Gündəm,Yaxın Şərq,Geosiyasi
Suriya-Livan arasında nə baş verir?
Suriya Livan sərhəddində baş verənlər artıq bur neçə həftədir ki, zaman-zaman dünya gündəminin əsas müzakirə mövzusuna çevrilir. Qarşıduran tərəflərdən biri Suriyada yeni qurulan hökümət, digəri isə Livanda ciddi strateji gücə və təsir imkanlarına malik, İranın dəstəklədiyi Hizbullahdır. Proseslər getdikcə daha kəskin hal alır. Suriyanın yeni höküməti devirdiyi Əsəd rejiminə tam dəstək verən Hizbullahı (yəni, dolayısı İranı) sərhədlərindən uzaqlaşdırmaq niyyətini bildirir. Hizbullah isə Suriyanın yeni höküməti ilə münasibətlərində düşmən mövqedə durmayacağını iddi edir. Bununla belə gərginlik, hətta silahlı toqquşmalar səviyyəsində davam etməkdədir.
Prosesin əslində niyə baş verməsini anlamaq üçün bir az daha dərin baxış tələb olunur. Unutmaq olmaz ki, Suriya və Livan vahid orqanizm kimi qəbul edilə bilər və əsas səbəb də məhz bu həqiqətdə gizlidir.
İlk növbədə vurğulamaq lazımdır ki, Livan və Suriya münasibətləri olduqca maraqlı və mürəkkəb tarixə malikdir. Və əslində bu iki ölkənin arasında yaşanan gərginliklərin bir səbəbi də bu münasibətlərin tarixində gizlidir. Böyük Suriya adlanan tarixi bir ərazinin tərkib hissələri olan bu iki ölkə İkinci Dünya Müharibəsi bitdikdən sonra müstəqil dövlət olurlar. Ümumiyyətlə Suriya 1943-cü ildə müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Livana öz ərazisi kimi baxır və ölkənin müstəqilliyini tanımır. 50-ci illərdən başlayaraq isə münasibtələrdə gərginliklər yaşanır.
Bəzi mənbələrə görə, 1958-ci ildə Livanda baş verən iğtişaşların təşkilində Suriyanın əhəmiyyətli rolu olub. 1960-cı illərin sonlarında Livanın cənubunda Fələstin partizanlarının fəallığının artması iki ölkə arasındakı gərginliyi daha da artırdı. 1973-cü ildə Livan ordusu Fələstin partizanlarına qarşı hərbi əməliyyatlara başlayanda, Suriya buna cavab olaraq sərhədi bağladı. 1975-ci ildə isə Livanda vətəndaş müharibəsi başlayanda Suriya proseslərə birbaşa müdaxilə etdi. Prezident Hafiz Əsəd Livandakı radikal qrupların hakimiyyətə gəlməsindən narahat idi, çünki bu, Suriyadakı siyasi sabitliyi poza bilərdi. Həmin dövrdə ölkə artıq müsəlman fundamentalistlərin üsyanı ilə üz-üzə idi.
1976-cı ilin fevralında Suriya Livandakı müsəlmanlara daha çox siyasi güc qazandıracaq islahat paketinin hazırlanmasına dəstək verir, lakin bu təşəbbüs uğursuzluğa düçar olduğundan Suriya Livana hərbi müdaxilə edir. Həmin ilin may ayında İlyas Sarkisin prezident seçilməsində Suriyanın əhəmiyyətli rolu olur. 1980-ci illərdə Suriya Livanın böyük hissəsinə nəzarət edərək ölkədə əsas xarici qüvvəyə çevrilir.
Livanın baş naziri, sünni icmasının lideri Rafiq Həririnin öldürülməsinə (2005) qədər Livan üzərində tam nəzarəti olan Suriya həm sui-qəsdin məsuliyyətini daşıdığı üçün Livan daxilində aldığı reaksiya, həm də artan beynəlxalq təzyiqlər nəticəsində 2005-ci ildə qoşunlarını ölkədən çıxarmaq məcburiyyətində qalır. Lakin Livanın öz daxilində Suriyaya münasibətdə biri-birinə qarşı duran iki düşərgə formalaşır. Bu bölgü onların Suriya-İsrail məsələsinə baxışlarına təsirini göstərir. Şiə Hizbullahın rəhbərlik etdiyi 8 Mart Blokuna görə, “İsrail bir nömrəli düşməndir və qanlarını qurban verərək Livanın sabitliyinə töhfə verən qanqardaşlarının yaşadığı Suriya Livanın ən mühüm müttəfiqidir...”. Sünni Gələcək Hərəkatının liderlik etdiyi və anti-Suriya tərəfdarı olan qvvələrin bir araya gəlməsi ilə yaradılan 14 Mart Bloku isə bildirirdi ki, “Suriya tarix boyu Livanı heç vaxt ayrı bir ölkə kimi tanımayıb və Livanda baş verən sui-qəsdlərə və siyasi böhranlara görə məsuliyyət daşıyır”. İsrail düşmən olduğu halda, Livan Ərəb-İsrail müharibəsində tək cəbhə olmamalıdır və nəhayət, Hizbullah Suriya və İranın müharibə aparan siyasətlərinin bir hissəsi olmaqdan əl çəkməli və Livanın suverenliyi üçün çalışmalıdır.
Lakin iki qütb arasındakı ayrılıq 2006-cı il müharibəsində Hizbullahın xeyrinə sürətlə dəyişir. Bir tərəfdən ölkəni xarici düşmənə qarşı müdafiə etmə tərzi, digər tərəfdən də bu düşmənin İsrail kimi “ümumi düşmən” kimliyinə sahib olması Hizbullaha sosial baza baxımından məzhəblərdən kənarda da populyarlıq qazandırır, Hizbullahın cəmiyyətdə qəbulu təkcə Livan sərhədləri daxilində deyil, demək olar ki, bütün ərəb dövlətləri daxilində də müsbət istiqamətdə getməyə başlayır.
2011-ci ildə Suriyada baş verən vətəndaş müharibəsi isə Livana ciddi mənfi təsir göstərir və bu ölkədə siyasi sabitliyin pozulmasına səbəb olur. 8 Mart Blokunun lideri Hizbullah 2011-ci ildə Suriyada başlayan hadisələrdə əvvəlcə rejimə dolayı dəstək versə də, daha sonra 2013-cü ildə Əsəd rejiminin tərəfində döyüşə aktiv şəkildə qoşulmaqla bağlı qərar verir. Onlardan fəqrli olaraq Gələcək Hərəkatının rəhbərlik etdiyi 14 Mart Bloku isə müharibəni Livan ərazisinə gətirmək təhlükəsi yaratdığını əsas gətirərək bu qərara dəfələrlə qarşı çıxırlar.
Bu mənada Suriya ilə Livan arasında münasibətlər Bəşər Əsəd dönəmidə İranın vasitəçiliyi, eləcə də Hizbullahın Livanda üstün mövqeyə gəlməsi ilə səngisə də, Əsədin devrilməsindən sonra yeni boyut almağa başlayır. Suriyada hakimiyyət dəyişikliyi Livana da öz təsirini göstərir.
Tarixən hər iki ölkənin biri-birilərinə münasibətdə qarşılıqlı iddialarına İranın Suriyadan sıxışdırılaraq çıxarılması, bununla da regionda yeni gərginliyin yaradılmasında maraqlı tərəf kimi çıxış etməsi faktoru da əlavə edilir.
Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdəır ki, regionda yaranmış yeni düzən ABŞ və Qərb koalisiyasının Livandakı maraqlarına uyğundur. Koalisiya Hizbullah və HƏMAS-ın məğlubiyyəti, HƏMAS ilə son atəşkəs prosesi və Suriyada rejim dəyişikliyi ilə Livanda tarixi fürsətdən istifadə etmək niyyətindədirlər. Buna Səudiyyə Ərəbistanının sünni siyasi təsirini və maliyyə dəstəyini də əlavə etmək olar. Mərhum baş nazir Rəfiq Həriri ilə Livanda edilməsi nəzərdə tutulanlar, 20 ildən sonra yenidən gündəmdədir. Bu dəfə sui-qəsdlərlə prosesi alt-üst etmək istəyən Hizbullah/İran və Suriya faktoru gündəmdə deyil.
Suriyada rejim dəyişikliyi ilə İsrail Colan təpələrindəki bufer zonasını yararaq Suriya-Livan sərhədindəki strateji nöqtələrə nəzarət imkanı əldə edib. İsrail üçün əsas strateji hədəf isə Suriya, Livan və İsraildəki druzları ayrı dövlət kimi bir dam altında birləşdirməkdir. Bu baş verərsə, İsrailin Livan və Suriya ilə sərhədləri nəzarət altında olacaq və vahid bir xətdə birləşəcək. Lakin bu, Suriya və Livanın ərazi bütövlüyünü təhdid edəcək bir inkişafdır.
Lakin bura Livandır, Beyrutdur. Hələ iki ay əvvələ qədər Hizbullahın nəzarətində olduğu bilinən Beyrut Hava Limanında İran Hava Yollarına məxsus təyyarədən enən iranlı diplomatın diplomatik kuryer çantasının açılması, iranlı diplomatın bu vəziyyətə müqavimət göstərə bilməməsi, İran təyyarəsi və yükünün axtarışı Beyrutda qüvvələr balansının bir neçə həftə ərzində necə dəyişə biləcəyini göstərmək baxımından əhəmiyyətlidir. HƏMAS və Fələstin İslami Cihadının (FIJ) Beyrutdakı ofisləri və ölkə daxilində 14 ayrı Fələstin düşərgələri də Livandakı yeni prosesdən öz paylarını almaqda niyyətlidirlər.
Eyni zamanda Livanın daxilində də etno-konfessional düzən mürəkkəbdir. 18 hissədən ibarət etnik, dini və məzhəb siyasi strukturunun parlamentdə və dövlət idarəsində təmsil olunmasında problemlər var. Siyasi və inzibati sistem 1932-ci ildə Fransa tərəfindən xristianların xeyrinə manipulyasiya edildiyi iddia edilən siyahıyaalmaya əsaslanır. Lakin ötən əsrdə Livanda demoqrafik quruluş xristianlara qarşı, müsəlmanların xeyrinə dəyişib. Sünnilərin və xüsusilə şiə əhalisinin artım tempi xristian əhalidən qat-qat yüksəkdir. Bu gün Livanda müsəlmanların ümumi əhalinin 65 faizindən çox olduğu təxmin edilir. Xristianlar əhalinin 30 faizini təşkil etsələr də, 1932-ci il siyahıyaalınmasına əsasən parlamentdə 50 faiz təmsil olunurlar. Bu vəziyyət Livanda yeni münaqişə sahələri yaradacaq bir inkişaf kimi qiymətləndirilə bilər. Suriyada olduğu kimi, Livanda da proses kövrəkdir və təxribatlara açıqdır.
Görünən budur ki, Lvanın daxilində müəyyən proseslərin başlanacığını gözləmək olar. Suriyanın yeni höküməti isə bu prosesdə önəmli rol üstlənəcək.
Vüqar Zifəroğlu
Yaxın Şərq ölkələri üzrə mütəxəssis
13:25 18.03.2025
Oxunuş sayı: 14545
