfəsi - "Sudur" (emanasiya) modelini inkişaf etdirib. Meteksis ideyası, İslam fəlsəfəsində varlığın ilahi ağıl və nurdan aldığı payı izah etmək üçün uyğunlaşdırılmışdır.
- İbn Sina, meteksisi İdeal varlıq olan Allah ilə maddi varlıqlar arasındakı əlaqəni izah edən bir ilahi təzahür kimi qiymətləndirmişdir. O, İdeyaların ilahi varlıqdan çıxaraq maddi dünyaya təzahür etməsi prosesini izah edərkən, hər bir varlığın özündə bir ilahi nur və ya intellektual forma daşıdığını bildirmişdir. İbn Sina, meteksis anlayışını daha da təfərrüatlı və ilahi işıqla əlaqəli bir şəkildə təqdim etmişdir. Bu, onun fəlsəfi sistemində ilahi təcrübə və ruhani inkişaf yollarını izah edən əsas anlayışlardan biri olmuşdur.
- İbn Rüşd, meteksis anlayışını maddi dünya ilə intellektual və ilahi varlıq arasındakı əlaqəyi izah edən bir fəlsəfi prizmada təhlil etmişdir. O, İdeyalar Aləmi ilə maddi dünya arasındakı əlaqəni bir fikir və aktualizm arasında bir körpü kimi təqdim etmişdir. İbn Rüşd, meteksisi intellektual varlıq və maddi obyekt arasındakı əlaqəni, İslam fəlsəfəsinin fəlsəfi məqamlarını nəzərə alaraq, gerçəklik və ilahi düşüncə ilə bağlı bir şəkildə təqdim etmişdir.
- Sührəvərdi, meteksis anlayışını İştirak əl-Ənvar (işıqların iştirakı) modeli ilə dəyişdirərək, maddi varlıqların İlahi Nurdan pay aldığını izah etdi. Varlıq səviyyələrini işıqların iştirak dərəcələri kimi təsvir etdi. İnsan ruhunun Allaha qayıdışını mistik işıq iştirakına bağladı. Bu baxımdan, Sührəvərdi Platonun meteksis anlayışını İslam mistik-fəlsəfi kontekstdə yenidən şərh etdi. 
- İmanuel Kant, Metexis anlayışını daha çox bilgi və empirik təcrübə arasında bir əlaqə kimi təhlil etmişdir. Kant, maddi aləmdəki varlıqların ağıl və təcrübə tərəfindən necə təsəvvür edildiyini, bunların Platonun təfəkküründəki İdeyalarla necə əlaqə qurduğunu araşdırmışdır. Kantın ağıl və fenomenal dünyaya dair təhlilləri, meteksis anlayışının görünən və gizli aləm arasındakı əlaqəni izah etmək məqsədilə bir növ yenilənmiş şərh olmuşdur.
      Meteksis anlayışı Platonun fəlsəfəsindəki ən mühüm və dərinləşdirilmiş konseptlərdən biri olub, sonrakı dövrlərin filosofları tərəfindən müxtəlif şəkillərdə və nəzəriyyələrdə inkişaf etdirilmişdir. 

Cədvəl 2.12. Platon və neoplatonizm ontologiyasının Xristianlığa təsiri 

Platonun ontoloji ideyaları

Neoplatonizmdə transformasiyası

Xristianlığa təsiri

İdeyalar aləmi – Maddi dünyanın fövqündə duran dəyişməz və əbədi İdeyalar mövcuddur.

"Bir" bütün varlığın əvvəli olan kami prinsipdir. Nous (Ağıl) və Ruh vasitəsilə aşağı aləmlər formalaşır.

Tanrının mütləq müdrikliyi – Xristian teologiyasında Tanrı kamil və dəyişməz varlıq kimi təsəvvür olunur.

Meteksis – Maddi varlıqlar İdeyalar dünyasına iştirak (pay) edir.

Emanasiya (Sudur, axın) – Maddi dünya "Bir"dən zəruri axın nəticəsində yaranır.

Tanrıdan gələn yaradılış prinsipi – Xristianlıqda varlığın Tanrıdan qaynaqlandığı, amma Ona bərabər olmadığı anlayışı.

Duyğusal dünya və İdeyalar dünyası arasındakı iyerarhiya

Varlıq pillələri və tədrici kamilləşmə

Mələk iyerarhiyası və ruhun Tanrıya yüksəlişi – Dionisi Areopaqitin təsnifatı ilə mələklər iyerarhiyası və mistik yüksəliş fikri.

Demiurg – Maddi dünyanı formalaşdıran Tanrı Zəkası.

Nous (İlahi Ağıl) – Maddi dünyanın rasional strukturunun mənşəyi.

Tanrının Logos vasitəsilə dünyanı yaratması – Yəhya İncili: "Əvvəlcə Söz (Logos) var idi və Söz Tanrı idi".

Ruhun ölümsüzlüyü və bilik vasitəsilə yüksəlməsi

Ruhun ilahi aləmdən enməsi və geriyə qayıdışı

Xristian mistisizmi və qurtuluş yolu – Avqustinin ruhun Tanrıya dönüşü haqqında fikirləri.

Dialektika – Ağılla idrak və mütləq biliyə çatma prosesi.

Mistik idrak və meditasiya – "Bir" ilə birləşmək üçün fəlsəfi və meditativ idrak metodu.

Xristian kontemplasiyası və dualizmi – Tanrıya yaxınlaşmaq üçün mənəvi praktikalara əsaslanan nəzəriyyələr (Psevdo-Dionisi, Origen).

Mağara allegoriyası – Maddi dünya xəyaldır, həqiqət ancaq İdeyalar aləmindədir.

Həqiqi reallıq ilahi aləmdir, maddi dünya isə, onun kölgəsidir.

Göylərin səltənəti və maddi dünyanın faniliyi – Xristian teologiyasında əbədi həyat anlayışı və maddi dünyanın faniliyi.

Bu cədvəl göstərir ki, Platonun ontoloji ideyaları Neoplatonizm vasitəsilə Xristian teologiyasına təsir etmişdir, xüsusilə Tanrı anlayışı, emanasiya nəzəriyyəsi, ruhun yüksəlişi və mistik bilik (gnosis) konsepsiyaları bu təsirin əsas sütunlarını təşkil edir.


• Demiurq 
    Platonun "Timey" dialoqu, onun metafizik sistemində mühüm yer tutur. Bu əsərdə Platon kosmosun ideyalar dünyası və görünən dünya ilə əlaqəsini izah edir. Burada əsas fiqur Demiurq (δημιουργός) adlanan yaradıcı qüvvədir. Demiurq mükəmməl olan əbədi ideyaları nümunə götürərək, onlara uyğun bir kosmos yaradır. Bununla Platon, ontoloji və teleoloji dünyagörüşünü sintez edərək nizamlı və məqsədyönlü bir kosmosun mövcud olduğunu əsaslandırmağa çalışır. 
    Demiurq haqqında ən vacib sual onun Tanrı olub-olmaması ilə bağlıdır. Platonun Demiurq anlayışı Parmenid və Heraklitin fəlsəfi irsləri ilə əlaqəlidir.
      Demiurqun xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- Yaradıcı, varlığı yoxdan yaratmır (ex nihilo), əksinə, əbədi olan xaotik maddəni formalaşdırır.
- Aqafon (Mütləq Xeyir) prinsipinə əsaslanır: Kosmosun yaradılma səbəbi Demiurqun xeyirxah olmasıdır. O, mümkün olan ən mükəmməl dünyanı yaratmağa çalışır. (Timey, 29d-30b)
- İdeyalar dünyasına əsaslanır: O, ideyaları bir model kimi qəbul edərək, kosmosu bu modelə uyğun şəkildə formalaşdırır. (Timey, 30c)
        Platonun burada etdiyi fərqləndirmə, Aristotelin daha sonra Tanrı anlayışına gətirdiyi dəyişikliklərlə ziddiyyət təşkil edir. Aristotel, Tanrını sadəcə ilk səbəb kimi qəbul edir, lakin, Demiurq aktiv şəkildə kosmosu nizama salan bir gücdür.
      Platonun ontoloji iyerarhiyası aşağıdakı kimi təsvir edilə bilər:
- İdeyalar dünyası (Eidos/Idea) – əbədi və dəyişməz olan ideal varlıqlar.
- Ruh (Psixe) – ideyaya can verən fəal prinsip.
- Görünən dünya (Kosmos) – ideyaların mükəmməl olmayan surətləri (maddi aləm).
       Görünən dünya idealların təcəssümüdür, lakin bu təcəssüm tam mükəmməl deyil, çünki maddə ideyaların tam təmiz ifadəsini məhdudlaşdırır.
       Platonun metafizik dualizmi varlığı iki hissəyə bölür:
- Həqiqi varlıq (ontos on) → dəyişməz və əbədi olan ideyalar.
- Duyğusal varlıq (kosmos) → maddi, keçici və ideyaların surəti olan fiziki varlıqlar.
      Bu ideya Pifaqorçuluq və Orfizm təsirlərini əks etdirir. Çünki bu cərəyanlarda da fiziki dünya müvəqqəti və qeyri-mükəmməl hesab olunurdu.
      Platon kosmosu mükəmməl şəkildə təsvir edir. O, kosmosun təsadüfi bir xaos olmadığını, əksinə, məqsədəuyğun şəkildə yaradıldığını iddia edir. Çünki Demiurq xeyir və müdrik olduğuna görə, o, mümkün olan ən yaxşı kosmosu yaradır (Timey, 30b-31a). Buna görə də, kosmosun quruluşu rasional və harmonikdir. Bu fikir, daha sonra Aristotel və Xristian fəlsəfəsində teleologiya (məqsədli kainat) ideyasının inkişafına təkan verir.
      Platonun fizika və kosmologiya ilə bağlı baxışları da Timey dialoqunda öz əksini tapır. Burada kosmos dörd əsas elementdən (torpaq, su, hava, od) təşkil olunmuşdur və onların hər biri müəyyən riyazi nisbətlərə uyğun gəlir.

Cədvəl 2.13. Platonun elementlər sistemi

Element

Xassə

Platonun təsviri

Od

İstilik və yüngüllük

İşıq və hərəkət simvoludur

Hava

Yumşaqlıq və hərəkətlilik

Dəyişkənlik və axıcılıq

Su

Axıcılıq və soyuqluq

Həyat və uyğunlaşma simvolu

Torpaq

Sərtlik və sabitlik

Maddi varlığın əsas daşı






Bu baxışlar, Pifaqorçuların və Empedoklun element nəzəriyyəsindən təsirlənmişdir.
        Platonun metafizikasında “kosmosun ruhu” (psixe tu kosmu) anlayışı mühüm yer tutur. O, kainatı canlı və rasional bir varlıq kimi təsəvvür edir:
- Kosmos yalnız maddə deyil, həm də ruh sahibidir.
- Kosmosun hərəkətliliyi və dəyişkənliyi ruhun fəaliyyətinin nəticəsidir.
- Bu ruh, ağıllı və harmonik bir sistem yaradır (Timey, 36c-37d).
      Bu ideya, daha sonra Plotinin neoplatonizmində və Xristian mistikasında inkişaf etdirilmişdir.
       Platonun ontoloji modeli belədir:
- Maddə – passiv və hərəkətsizdir.
- Ruh – aktiv və təşkil edən prinsipdir.
- Ruh maddəyə forma verir və onu mükəmməl struktura çevirir.
       Platonun Demiurq və görünən dünya nəzəriyyəsi, onun idealizminin və formalar nəzəriyyəsinin təbii davamıdır. O, maddi kainatın mükəmməl ideyaların bir təcəssümü olduğunu və bu ideyaların Demiurq tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalara əsasən formalaşdırıldığını müdafiə edir. Bu nəzəriyyə fəlsəfi, dini və elmi düşüncəyə böyük təsir göstərmişdir. Lakin, Aristotel, Nyuton və müasir fizika nəzəriyyələri bu yanaşmanı daha empirik əsaslara uyğun tənqid etmişlər.
       Platonun fikrincə, Tanrı dünyadakı pisliklərin səbəbkarı ola bilməz. O, yalnız yaxşı şeylərin səbəbidir. Pisliklərin səbəbini başqa yerlərdə axtarmaq lazımdır. Bu fikir xristian ilahiyyatında "bütün yaxşı şeylər Tanrıdan gəlir" tezisinə bənzəyir. Platonun fikrincə, ilahi cəza günahkarları islah etmək və onları yaxşılığa yönəltmək üçündür. Bu, onun etik sistemində mühüm yer tutur. Platon Tanrını hər hansı məqsəd üçün görünüşünü dəyişən və ya insanları aldadan varlıq kimi təsəvvür etmir. Çünki dəyişiklik Tanrını kamillikdən uzaqlaşdıra bilər və bu, məntiqə uyğun deyil.
      "Qanunlar"da insanın azad iradəsi müəyyən qədər məhdudlaşdırılır. İnsan Tanrının əlində bir oyuncağa bənzədilir və onun hərəkətləri Tanrının "qızıl ipinə" bağlıdır. Burada insanın azadlığı ilə ilahi müəyyənlik arasında bir qarşıdurma görünür. Platonun fikrincə, Tanrı ən ali ədalət sahibidir. O, dünyadakı nizamsızlıqları müşahidə edir və insanları daha yaxşı istiqamətə yönəldir. Zülm və haqsızlıq isə, müvəqqətidir və kainatın ümumi harmoniyasına xidmət edir.
     Platonun varlıq haqqında üçlü strukturu tam formalaşmış bir sistem kimi təqdim olunmasa da, onun müxtəlif dialoqlarında bu ideyanın izlərinə rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə, "Dövlət", "Qanunlar", "Politik" kimi əsərlərində bu fikir tədricən formalaşır. Platonun II məktubunda yer alan məşhur fraqmentdə isə, bu triadologiyanın əsas konturları görünür: “Hər şey hər şeyin hökmdarına doğru meyl edir və hər şey onun naminə baş verir. O, bütün gözəlliklərin səbəbidir. İkinci, ikinciyə meyl edir, üçüncü isə üçüncüyə.”
    Bu fraqment Platonun varlıq strukturu haqqında qeyri-müəyyən, lakin dərin mənalı bir yanaşmasını əks etdirir. Platonun triadologiyası varlığın üç əsas səviyyədə mövcud olduğunu ehtiva edir:
- Ali prinsip olan "Bir" (Bilik və Aqafon) - Bu, Platonun Aqafon adlandırdığı, bütün varlığın mənşəyi olan prinsipdir. O, öz-özünə yetərlidir və varlıqdan daha yüksəkdə dayanır. Bütün digər şeylər ona can atır, lakin o, onların heç birinə möhtac deyil.
- İkinci prinsip olan "Ağıl" və ya "Nous" - Bu, varlığın məntiqi strukturlarını ehtiva edən məqamdır. Platona görə, ideyalar dünyası məhz bu prinsipin idarəsi altında mövcuddur. Bu prinsip Aristotelin "fəal zəka" (νοῦς ποιητικός) konsepsiyasına da yaxındır.
- Üçüncü prinsip olan "Dünya Ruhu" - Platonun fikrincə, bu, duyğusal dünyanın və canlı varlıqların yaradılması üçün vasitəçi rolunu oynayır. "Dövlət" dialoqunda təsvir olunan üç səviyyəli cəmiyyət strukturu ilə paralel olaraq, bu prinsip materiya və hissi varlıqla əlaqələndirilir.
      Platonun Demiurq konsepti müxtəlif dövrlərdə müxtəlif cərəyanlar tərəfindən fərqli şərhlərə məruz qalmışdır:
- Neoplatonizmdə (Plotin, Proklus) Demiurq "Vahid" və "Nous" ilə əvəz olundu, yaradıcı rolu zəiflədildi.
- Xristianlıqda (Origen, Avqustin) Demiurq Xristian Tanrısı ilə eyniləşdirildi, heçdən yaradılış ideyası (ex nihilo) əlavə olundu.
- Qnostisizmdə Demiurq mənfi qüvvə kimi təqdim olundu və insanları həqiqi Tanrıdan ayırdığı iddia edildi.
- İslam fəlsəfəsində (Fərabi, İbn Sina) Demiurq "Fəal Ağıl" və "İlk Ağıl" konseptləri ilə əvəz olundu, sudur nəzəriyyəsi inkişaf etdirildi.
- Yəhudi fəlsəfəsində (Filon, Kabbala) Demiurq "Logos" və "Sefirot" sistemləri ilə əlaqələndirildi.
     Platonun triadik yanaşması neoplatonizm və xristian fəlsəfəsi üçün mühüm bir başlanğıc nöqtəsi oldu. Xüsusilə, neoplatonik Prokl bu triadanı inkişaf etdirərək, metafizik sistemlər qurdu və varlıq səviyyələrini daha dəqiq təsnif etdi. Neoplatonik Proklus Demiurq "Ağıl" və "Ruh" arasındakı vasitəçi prinsip kimi izah olunur. O, Demiurqu kosmosu təşkil edən "İlahi Zehn" kimi təsvir edir, lakin o, Neoplatonizmdə artıq yaradıcı bir Tanrı deyil, ilahi varlıq pillələrinin bir hissəsidir.
    Neoplatonizmin banisi Plotinin Demiurq konsepti "Vahid" ilə əvəz olunur və varlıq səviyyələrinin enməsi (emanasiya) modelinə çevrilir. Demiurq artıq müstəqil bir Tanrı deyil, əksinə "İlk Ağıl" və ya "Nous" adlandırılır və Vahid olandan sudur edir. Demiurqun maddi dünyanı yaratdığı ideyası zəiflədilir, çünki Plotinə görə, maddi dünya zərurət nəticəsində yaranmışdır və mükəmməl olan Vahid maddi dünyanı birbaşa yaratmaz.
     Xristian teologiyasında Origen, Demiurq ideyasını Xristian Tanrısı ilə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Platonun Demiurqundan fərqli olaraq, Origenin Tanrısı maddi dünyanı tamamilə "yoxdan" (ex nihilo) yaradır. İlahi Ağıl (Logos) Platonun Demiurquna bənzədilir, çünki o, dünyanı nizamlayır və ideyaları həyata keçirir. Xristian teologiyası Platonun bu triadologiyasını Trinitar (Üçlük) doktrinası ilə əlaqələndirdi. Məsələn, Klement Aleksandriyalı bu üçlüyü Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh kimi şərh edirdi. Avqustin Platonun İdeyalar Aləmi anlayışını Tanrının zehnində mövcud olan ilahi fikirlərlə əlaqələndirir. Demiurq Xristian Tanrısı ilə tam eyniləşdirilir və yaradılış ex nihilo (yoxdan yaradılış) prinsipi ilə dəyişdirilir. Tanrı dünyanı əvvəlcədən müəyyən olunmuş ideal formaya uyğun olaraq yaradır. Bu, Platonun Demiurqun fəaliyyətinə oxşardır.
      Qnostiklər (II-III əsrlər) Demiurq konseptini dəyişdirərək onu mənfi varlıq kimi təqdim etmişlər. Onlara görə, Demiurq "səfeh Tanrı" (Yaltabaof) kimi təsvir olunur və maddi dünyanı yaradaraq insanları həqiqi Tanrıdan ayırır. Platonun maddi dünyanı ideal nüsxəyə uyğun formalaşdıran Demiurqu burada "zülmkar, aldatmış yaradan" kimi görünür. Bu fikir, Xristianlıq və Neoplatonizmə qarşı mistik-fəlsəfi bir reaksiya idi.
       Fərabi, Platonun Demiurqu ilə Fəal Ağıl (العقل الفعّال) arasında paralel aparır. Fərabi bildirir ki, Fəal Ağıl varlığı formalaşdırır və maddi dünyanın təşkilatçısıdır. O, neoplatonizmdən təsirlənərək Demiurq anlayışını "Sudur Nəzəriyyəsi" (Emanasiya) ilə izah edir. İbn Sina, Demiurq konsepti Allahın Zati-Ağlı ilə əvəz olunur. Allah ilk varlıq olan "İlk Ağlı" (العقل الأول) yaradır və buradan bütün varlıqlar sudur edir. Platonun Demiurqu kimi, İbn Sina da maddi dünyanın ideal formalar əsasında təşkil olunduğunu bildirir, lakin o, yaradılışı Allahın zatına bağlı bir zərurət kimi izah edir.
      Yəhudi fəlsəfəsində Filon, Platonun Demiurq anlayışını Yəhudi monoteizmi ilə uyğunlaşdıraraq onu "İlahi Ağıl" (Logos) ilə eyniləşdirir. Tanrı dünyanı "Logos" vasitəsilə yaradıb və bu, Neoplatonik Demiurq anlayışının ilkin formasıdır. Kabbala təlimçilərinə (XIII əsr) görə, Tanrı dünyanı "Sefirot" adlanan ilahi sferalar vasitəsilə yaradır. Burada Demiurq anlayışı "Binah" (İlahi Ağılla) əlaqələndirilir və Tanrının yaratma prosesindəki rolu xüsusi mistik məna kəsb edir.
      Beləliklə, Platonun Demiurq ideyası fəlsəfi və teoloji sistemlərin inkişafında əsaslı rol oynayaraq, varlıq, yaradılış və kosmik nizam haqqında müxtəlif konseptlərin formalaşmasına təsir etmişdir.

Cədvəl 2.14. Platonun ontoloji ideyalarının orta əsr İslam fəlsəfəsinə təsiri

Platonun ontoloji ideyası

Orta əsr İslam fəlsəfəsində təfsiri

Əsas müsəlman filosofları

İdeyalar aləmi (Həqiqi varlıq dəyişməz ideyalar dünyasındadır)

Ağıl suduru nəzəriyyəsi (Əqli varlıqlar pillə-pillə sudur edir və dəyişməzdir)

Fərabi, İbn Sina

Duyğusal dünya xəyaldır (Maddi dünya ideyaların kölgəsidir)

Maddi aləm fani və qeyri-kamildir, həqiqi varlıq metafizik aləmdədir.

Fərabi, İbn Sina, Qəzzali

Demiurq və maddi dünyanın yaradılması

Allah Vacibül-Vücuddur və maddi aləm sudur yolu ilə Ondan qaynaqlanır

İbn Sina, Fərabi

Substansiya və aksidensiya fərqi

Varlıq (Vücud) və mahiyyət  fərqləndirilir

İbn Sina, Sührəverdi

Platonun mağara məcazı (İnsanlar duyğu aləminin kölgələrini görürlər)

İşıq və qaranlıq fəlsəfəsi (Həqiqi idrak mistik nura çatmaqdır)

Sührəverdi (İşraqilik)

Filosof-Kral anlayışı (Ən müdrik insan cəmiyyətin rəhbəri olmalıdır)

Fəzilətli Şəhər nəzəriyyəsi (Cəmiyyətin idarəçisi ən ali ağıl sahibidir)

Fərabi

Ruh bədəndən əvvəl mövcuddur və ali həqiqətə can atır

Ruh maddi aləmdən ayrıldıqda mütləq biliyə çatır

İbn Sina, İbn Rüşd, Sufilər

Bilik təkamül ilə əldə olunur (Hissi idrak → Ağıllı idrak)

Ağıl və Nübüvvət: Peyğəmbər ali həqiqəti duğyu ilə qavrayır.

Fərabi, İbn Sina

Aqafon (Hər şeyin son məqsədi Ali Xeyirə çatmaqdır)

Allah mütləq kamillikdir və hər şey Ona doğru yönəlir

Qəzzali, İbn Ərəbi

İdeyalar dünyasına yüksəliş (Filosof ali biliklərə çatmaq üçün ruhunu təmizləməlidir)

Sufizmdə Mərifət yolu (Ruh saflaşaraq Allahı dərk edir)

İbn Ərəbi, Qəzali, Sührəverdi

Bu cədvəl Platonun əsas ontoloji ideyalarının orta əsr İslam fəlsəfəsində necə şərh olunduğunu və hansı müsəlman filosoflarının bu ideyalara uyğun nəzəriyyələr irəli sürdüyünü sistematik şəkildə təqdim edir.

• Aristotelin Platonu tənqidi: hilemorfizm
     Aristotel Platonun ideyalar nəzəriyyəsini ciddi şəkildə tənqid edərək, öz ontoloji konsepsiyasını -hilemorfizm (hile – materiya, morfe – forma) adlanan nəzəriyyəni inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyəyə əsasən, hər bir varlıq həm maddədən, həm də formadan ibarətdir. Formalar (ideyalar) Platonun iddia etdiyi kimi ayrıca, müstəqil mövcud deyildir. Aristotel, Platona belə bir sual qoyur: "Əgər ağlıq anlayışı ayrı bir dünyada müstəqil mövcuddursa, onda niyə fərdi ağ obyektlər var? Ağlıq ideyası onlara necə təsir göstərir?"
     O, bundan çıxış edərək belə nəticəyə gəlir ki, Platonun formalar dünyası ilə fiziki dünya arasındakı əlaqə aydın deyil və sübutsuzdur.
      Aristotel "Metafizika" əsərində Platonun "insan ideyası" bütün insanların ortaq mahiyyətidir” tezisinə qarşı çıxaraq belə bir arqument qoyur: “Əgər bu doğrudursa, onda "insan ideyası"nın özü də başqa bir "insan ideyası"nın surəti olmalıdır. Bu isə, sonsuz geriyə qayıdan bir ardıcıllıq yaradır (sonsuz reqressiya problemi). Əgər hər şeyin forması varsa və bu formaların özləri də formaya ehtiyac duyursa, onda sonsuz sayda formalar olmalıdır. Bu, məntiqi olaraq mümkünsüzdür.” (Metafizika 9, 1075b).
      Platonun nəzəriyyəsi, fiziki aləmi izah etmək üçün formaları əsaslandırmağa çalışır. Aristotel isə, belə arqument ilə qarşılıq verir: “Əgər formalar ayrı bir reallıqda mövcuddursa, onda niyə iki reallıq yaratmalıyıq? Platon sadə bir fenomeni izah etmək üçün yeni varlıqlar (formalar dünyasını) qəbul edir, bu isə problematikdir. Formalar nəzəriyyəsi izahat vermək əvəzinə, fiziki dünyanın mahiyyətini anlamağı daha da çətinləşdirir.” (Metafizika 9, 1076a).

Cədvəl 2.15. Platon və Aristotelin ontoloji  baxışları arasındakı əsas fərqlər

Platon

Aristotel

Formalar müstəqil mövcuddur.

Formalar materiyadan ayrılmazdır.

Fiziki dünya ideyaların surətidir.

Hər bir obyekt forma və materiyanın birləşməsidir.

Əsil varlıq formalar dünyasındadır.

Əsil varlıq maddi aləmdədir.

Aristotelin hilemorfizm nəzəriyyəsinə görə, hər bir obyekt formadan və materiyadan ibarətdir. Əgər Platon "at forması" idealdır və müstəqil mövcuddur, fiziki atlar onun kölgəsidir – deyirsə, Aristotel deyir: at, materiya (ət, sümük, qan) və forma (atın quruluşu və mahiyyəti) ilə birlikdə mövcuddur. Forma maddədən ayrılmazdır. Formanın materiyadan ayrı müstəqil mövcud olması absurddur, çünki varlıq yalnız formanın və materiyanın birləşməsi ilə mümkündür. Formanın izahı təkcə ideyalar dünyasına deyil, fiziki səbəblərə də əsaslanmalıdır.

Cədvəl 2.16. Aristotelin varlığı izah etmək üçün dörd səbəb anlayışı

Səbəb Növü

İzahı

Misal (Masa)

Materiya səbəbi

Bir şeyi təşkil edən material

Taxta

Formal səbəb

Onun mahiyyəti və forması

Masanın düzbucaqlı forması

Fəaliyyət səbəbi

Onu yaradan səbəb

Dülgər

Məqsəd səbəbi

Nə üçün mövcuddur?

Üstündə işləmək üçün

      Platona görə, bilik yalnız formalar dünyasında mövcud olan universal həqiqətləri anlamaqdırsa (rasionalizm), Aristotelə görə o, təcrübə və müşahidə ilə qazanılır (empirizm).
      Misal: Platon üçün "at" anlayışı yalnız formalar dünyasında dərk edilə bilər. Aristotel isə, real atları müşahidə edərək onların mahiyyətini başa düşməyin mümkün olduğunu iddia edirdi. Yəni, bilik yalnız abstrakt formaları anlamaqla deyil, həm də təcrübə və müşahidə yolu ilə əldə edilir.
      Aristotelin əsas iradı odur ki, Platonun formalar (ideyalar) nəzəriyyəsi praktiki izahdan uzaqdır, empirik reallıqla əlaqəsi zəifdir və fiziki dünya ilə formalar arasındakı əlaqəni əsaslandıra bilmir. Bu səbəbdən, Aristotel, Platonun radikal idealizmini qəbul etmir və formaların yalnız fiziki aləmdə, materiya ilə birlikdə mövcud olduğunu sübut etməyə çalışır. Bu, Aristotelin realist fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir.
      Aristotel (e.ə. 384–322) Platonun "Kosmosun Ruhu" anlayışını qəbul etməmişdir. O, bunun əvəzinə "ilk səbəb" və "ilk hərəkətverici" qüvvə konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Çünki Aristotel hesab edirdi ki, ruh və maddə ayrılmazdır. Ruh yalnız bədəndə mövcuddur və ondan ayrı mövcud ola bilməz (hilemorfizm). Dünyanın ruhu fəal qüvvə deyil, ilk səbəbdir. Aristotel Tanrını hərəkət verən, lakin dünyaya müdaxilə etməyən bir qüvvə kimi təsvir edir. Bu fikir daha sonra Avropa orta əsr fəlsəfəsində qəbul edilmiş və Xristian ilahiyyatında Platonun Demiurq anlayışı əvəzinə, Aristotelin "ilk hərəkətverici" konsepsiyası üstünlük qazanmışdır.

Cədvəl 2.17. Renesans dövründən müasir dövrə qədər Platonçuluğun təsiri altında olan filosoflar

Dövr / Cərəyan

Platonçu filosoflar

Əsas fəlsəfi ideyalar

Renesans (XV-XVI əsr)

Mərsilio Fıçino, Piko della Mirandola, Giordano Bruno

İnsan və kosmik harmoniya, ideyalar və ilahi hikmət

Yeni-Platonizm (XVII-XVIII əsr)

Ralf Kadoverd, Henri Mor, Qottfri Leybnits

Monadologiya, metafizik ideyalar, rasional mistika

Alman idealizmi (XVIII-XIX əsr)

İmmanuel Kant, Fridrix Şellinq, Georg Hegel

İdeya-noumen və fenomen dünyası, dialektika, obyektiv idealizm

XX əsr Neoplatonizmi

Henri Bergson, Benedetto Kroçe

Kosmik proseslər, ideyaların ontologiyası, həyat fəlsəfəsi

Müasir Dövr (XXI əsr)

John Milbank, Lloyd Gerson, Sarah Ruden

Metafizik platonizm, dini və analitik platonçuluq

Dövr / Cərəyan

Platonçu filosoflar

Əsas fəlsəfi ideyalar

• Platonun idrak təlimi
        Platonun idrak anlayışı dualist bir xarakter daşıyır və o, bilik anlayışını duyğulara əsaslanan doxa (güman) və ağıla əsaslanan episteme (həqiqi bilik) kimi iki əsas kateqoriyaya ayırır. Onun idrak nəzəriyyəsi həm metafizik, həm də metodoloji baxımdan fəlsəfə tarixi üçün dərin təsirə malikdir.
       Platonun idrak təlimi, onun ontoloji konsepsiyası ilə sıx bağlıdır. O, varlığın iki əsas təzahürünü ayırır:
- Hiss edilən dünya (fiziki reallıq): davamlı dəyişən və duyğularla qavranılan empirik dünya;
- İdeyalar dünyası: əbədi, dəyişməz və mükəmməl olan həqiqi varlıq.
      Platonun fikrincə, duyğular vasitəsilə qavradığımız dünya yalnız kölgə və ya surətdir, həqiqi bilik isə, ideyalar dünyasında yerləşən dəyişməz formalar haqqında əldə edilir. Bu konsepsiya “İdeyalar nəzəriyyəsi”nin epistemoloji əsasını təşkil edir.
      Platon idrakı pillələrə bölərək onun müxtəlif səviyyələrini müəyyənləşdirir. O, “Dövlət” dialoqunda (Republika, Kitab VI-VII) “Bilik Piramidası”nı təqdim edir və insanın idraki inkişafını dörd əsas mərhələyə ayırır:
        1. Eykasiya: xəyallar və kölgələr dünyası
       Platonun idrak təlimində Eykasiya idrakın ən aşağı səviyyəsini təşkil edir və insanın duyğu orqanları vasitəsilə gerçəklik haqqında əldə etdiyi ən primitiv bilik formasını təmsil edir. Bu mərhələdə fərd yalnız hissi təcrübəyə əsaslanaraq reallığı dərk etməyə çalışır, lakin əldə etdiyi biliklər həqiqi varlığın əks olunmuş, təhrif edilmiş formasıdır. Eykasiya, sözün əsl mənasında, "görünüş", "yanıltıcı təsəvvür" və ya "təxəyyüldə canlanan obraz" mənasını verir və Platonun biliyin etibarlılığına dair tənqidində mühüm yer tutur. 
        Platon bu mərhələni "Mağara alleqoriyası" (Respublika, VII kitab) çərçivəsində təsvir etmişdir. Mağarada olan əsirlər yalnız divara düşən kölgələri görürlər və onları gerçək varlıq kimi qəbul edirlər. Onların dünyagörüşü duyğu orqanları ilə qavranılan, lakin həqiqətdən uzaq olan bir reallıq üzərində qurulub. Platon burada insanların adi həyatlarında da oxşar vəziyyətdə olduqlarını, ətrafdakı maddi dünyaya əsasən bilik əldə etdiklərini, lakin bu biliklərin həqiqətə deyil, yalnız xəyala əsaslandığını göstərir. Eykasiya səviyyəsində olan insan reallıqla birbaşa qarşılaşmır, onun yalnız əksini, təhrif olunmuş formasını dərk edir.
      Bu mərhələdə insanın biliyi qənaətbəxş sayıla bilməz, çünki o, dəyişkən və qeyri-sabit olan maddi aləmdən asılıdır. Platonun nəzərinə görə, bu cür idrak insanı həqiqətə aparmır, əksinə, onu aldadır. Həqiqi bilik üçün insan doxa (rəy) səviyyəsindən çıxmalı və episteme (həqiqi bilik) səviyyəsinə doğru yüksəlməlidir. Eykasiya mərhələsi, beləliklə, Platonun bilik nəzəriyyəsində ən aşağı pillə olmaqla, insanın qavrama imkanlarının məhdudluğunu və həqiqi idrak üçün yalnız duyğu təcrübəsinin kifayət etmədiyini göstərir.


     2. Pistis: inam və təcrübə biliyi
     Platonun idrak təlimində Pistis mərhələsi Eykasiya səviyyəsindən daha yüksək olsa da, hələ də həqiqi bilik səviyyəsinə çatmır. Bu mərhələ, insanın duyğu üzvləri vasitəsilə maddi aləmi qavrama səviyyəsidir, lakin burada bilik kölgələr və xəyallar deyil, artıq konkret maddi obyektlər üzərində qurulur. Pistis yunanca "inam" və ya "əminlik" mənasını verir, lakin Platon onu əsaslandırılmış bilik deyil, təcrübə və adət-ənənələrə əsaslanan bir dünya qavrayışı kimi təsvir edir.
     Platonun "Mağara alleqoriyası" kontekstində Pistis mağaradakı əsirlərin divardakı kölgələrə deyil, onları yaradan maddi obyektlərə baxması ilə izah edilə bilər. Əsirlər artıq yalnız xəyalları görmürlər, onların dünyagörüşü bir qədər dəqiqləşir, çünki kölgələrin arxasındakı obyektlərin varlığını qəbul edirlər. Ancaq bu bilik hələ də ideyalar aləminə çatmır; insanın təcrübə etdiyi reallıq hələ də mütləq həqiqət deyil, çünki maddi dünya dəyişkən və natamamdır.
      Platon Pistis səviyyəsini doxa, yəni "rəy" çərçivəsində nəzərdən keçirir. Doxa iki səviyyədən ibarətdir:
- Eykasiya (xəyal və kölgələr dünyası)
- Pistis (təcrübəyə əsaslanan, lakin yenə də nisbi bilik)
      Burada Pistis duyğular vasitəsilə qavranılan obyektlərin gerçək varlığa aid olduğu inancını ifadə edir. Lakin, Platonun fəlsəfəsinə görə, duyğuların təqdim etdiyi bilik qeyri-sabit və nisbi olduğundan, o, tamamilə etibarlı sayıla bilməz. Məsələn, bir insan ağaca baxaraq onun varlığından əmin ola bilər, lakin bu ağacın mahiyyəti, onun həqiqi varlığı – yəni "Ağac İdeyası" – duyğularla dərk edilə bilməz.
      Platonun "İdrak Nərdivanı"nda Pistis artıq maddi dünyanın obyektlərini tanımaq və onlara müəyyən bir inamla yanaşmaq səviyyəsidir. Lakin, bu mərhələdə olan insanlar biliklərini sübut olunmuş həqiqətlərə deyil, sadəcə adət-ənənələrə, sosial normalara və şəxsi təcrübələrinə əsaslandırırlar. Onlar dünyanın necə işlədiyini müşahidə edirlər, lakin bu müşahidələri əsaslandırılmış elmi biliyə çevirmək qabiliyyətinə malik deyillər.
      Bunun əksinə, episteme (həqiqi bilik) səviyyəsinə çatmaq üçün, insan dianoya (rasional düşüncə) və noesis (saf idrak) mərhələlərinə doğru yüksəlməlidir. Pistis mərhələsində olan insan real obyektləri görə bilər, lakin onların mahiyyətini və dəyişməz ideyalarını dərk edə bilməz.
      Platonun idrak sistemində Pistis, insanın duyğu orqanlarına əsaslanan ilkin bilik səviyyəsidir. Lakin həqiqi bilik üçün insan:
- Duyğuların aldadıcı ola biləcəyini anlamalıdır.
- Duyğu üzvləri ilə qavranılan reallığın dəyişkən və qeyri-sabit olduğunu qəbul etməlidir.
- Zehni, rasionallığı və məntiqi düşüncəni inkişaf etdirməlidir.
      Bu səbəbdən, Pistis mərhələsində qalan insan Platonun nəzərinə görə yalnız nisbətən daha sabit biliklərə malik olsa da, hələ də həqiqətə tam çatmamışdır. Həqiqi idrak isə, yalnız dianoya və noesis vasitəsilə mümkündür.
     3. Dianoya (Dianoetik düşüncə) – rasionallaşdırılmış bilik
     Bu mərhələdə insan artıq məntiqli düşünmə metodlarından istifadə edərək riyazi və nəzəri biliklərə yiyələnir. Bu bilik daha çox elmi yanaşmaya əsaslanır, lakin hələ də tam həqiqət deyil.
       Platonun idrak təlimində Dianoya mərhələsi doksa (rəy) səviyyəsindən çıxış edərək daha yüksək bir idrak səviyyəsinə keçidi ifadə edir. Yunanca "dianoya" (διάνοια) "ağıl", "düşüncə" və ya "nəticəyə əsaslanan düşünmə" mənasını verir. Bu mərhələ artıq məntiqi və rasionallaşdırılmış biliyi özündə ehtiva edir, lakin hələ də tam mənada saf və ali idraka (noesis) çatmır.
      Platonun "Mağara alleqoriyası" kontekstində Dianoya mağaradan çıxan və Günəş işığına doğru irəliləyən insanın vəziyyəti ilə izah edilə bilər. Burada insan artıq yalnız maddi obyektləri (Pistis səviyyəsindəki kimi) qavramır, eyni zamanda onların arasındakı əlaqələri, səbəb-nəticə bağlarını və qanunauyğunluqları dərk etməyə başlayır. Bu mərhələdə insan riyazi və məntiqi düşünmə bacarığını inkişaf etdirərək maddi dünyanı daha dərindən analiz edir.
       Platon Dianoya mərhələsini əsasən riyazi və elmi biliklərlə əlaqələndirir. Çünki riyaziyyat və məntiq duyğulardan asılı olmayaraq, universal qanunlara əsaslanır. Riyazi obyektlər (məsələn, üçbucaq və ya çevrə) fiziki aləmdə mövcud olan konkret obyektlər deyil, ancaq insan ağlında mövcud olan abstrakt mahiyyətlərdir. Bu mərhələdə insan artıq təbiət hadisələrini, fiziki obyektlərin xüsusiyyətlərini və onların daxili qanunauyğunluqlarını anlamağa çalışır.
       Pistis mərhələsində insanlar müşahidə etdikləri obyektlərin varlığına inanırlar, lakin onların arxasındakı prinsipləri dərk etmirlər. Dianoya mərhələsində isə, insan artıq məntiqi analiz apararaq təbiət hadisələrinin strukturunu və onların arasındakı əlaqələri araşdırırlar. Bu mərhələ, müasir elmi metodologiyanın ilkin forması kimi də izah oluna bilər. Platonun nəzərinə görə, riyazi və məntiqi əsaslandırılmış biliklər həqiqətə bir addım daha yaxın olsa da, onlar hələ də mütləq idraka (noesis) çatmır. Çünki riyaziyyat və məntiq dünyanı izah etsə də, onların özləri də ideyalar aləminin bir hissəsi deyil, ancaq bu ideyalara aparan bir vasitədir.
      Platonun idrak sistemində Dianoya artıq episteme (elmi bilik) səviyyəsinə keçidi təmsil edir. Burada idrakın əsas mərhələləri belə təsnif edilir:
- Eykasiya (xəyallara əsaslanan bilik);
- Pistis (duyğular vasitəsilə əldə edilən empirik bilik);
- Dianoya (rasionallaşdırılmış və məntiqi əsaslandırılmış bilik);
- Noesis (saf idrak və mütləq həqiqətə çatma).
      Bu kontekstdə Dianoya, insanı məntiqi təfəkkür vasitəsilə noesis səviyyəsinə hazırlayan keçid mərhələsi kimi çıxış edir. İnsan burada artıq hissi biliklərin natamam olduğunu qəbul edir və məntiqlə sübut edilə bilən həqiqətləri dərk etməyə başlayır.
     Dianoetik düşüncə deduktiv məntiqin əsaslarını təşkil edir. Aristotel məhz bu düşüncəni inkişaf etdirərək riyazi və məntiqi strukturları əsaslandırmağa çalışmışdır. Platon isə hesab edirdi ki, bu düşüncə səviyyəsi hələ də ali idrak (noesis) deyil, çünki o, yalnız rasional vasitələrlə nəticə çıxarır, lakin biliklərin həqiqi mahiyyətini tam açmır.
     Platonun fəlsəfəsinə görə, Dianoya mərhələsində olan insanlar artıq rasionallıq səviyyəsinə yüksəliblər, lakin onlar hələ də ideyalar aləminə tam çıxış əldə etməyiblər. Həqiqi və dəyişməz biliklərə çatmaq üçün insan noesis səviyyəsinə yüksəlməlidir. Noesis artıq yalnız məntiqə və riyaziyyata əsaslanan düşüncə deyil, o, mütləq həqiqətə (ideyalar aləminə) yönəlmiş idrakdır. Bu baxımdan, Dianoya ali biliyə aparan bir vasitədir, lakin hədəf deyil. İnsan burada rasionallığı inkişaf etdirərək daha yüksək səviyyəli idraka hazırlaşır.
     4. Noesis (Noetik idrak) – saf ideyalar dünyası
      Bu, idrakın ən yüksək səviyyəsidir və burada insan İdeyalar dünyasına çataraq saf, dəyişməz həqiqətləri dərk edir. Platonun fikrincə, yalnız bu mərhələyə çatan insan həqiqi filosof olur və hikmətə nail olur.
       Platonun idrak təlimində ən ali mərhələ Noesis adlanır. Bu, saf və mütləq idraka əsaslanan düşüncə formasıdır. Yunanca νοεσις (noesis) "ağıl", "intellektual idrak" və ya "saf anlayış" mənasını verir. Noesis səviyyəsində insan artıq duyğulara, empirik müşahidələrə və hətta məntiqi vasitələrə tamamilə ehtiyac duymur. O, birbaşa ideyalar aləmini dərk edir və həqiqi biliklərə (episteme) çatır.
      Platonun məşhur "Mağara alleqoriyası" bu idrak mərhələsini aydın izah edir. Burada mağaradan tamamilə çıxan və Günəşi birbaşa görən insan noesis səviyyəsinə çatmış olur. Günəş İdeal Həqiqəti, yəni Xeyir İdeyasını (Aqafon) simvollaşdırır. Artıq insan yalnız kölgələri (Eykasiya), maddi obyektləri (Pistis) və onların riyazi-struktur qanunlarını (Dianoya) deyil, birbaşa saf ideyaları qavrayır.
     Platonun ideyalar nəzəriyyəsinə görə, maddi dünya dəyişkəndir və hissi qavrayışımızla əldə etdiyimiz bütün biliklər natamamdır. Həqiqi biliklər yalnız ideyalar aləmində mövcuddur və Noesis mərhələsində olan insan artıq bu ideyaları birbaşa dərk edə bilir.
     Məsələn: ədalət – maddi dünyada müxtəlif qanunlarla ifadə edilə bilər, lakin onların heç biri saf Ədalət İdeyası qədər mükəmməl deyil. Noetik idrak bu ideyanı saf formada qavrayır. Yaxud, gözəllik – duyğularımızla gözəl obyektləri qavrayırıq, lakin mütləq Gözəllik İdeyası maddi dünyanın fövqündə dayanır. Noesis bu ali gözəlliyi dərk etməyə imkan verir. Yaxud, riyazi obyektlər – Dianoya səviyyəsində riyazi anlayışları məntiqlə araşdırırıq, lakin onların tam və saf mahiyyəti Noesis səviyyəsində dərk olunur.
       Platonun fəlsəfəsində Xeyir İdeyası (Aqafon) bütün ideyaların ali mənbəyidir. Noesis mərhələsinə çatan insan ən yüksək həqiqəti – Xeyir İdeyasını dərk edir. Bu, Platonun epistemoloji sistemində son məqsəd sayılır. O, idrakın ən yüksək səviyyəsi və həqiqi varlığın mahiyyətidir. Platonun "Dövlət" (Respublika) dialoqunda Sokrat bildirir ki, Xeyir İdeyası Günəşə bənzəyir – o, bütün varlıqları işıqlandırır və onların həqiqi mahiyyətini aşkara çıxarır. Noetik idrak isə, bu saf həqiqəti tam şəkildə qavramağa imkan yaradır.
      Platonun tələbəsi Aristotel də idrakın ali forması haqqında danışmışdır. O, "saf akt" (actus purus) anlayışını işlədərək saf idrakı və ilk səbəbi (ilk hərəkətverici) izah etmişdir. Aristotelə görə, Allah saf akt və saf düşüncədir. Platonun Noesis konsepsiyası da məhz bu ali və dəyişməz biliyə uyğundur – insan artıq nəyisə analiz etmir, nəyisə öyrənmir, sadəcə bütün həqiqəti birbaşa dərk edir.
       Platonun Noetik idrak anlayışı müasir fəlsəfədə də müxtəlif formalarla öz əksini tapmışdır. Husserl fenomenologiyada "saf intuisiya" anlayışını inkişaf etdirmişdir ki, bu da Noesis ilə müəyyən paralellər təşkil edir. Plotin və neoplatonistlər Noetik idrakı Ilahi Zəka kimi qəbul etmişlər. Haydegger Platonun idrak sistemini "varlıq haqqında fundamental bilik" kimi təhlil etmişdir.

Cədvəl 2.18. Platonun idrak təliminin müxtəlif mərhələləri

Mərhələ

Təsvir

Qavrayış metodu

Nümunə

Eykasiya

İdrakın ən aşağı səviyyəsi, xəyal və kölgələrin dünyası. İnsan hisslərlə reallığı qavrayır, lakin bu biliklər təhrif olunmuş formadır.

Hiss orqanları

Mağara alleqoriyası: Kölgələri gerçək kimi qəbul edən əsirlər.

Pistis

İnam və təcrübə biliyi. Hisslərlə qavranılan maddi obyektlərə inanılır, lakin bu biliklər hələ də mütləq həqiqətə çatmamışdır.

Empirik təcrübə

Mağaradakı əsirlər maddi obyektlərin varlığını qəbul edir, amma həqiqəti tam qavramırlar.

Dianoya

Rasionallaşdırılmış bilik. İnsan artıq riyazi və məntiqi düşüncə vasitəsilə dünyanı qavrayır, amma hələ də ideyalar aləminə çatmamışdır.

Məntiq və riyaziyyat

Riyazi anlayışlarla təbiət hadisələrinin strukturu və əlaqələrinin araşdırılması.

Noesis

Saf idrak, ideyalar dünyasına çatma. İnsan artıq dəyişməz həqiqətləri dərk edir. Bu, idrakın ən yüksək mərhələsidir.

Saf intellektual düşüncə

Gözəllik və Ədalət İdeyası: Saf ideyaların birbaşa qavranılması.

       Platonun idrak sistemində Noesis ən yüksək mərhələ kimi təqdim olunur. Bu sistem göstərir ki, Noesis insanın ağıl və ruh inkişafında son mərhələdir. O, artıq təcrübə, hisslər və məntiqlə məhdudlaşmır, yalnız saf idrak və intuisiya ilə hər şeyin ali mahiyyətini dərk edir.
        Noesis Platonun idrak sistemində ən ali mərhələdir. Bu, yalnız müdrik insanların və filosofların çata biləcəyi saf həqiqət biliyidir. Platon hesab edirdi ki, yalnız bu səviyyəyə çatan insan dövlət idarəçiliyində və ya etik qərarlarda həqiqi müdrikliyi tətbiq edə bilər. Bu səbəbdən, o, "filosof-hökmdar" modelini irəli sürmüşdür. Noetik idrakın ən yüksək səviyyəsi isə, Xeyir İdeyasını (Aqafon) qavramaq və bütün varlıq haqqında fundamental həqiqətə çatmaqdır.
       5. Dialektik idrak metodu
       Platon fəlsəfəsində dialektika idrakın əldə edilməsi və həqiqətə çatma prosesində əsas metodoloji yanaşma kimi çıxış edir. O, bilik əldə etməyin sadəcə empirik müşahidələr və məntiqi mühakimələrlə məhdudlaşmadığını vurğulayır; əksinə, insan mübahisə, diskussiya və konseptual təhlil yolu ilə həqiqətə çatmalıdır. Platonun nəzərində dialektika, adi rasionallaşdırmadan fərqli olaraq, ideyalar aləminə yüksəlməyin əsas vasitəsidir.
        Platon dialektikanı sual-cavab metodu (elenxos) və mücərrəd konseptual analiz yolu ilə düşüncə sisteminin inkişaf etdirilməsi kimi təsvir edir. Bu metodun məqsədi, təkcə ilkin mülahizələri yoxlamaq deyil, həm də insanı yüksək səviyyəli idraka, yəni noetik biliyə yönəltməkdir. O, dialektikanı ən ali biliyə aparan yol və əsil filosofların idrak metodu hesab edirdi.
       Dialektikanın əsas xüsusiyyətləri^
- Qarşılıqlı mübahisə və sual-cavab yolu ilə həqiqətin tapılması. Platon dialektikanın Sokratik dialoq metodu ilə sıx bağlı olduğunu qeyd edir. Bu metodun əsas mahiyyəti insanın öncədən qəbul etdiyi fikirləri tənqid edərək həqiqətə doğru irəliləməsidir. Dialektik müzakirələrdə iştirak edən şəxs tədricən öz yanlış mühakimələrini dərk edir və daha mükəmməl bilik səviyyəsinə yüksəlir.
- Aksiomların və ilkin anlayışların şübhə altına alınması. Platon biliyin yalnız mübahisəsiz qəbul edilmiş aksiomlara deyil, fəal araşdırmaya əsaslanmalı olduğunu iddia edirdi. Dialektik metod, insanı doqmatik qənaətlərdən azad edərək həqiqətə fəal şəkildə çatmaq imkanı verir.
- İdeyalara aparan yeganə metodoloji vasitə olması. Platon hesab edirdi ki, empirik təcrübə və riyazi mühakimələr həqiqi varlıq haqqında qismən bilik versə də, onları tam dərk etmək üçün dialektika qaçılmazdır. O, riyazi bilikləri dianoya səviyyəsinə aid etsə də, dialektikanı noetik idrakın açarı kimi görürdü. Bu baxımdan, dialektika ideyalar aləminə aparan ən yüksək metod kimi təqdim edilir.
   Platonun məşhur "Mağara alleqoriyası" dialektikanın idrak prosesində oynadığı rolu izah edir. Burada mağarada kölgələri müşahidə edən insanlar Eykasiya səviyyəsindədirlər. Dialektika bu insanları tədricən həqiqi varlıq aləminə çıxarmaq üçün istifadə edilən metoddur. O, insanları maddi dünyanın yanılmalarından azad edərək ideyalar aləminə doğru yönləndirir.
      Platonun "Dövlət" əsərində dialektika filosof-hökmdarın əsas xüsusiyyəti kimi təqdim olunur. O, dövlət idarəçiliyində yalnız dialektik düşüncə qabiliyyətinə malik şəxslərin hakim olmalı olduğunu vurğulayır. Çünki yalnız dialektika yolu ilə həqiqi Xeyir İdeyasına (Aqafon) çatmaq mümkündür.
     Platonun dialektika metodu, fəlsəfi idrakın inkişafında və həqiqətə çatmaqda fundamental rol oynayır. O, insanı dogmatik bilikdən azad edərək tənqidi təfəkkürü inkişaf etdirməyə imkan verir. Dialektika, Platonun fəlsəfi sistemində yalnız düşüncə alətindən ibarət deyil, həm də varlığı və həqiqəti dərk etməyin ən yüksək formasıdır.
      6. İdrak və ruhun xatırlaması (Anamnesis)
      Platonun idrak nəzəriyyəsinin əsas sütunlarından biri "Anamnesis" (Xatırlama) nəzəriyyəsidir. Bu konsepsiya Platonun ontoloji, epistemoloji və etik baxışlarının təməl prinsiplərindən biridir və onun bilgi haqqında rasionallıq və ilahi idrak anlayışı ilə sıx bağlıdır.
     Platonun fikrincə, ruh ölməzdir və insan bədəninə gəlməzdən əvvəl ideyalar aləmində mükəmməl biliyə malik olmuşdur. Maddi dünyada duyğular vasitəsilə əldə edilən biliklər isə həqiqi bilik deyil, ruhun öncəki varlıq səviyyəsində əldə etdiyi biliklərin xatırlanmasıdır. Bu nəzəriyyə, əsasən, "Menon", "Faidon" və "Faidros" dialoqlarında geniş şəkildə izah edilir.
      Platonun Anamnesis konsepsiyası, bilik əldə etmənin sadəcə duyğulara əsaslanmadığını, əksinə, insanın özündə əvvəlcədən mövcud olan biliyi xatırlaması ilə baş verdiyini irəli sürür. Platonun bu nəzəriyyəsi empirizmin əksinə, rasionalizmin əsaslandığı təməl prinsiplərdən biri kimi çıxış edir.
      Bu nəzəriyyənin əsas tezisləri:
- Ruh ölməzdir və bədəndən əvvəl mövcud olmuşdur. Platonun metafizik baxışına görə, ruh maddi dünyaya enməzdən əvvəl İdeyalar dünyasında yaşayırdı və orada mükəmməl biliyə malik idi. Bu dünya əsil həqiqətin və dəyişməz varlığın məkanıdır.
- Bilik duyğularla əldə edilmir, xatırlanır. Platon duyğularla əldə edilən biliklərin müvəqqəti və natamam olduğunu vurğulayır. Həqiqi bilik isə anadangəlmədir və düzgün idrak prosesi ilə yenidən xatırlanmalıdır.
- Maddi dünya, İdeyalar dünyasının kölgəsidir. Platonun "Mağara alleqoriyası"nda təsvir etdiyi kimi, adi insanlar bu dünyada gerçəkliyi deyil, onun əksini (kölgələrini) görürlər. Onlar həqiqəti dərk etmək üçün ruhun öz ilkin biliyini xatırlamasına ehtiyac duyurlar.
    Platon "Menon" dialoqunda Anamnesis nəzəriyyəsini xüsusi olaraq nümayiş etdirir. Bu dialoqda Sokrat bir kölə oğlanla riyazi diskussiya aparır və ona heç vaxt öyrənmədiyi bir teoremi başa salır. Kölə oğlan əvvəlcə problemi anlamır, lakin Sokratın yönləndirici sualları ilə həqiqəti öz-özünə tapır. Bu, Platonun Anamnesis nəzəriyyəsinin əsas sübutlarından biri kimi qəbul edilir. Dialoq göstərir ki, insan heç vaxt bilmədiyi bir şeyi, təkcə düzgün istiqamətləndirilməklə "xatırlaya" bilər.
       Platon Anamnesis nəzəriyyəsini idrakın inkişafı baxımından müxtəlif mərhələlər üzrə dəyərləndirir. İnsan idrak prosesində xatırlama yolu ilə aşağı səviyyədən yuxarıya doğru yüksəlir. Anamnesis məhz Noetik İdrak səviyyəsində tam gerçəkləşir.
      Platonun bu nəzəriyyəsi təkcə idrak və epistemologiya sahəsində deyil, həm də əxlaq fəlsəfəsində mühüm yer tutur. O, hesab edirdi ki, Xeyir və Ədalət kimi ideyalar insanda öncədən mövcuddur. İnsan doğulduqdan sonra yalnız bunları yenidən xatırlamalıdır. Ən yüksək bilik Xeyir İdeyasına (Aqafon) çatmaqdır.
Platonun "Dövlət" əsərində ideal filosof-hakim yalnız Anamnesis yolu ilə əsil Xeyiri dərk edə bilər. Tərbiyə və təhsil prosesi, ruhun bilikləri xatırlamasına yardım edir. Bu fikrə əsasən, təhsil yeni bilik əldə etmə prosesi deyil, ruhun öncədən malik olduğu həqiqətləri yenidən kəşf etmə və xatırlama prosesidir.
     Platonun Anamnesis nəzəriyyəsi, onun idrak, ruh və varlıq fəlsəfəsinin ayrılmaz hissəsidir. Bu nəzəriyyə, bilginin empirik deyil, məhz apriori (öncədən mövcud) olduğunu sübut etməyə çalışır. Anamnesis konsepsiyası, həmçinin Platonun etik baxışları ilə əlaqəlidir və onun əxlaqi ideyalarının formalaşmasında əsas rol oynayır. Bu baxımdan, Platonun bilik və idrak haqqında irəli sürdüyü ən mühüm tezislərdən biri məhz Anamnesisdir və bu nəzəriyyə fəlsəfi düşüncədə rasionalizmin əsasını təşkil edir.
      7. Platonun idrak təliminin tənqidi və mirası
     Platonun idrak nəzəriyyəsi fəlsəfə tarixində mühüm epistemoloji və metafizik çərçivə formalaşdırmışdır. O, idrakı duyğusal aləmin fövqündə yerləşdirərək, biliyin əsas mənbəyinin İdeyalar dünyasında olduğunu irəli sürmüşdür. Lakin, bu yanaşma Aristotel başda olmaqla bir çox filosof tərəfindən tənqid olunmuş və müxtəlif fəlsəfi ənənələrdə yenidən şərh edilmişdir.
       Aristotel Platonun İdeyalar nəzəriyyəsini tənqid edərək, biliyin duyğulardan tamamilə ayrılmasının məntiqi olmadığını irəli sürmüşdür. O, idrak prosesində empirik müşahidənin və təcrübənin əsas rol oynadığını vurğulamış və Platonun bilginin yalnız xatırlama (Anamnesis) yolu ilə əldə edildiyi fikrini təkzib etmişdir. Aristotelə görə, Platonun irəli sürdüyü İdeyalar dünyası konkret varlıqlardan tam ayrı mövcud ola bilməz. Əgər hər şeyin bir ideyası varsa, onların reallıqla əlaqəsi necə qurulur?
      Aristotelə görə, bilik yalnız rasionallıqla deyil, təcrübə ilə də formalaşır. Platon bilik əldə etmə prosesində duyğuların rolunu minimuma endirsə də, Aristotelə görə, insan duyğu təcrübəsi olmadan idrak əldə edə bilməz. O, təcrübə və müşahidəni biliyin əsas mənbəyi kimi qəbul edir. Aristotel qeyd edirdi ki, əgər insan bütün biliklərə ruhunda sahibdirsə və sadəcə xatırlayırsa, o zaman öyrənmə prosesi necə mümkün olur? Platonun bu nəzəriyyəsi, Aristotelin fikrincə, bilginin dinamik inkişafını izah etməkdə yetərsiz qalır.
      Platonun idrak nəzəriyyəsi, xüsusilə neoplatonizm cərəyanında yenidən işlənmiş və genişləndirilmişdir. III əsrdə yaşamış Plotin, Platonun İdeyalar və Noetik İdrak anlayışlarını qəbul edərək, onları vahid ilahi mənbə ilə əlaqələndirmişdir.
      Neoplatonizmin nümayəndələri Platonun idrak nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Ruhun ilahi mənbəyə qayıdışı və idrakın mistik aspekti ön plana çəkilmişdir. Noetik idrak və dialektika, bilik əldə etmənin təkcə rasional deyil, həm də mənəvi proses olduğunu vurğulamışdır. Platonun idrak metodları sufizm və digər mistik fəlsəfi ənənələrə də təsir etmişdir.
      Platonun idrak nəzəriyyəsi xüsusilə rasionalizm və idealizm ənənələrində dərin iz buraxmışdır. Dekart (XVII əsr) – Platon kimi o da bilik əldə etmənin əsas yolunu apriori (təcrübədən əvvəl olan) idrakda görürdü. Onun məşhur "Cogito, ergo sum" (Düşünürəm, deməli varam) fikri, Platonun rasional idrak anlayışı ilə müəyyən oxşarlıqlara malikdir. Kant, noumen və fenomen dünyaları anlayışı ilə təcrübədən müstəqil olan apriori biliklərə inamı saxlamışdır. O, İdeyalar dünyasını qəbul etməsə də, insanın idrak strukturunun duyğular vasitəsilə əldə edilən təcrübəni formalaşdırdığını irəli sürmüşdür. Hegel (XIX əsr) – Platonun dialektik metodunu inkişaf etdirərək, idrakın dialektik proses vasitəsilə təkamül etdiyini göstərmişdir.
     Platonun idrak anlayışı müasir fəlsəfədə də aktual olaraq qalır. Husserl Platonun noetik idrak anlayışını inkişaf etdirərək, insan şüurunun mahiyyətləri necə qavradığını araşdırmışdır. Analitik fəlsəfə və məntiqi pozitivizm, Platonun rasional bilik anlayışını, analitik fəlsəfədə məntiq və riyazi epistemologiya ilə əlaqələndirilmişdir. Süni intellekt və idrak nəzəriyyəsinə, Platonun idrak mərhələləri, müasir kognitiv elmlərdə və AI sistemlərində idrak modellərinin formalaşması ideyaları təsir etmişdir.
     Platonun idrak nəzəriyyəsi fəlsəfə tarixində epistemologiya və metafizikanın formalaşmasına fundamental təsir göstərmişdir. Aristotel tərəfindən tənqid edilsə də, bu nəzəriyyə neoplatonizmdən rasionalizmə və idealizmə qədər bir çox fəlsəfi cərəyanın əsasını qoymuşdur. Bu gün də Platonun bilginin mənbəyi və mahiyyəti ilə bağlı ideyaları, müasir fəlsəfi müzakirələrdə aktuallığını qoruyur və insan idrakının mahiyyətinə dair əsas nəzəriyyələrdən biri kimi qəbul edilir.
     Platonun idrak təlimi fəlsəfənin epistemoloji əsaslarını formalaşdırmış və bilik əldə etmə prosesinin tədqiqində mühüm mərhələ olmuşdur. Onun idrak konsepsiyası duyğu aləmi ilə saf ağıl arasında sərhəd çəkərək, fəlsəfi biliklərin ali səviyyədə əldə olunmasının yalnız rasional və dialektik düşüncə yolu ilə mümkün olduğunu iddia edir. Platonun idrak nəzəriyyəsi sonrakı fəlsəfi sistemlərin inkişafında mühüm rol oynamış və epistemologiya sahəsində əhəmiyyətini bu günədək qoruyub saxlamışdır.
      Platonun fəlsəfi inkişafında ən əhəmiyyətli təsir mənbələrindən biri Sokrat olmuşdur. Sokratın dialektik metodu və həqiqətə çatmaq üçün insanların öz biliklərini sorğulamağa təşviq edən yanaşması, Platonun idrak təlimində öz əksini tapmışdır. Sokratın “özünüdərk” və “nəyi bilirik, nəyi bilmədiyimizi anlamaq” kimi prinsipləri, Platonun idrak nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən "bilgi yalnız ağılla əldə edilir" fikrinin təməlini qoymuşdur. Sokratın fəlsəfəsi, Platonun ideyalar dünyası və bilik nəzəriyyəsi anlayışlarına yaxınlaşmasına səbəb olmuşdur.
     Platonun idrak təliminin formalaşmasında Pifaqorun riyazi düşüncə sisteminin də təsiri böyükdür. Pifaqorun riyaziyyat və musiqi harmoniyalarına olan marağı, Platonun idrak təlimində məntiq və riyazi düşüncənin xüsusi yer tutmasına səbəb olmuşdur. Platon, onun fəlsəfəsindən ilham alaraq, riyazi düşüncənin mütləq həqiqətləri tapmaq üçün bir vasitə olduğunu qəbul etmişdir. Bu yanaşma onun "Dianoya" (rasional düşüncə) mərhələsinin formalaşmasına təsir etmişdir. 
        Platonun idrak təliminin əsasını təşkil edən ideyalar nəzəriyyəsi, onun ontoloji anlayışları ilə sıx bağlıdır. Platon, hissi dünyada müşahidə etdiyimiz varlıqların yalnız kölgələr və ya təhrif olunmuş nüsxələr olduğunu, həqiqi biliklərin isə, yalnız ideyalar aləmində mövcud olduğunu irəli sürmüşdür. Bu anlayış, onun epistemoloji sistemində bilik və doksa (güman) arasında fərq qoyan təməlin formalaşmasına şərait yaratmışdır. Ideyaların mükəmməl və dəyişməz təbiəti, insanın həqiqi biliklərə yalnız idrakın ən yüksək səviyyəsi olan "Noesis" ilə çatması konsepsiyasını gücləndirmişdir.
        Platonun idrak təliminin formalaşmasında dövrünün mədəni və intelektual mühiti də mühüm rol oynamışdır. Antik Yunan dünyası, fəlsəfə və elm sahəsindəki inkişafları ilə məşhur idi. Yunanıstanın fəlsəfi düşüncə ənənələri, xüsusilə Sokrat və Pifaqor kimi məktəblərin təsiri, Platonun öz idrak anlayışını inkişaf etdirməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bununla yanaşı, Platonun yaşamış olduğu dövrdə siyasi və sosial şərtlər, onun dialoq formalarında tənqid etdiyi mövzular, idrakın və bilik anlayışının fəlsəfi təhlilinə geniş imkanlar yaratmışdır.
     Platonun ontoloji və epistemoloji sistemində bədən və ruh arasında bir dualizm mövcuddur. Bu dualizm, onun idrak təliminin formalaşmasında mühüm bir amil olmuşdur. Platon, bədənlə əlaqəli hissi qavrayışların dəyişkən və qeyri-sabit olduğunu vurğulayaraq, həqiqi biliklərin yalnız ruh tərəfindən əldə edilə biləcəyini irəli sürmüşdür. Bu, onun idrak təlimində "Bilik Piramidası" konsepsiyasını ortaya qoymasına və insanın idrakını müxtəlif səviyyələrə ayırmasına səbəb olmuşdur.
     Platonun idrak təlimi, çoxsaylı fəlsəfi, elmi və mədəni amillərin təsiri ilə formalaşmışdır. Onun idrak sistemi, həm antik fəlsəfənin irsini, həm də müasir düşüncənin inkişafını əks etdirir. Bu təlimin əsas xüsusiyyəti, bilik və həqiqət anlayışlarının yalnız duyğularla deyil, həm də ağıl və rasional düşüncə ilə əldə edilə biləcəyini vurğulamasıdır. Platonun idrak təlimi, yalnız onun öz dövrü ilə bağlı deyil, eyni zamanda gələcək fəlsəfi sistemlər üçün də əhəmiyyətli bir əsər təşkil edir.

• Platonun ideyalarının formalaşmasına təsir edən amillər
      John Finley, Thomas McEvilley və Martin Bernal kimi araşdırmaçılar, Platonun fəlsəfəsinə Misir təsirini müdafiə edən ciddi arqumentlər irəli sürüblər. Martin Bernal, Misirin Platon və digər qədim yunan filosoflarına olan təsirini araşdıran ən məşhur tədqiqatçılardan biridir. Onun "Qara Atəş" (Black Athena) əsərində təqdim etdiyi nəzəriyyə, qədim Yunan mədəniyyətinin böyük dərəcədə Misir və Afrika mədəniyyətlərindən təsirləndiyini müdafiə edir. Bernal, Yunan filosoflarının, xüsusən Platonun fəlsəfi ideyalarının Misir və Afrikanın təhsil və dini ənənələrindən qaynaqlandığını irəli sürür. O, Platonun ideyalarını Misirdəki ibadət təlimləri, metafizik düşüncə və insanın ruhunun əbədi təbiətini öyrədən ənənələrlə əlaqələndirir. Bu araşdırmalar, Platonun fəlsəfəsinin, yalnız Yunan dünyasının daxilində deyil, həm də Misir və daha geniş Şərq dünyasının təsiri altında inkişaf etdiyi düşüncəsini irəli sürür.
      Əgər akademik cəhətdən yanaşsaq, Platonun öz fəlsəfəsini yunan dünyasında inkişaf etdirdiyi danılmazdır, lakin onun qədim Misir biliklərindən müəyyən qədər təsirləndiyini qəbul etmək üçün kifayət qədər əsas var.  Platonun ontoloji və koqnitiv dünyagörüşü ilə Misirin kosmoqonik sistemləri arasında nəzərə çarpacaq paralellər var. Platonun ruhun ölümsüzlüyü və ali reallıq haqqında düşüncələri Misir dini-fəlsəfi anlayışları ilə uyğunluq təşkil edir. Neoplatonik fəlsəfə, xüsusilə Plotin, Misir mistikasının açıq təsiri altında inkişaf etmişdir.
      Platonun Misirdən təsirləndiyi fikri uzun müddətdir fəlsəfə tarixində müzakirə olunan mövzulardan biridir və kifayət qədər inandırıcı dəlillər var. Platonun Misirə səfər edib-etmədiyi tam olaraq təsdiqlənməsə də, qədim mənbələr onun bu ölkəyə getdiyini iddia edir. Diogen Laertius və Plutarx, Platonun Misirdə 12 il yaşadığını və orada rahiblərdən bilik aldığını iddia edirlər. Diogen Laertius Platonun Misirdə Memfis, Heliopol və Teb kahinləri ilə görüşdüyünü bildirir. Plutarx Misir fəlsəfi ənənələrinin Yunan fəlsəfəsinə təsir etdiyini vurğulayır və bu biliklərin Platon və Pifaqor tərəfindən qəbul edildiyini qeyd edir. Eyni zamanda, Platonun Timey və Faidon dialoqlarında Misir biliklərinə istinad etməsi də, onun Misir təsirini göstərən vacib faktlardan biridir. Herodot (Tarix, II kitab) Misir kahinlərinin Yunan müdrikləri üzərində təsiri olduğunu bildirir və Yunan dünyasında bir çox fəlsəfi və riyazi biliklərin Misir mənşəli ola biləcəyini qeyd edir. Misirin antik Yunan düşüncəsinə təsiri danılmazdır.
     Qədim Misir mədəniyyəti adətən mistik və dini çərçivədə öyrənilsə də, onun fəlsəfi düşüncə sisteminin Yunan fəlsəfəsinə təsir etdiyi ehtimalı bir çox akademik müzakirələrin mövzusudur. Misirin ən qədim teoloji-fəlsəfi məktəblərindən biri Heliopol doktrinasıdır ki, bu da Atum-Ra kosmogoniyası üzərində qurulmuşdur. 
       Heliopol məktəbinin əsas fəlsəfi prinsipləri:
- Heliopol mifologiyasında yaradılış Nun adlı ilkin xaosdan başlamış və Atum öz varlığını bu xaosdan yaratmışdır. Bu, Platonun Timey dialoqunda verdiyi dünya nizamının xaosdan təşkil edilməsi ideyası ilə paralellik təşkil edir.
- Misir fəlsəfəsində Maat konsepti (həqiqət, nizam və ədalət) kainatın nizamını və ahəngini ifadə edir. Bu, Platonun fəlsəfəsində İdeyalar Dünyasının obyektiv nizam və ədalət əsasında qurulduğu fikri ilə üst-üstə düşür.
- Misir kosmogoniyasına görə, Ptah tanrıların tanrısı kimi, hər şeyi düşünərək və söz vasitəsilə yaradaraq kainatı formalaşdırmışdır. Bu, Platonun Timey dialoqundakı Demiurq anlayışı ilə çox oxşardır, çünki Platon da ağıl və məqsədyönlü yaradılışı vurğulayır.
      Platonun ideyalar nəzəriyyəsi qədim Misir fəlsəfi təlimləri ilə müəyyən paralellər təşkil edir:
- Misir kozmologiyasında əbədi və dəyişməz olan Maat mövcuddur ki, bu da Platonun maddi dünyanın dəyişkən, ideyalar dünyasının isə, əbədi olduğu fikrinə bənzəyir.
- Misirin Hermetik fəlsəfəsi və Ptah konsepsiyası, kainatın ağılla yaradıldığını bildirir, bu da Platonun Demiurq konsepsiyası ilə oxşarlıq təşkil edir.
- Platonun Fedon dialoqunda irəli sürdüyü ruhların bilikləri xatırlaması ideyası, qədim Misir ruh və ahəngdarlıq təlimlərinə bənzərdir.
        Misir dini və fəlsəfi ənənələrinin Platonun ideyalarına təsiri aşağıdakı cədvəldə müşahidə oluna bilər:

Cədvəl 2.19. Platonun və Misirin fəlsəfi düşüncələrinin paralelləri

Platon fəlsəfəsi

Misir fəlsəfəsi

Paralellər

İdealar aləmi

Kamil və əbədi varlıqlar (Ra, Horus, Amun)

Platonun idealar dünyası, əbədi və mükəmməl varlıqların olduğu bir sahə kimi, Misirin tanrı anlayışı ilə paralellik təşkil edir. Məsələn, Ra və digər tanrılar kamil və əbədidirlər.

Əzəli və dəyişməz həqiqətlər

Dini və metafizik təlimlərdə əbədilik

Platon, dəyişməz və əbədi həqiqətlərə inanırdı. Bu anlayış, Misirdəki əbədilik və müqəddəs həyat anlayışları ilə uzlaşır.

Ruhun əbədi təbiəti

Ölüm sonrası ruhların davamlılığı

Platonun ruhun əbədi təbiəti, Misirdəki ölülər dünyası və ruhların yenidən doğulması ideyasına paralellik təşkil edir.

Fəlsəfi bilik və mükəmməllik

İlahi müdriklik və təlimlər

Platon fəlsəfi biliklə insanın kamilləşməsinə inanırdı. Misirdə isə, dini və fəlsəfi təlimlər müdriklik və insanın ilahi kamilliyə çatmasını təmin etməyə çalışırdı.

Kosmik ahəng və əxlaq

Təbiət və tanrıların ahəngdə olması

Platonun kosmosdakı ahəng anlayışı, Misir fəlsəfəsində də təbiət və tanrıların arasındakı ahəng ilə əlaqələndirilir.

Kamil dövlət və ədalət anlayışı

Təbiətdəki ədalət və kosmik qayda

Platon kamil dövləti təsvir edərkən, Misirdə də əbədi ədalət və kosmik qayda anlayışları vardır.

Metafizika və əxlaqda dualizm

Dualist təlim (fiziki və mənəvi dünyalar)

Platonun dualizmi (fiziki və idealar dünyası) Misirdəki mənəvi və fiziki dünyalar arasındakı fərqlə paralel təşkil edir.

Ruh paklanması ilə bilik əldə edilməsi

Ölümdən sonrakı həyat və ruhun paklanması

Platonun paklanma ilə bilik əldə etməsi, Misirdəki ölüm sonrası həyat və ruhun yenidən doğulma prosesinə bənzəyir.

        Bu cədvəldə, Platonun fəlsəfəsinin əsas anlayışlarının Misir fəlsəfəsi ilə necə paralel olduğunu göstəririk. Platonun ideaları, ruh anlayışı və əxlaqı, Misirdəki dini və metafizik inançlarla çox oxşar istiqamətlərə malikdir. Bu paralellər Platonun Misir mədəniyyəti və fəlsəfəsi ilə olan əlaqələrini daha yaxşı başa düşməyə kömək edir.
      Platonun fəlsəfi sisteminin qədim Misir Heliopol məktəbi ilə müəyyən oxşarlıqları mövcuddur, lakin bu təsirin birbaşa olub-olmadığını müəyyən etmək çətindir. Tarixi mənbələrdə Platonun Misirdə olduğu iddia edilsə də, bu barədə konkret sübutlar azdır. Bununla belə, Yunan fəlsəfəsi ilə Şərq bilikləri arasında mədəni-fəlsəfi əlaqələrin mövcudluğu, Platonun düşüncəsinin dolayı şəkildə Misir fəlsəfəsindən bəhrələnmiş ola biləcəyini göstərir. Lakin, Platonun fəlsəfi düşüncələrinin formalaşmasına ən güclü təsir edən şəxs, onun müəllimi Sokrat olmuşdur.   

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
🖨 Çap et

09:36 01.04.2025

Oxunuş sayı: 4496

Rauf Məmmədov

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru

Arxiv yazıları

Oxşar xəbərlər

Zarafatlaşdığımız 1 aprel

Zarafatlaşdığımız 1 aprel

Bu, türklərin Tura bayramıdır, farsa aid deyil

Bu, türklərin Tura bayramıdır, farsa aid deyil

Novruz bayramı: Avropanın böyük səhvi -

Novruz bayramı: Avropanın böyük səhvi - Araşdırma
Sokrata qədər olan fəlsəfi məktəblər

Sokrata qədər olan fəlsəfi məktəblər

Azərbaycan alimlərinin tarixi səhvi: 1970-ci illərədək...

Azərbaycan alimlərinin tarixi səhvi: 1970-ci illərədək...

Novruz niyə "farslaşdı"? -

Novruz niyə "farslaşdı"? - Süfrəyə qoyulan 7 nemətin sirri...
PREZİDENTİN GÜNDƏLİYİ
Prezident İlham Əliyev Çinə səfər edəcək

Prezident İlham Əliyev Çinə səfər edəcək

Mahmud Abbas Prezident İlham Əliyevə təbrik məktubu ünvanlayıb

Mahmud Abbas Prezident İlham Əliyevə təbrik məktubu ünvanlayıb

Əfqanıstan İslam Əmirliyinin Baş naziri Ölkə başçısı İlham Əliyevə təbrik məktubu ünvanlayıb

Əfqanıstan İslam Əmirliyinin Baş naziri Ölkə başçısı İlham Əliyevə təbrik məktubu ünvanlayıb

Məsud Pezeşkian Prezident İlham Əliyevi təbrik edib

Məsud Pezeşkian Prezident İlham Əliyevi təbrik edib

Omanın Sultanı Prezident İlham Əliyevi Ramazan bayramı münasibətilə təbrik edib

Omanın Sultanı Prezident İlham Əliyevi Ramazan bayramı münasibətilə təbrik edib

İlham Əliyev Somali ilə Bakıda imzalanmış sazişi təsdiqlədi

İlham Əliyev Somali ilə Bakıda imzalanmış sazişi təsdiqlədi

metbuat-150-illiyi

SON XƏBƏRLƏR