Geosiyasi
Zəngəzur Dəhlizi geosiyasi maraqlar müstəvisində
Zəngəzur Dəhlizinin açılması Cənubi Qafqazın strateji mövqeyini və regional güclər arasında geosiyasi tarazlığı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirə bilər. Layihə əsasən Azərbaycan və Türkiyə üçün yeni iqtisadi imkanlar və geosiyasi təsir sahələri açsa da, müxtəlif regional və beynəlxalq maraqlar arasında münaqişə nöqtələri yaradacaq. Bundan əlavə, Zəngəzur Dəhlizinin açılması, Çinin "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsü ilə əlaqəli müsbət inkişaflara yol açmağa imkan verə bilər, eyni zamanda ABŞ və Avropa İttifaqı tərəfindən enerji təhlükəsizliyinin artırılması və Rusiyanın regiondakı təsirinin zəiflədilməsi üçün vacib bir layihə kimi qiymətləndirilir.
Çin, Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını müsbət qiymətləndirir, çünki bu, Asiya ilə Avropa arasındakı ticarət əlaqələrini gücləndirə və infrastruktur inkişafı üçün yeni imkanlar yaradacaq. Lakin Çin, İranla strateji münasibətlərini qorumağa diqqət yetirir və Cənubi Qafqazdakı fəaliyyətlərində ehtiyatlıdır. Zəngəzur Dəhlizinin açılması, İranın Avropaya gedən ticarət marşrutları ilə bağlı planlarına zidd olduğu üçün Çin və İran arasında gərginliyə səbəb ola bilər.
ABŞ və Avropa İttifaqı Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını, xüsusilə enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi və ticarət marşrutlarının şaxələndirilməsi baxımından dəstəkləyir. Avropa, Rusiyadan və İrandan olan enerji təchizatından asılılığını azaltmağı və alternativ enerji mənbələri axtarır. Eyni zamanda, ABŞ bu layihəni Rusiyanın və İranın regional təsirini zəiflətmək üçün bir alət olaraq görür. Lakin Zəngəzur Dəhlizinin açılması, Çin və Avropa arasında geosiyasi rəqabəti daha da gücləndirə bilər, çünki bu layihə Çin’in Avrasiyada iqtisadi təsirini genişləndirməsinə imkan yaradacaq.
Həm Rusiya, həm də İran, Zəngəzur Dəhlizinin öz nəzarətlərindən kənarda açılmasına qarşıdır. Rusiya, Cənubi Qafqazda hegemon mövqeyini qorumağa çalışaraq bu layihəni öz strateji üstünlüyünə təhdid kimi qəbul edir. İran isə Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını enerji marşrutları və ticarət əlaqələri baxımından öz maraqları ilə ziddiyyətli görür. Hər iki ölkə də dəhliz üzərində nəzarəti saxlamağa çalışır və bu məqsədə çatmaq üçün müxtəlif siyasi və diplomatik təzyiqlər göstərir.
1. Cənubi Qafqaz dövlətlərinin Zəngəzur Dəhlizinin açılmasına yönəlik mövqeyi
1.1. Azərbaycanın Mövqeyi
Bu məsələyə yanaşarkən Azərbaycan, öz "ərazi bütövlüyü"nü və "Türk dünyası" ilə əlaqələrini gücləndirmək üçün ideoloji və geostrateji mövqeyini vurğulayır. Zəngəzur Dəhlizinin açılmasının təşviqi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təmin etmək və Naxçıvanla birbaşa əlaqələr qurmaq üçün bir vasitə kimi təqdim olunur. Azərbaycan diskursunda bu addımın, həm Türk dünyası ilə əlaqələri gücləndirəcəyi, həm də regional sabitlik və iqtisadi inkişafı təmin edəcəyi vurğulanır. Təhlükəsizlik və sülh ritorikası ilə gücləndirilmiş bir diskurs tətbiq olunur. "Ərazi bütövlüyü" və "Türk dünyası" ifadələri, Azərbaycanın siyasətinin birləşdirici və milli aspektlərini ön plana çıxarır.
Zəngəzur Dəhlizinin Azərbaycan üçün faydaları:
• Naxçıvan blokadadan azad olunacaq və quru yolu əlaqəsi qurulacaq.
• İqtisadi əlaqələr inkişaf edəcək.
• Azərbaycanın regionda iqtisadi mərkəz olma potensialı artacaq, geosiyasi və geo-iqtisadi mövqeyi güclənəcək.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması, əslində, Naxçıvan Muxtar Respublikasının blokadadan azad olunmasını təmin edəcək. Sovet dövründə Azərbaycanla Naxçıvan arasında Zəngəzur Dəhlizi vasitəsilə birbaşa dəmir yolu əlaqəsi var idi. Lakin Dağlıq Qarabağ müharibəsinin başlanması ilə bu əlaqə kəsildi. Bu əlaqənin bərpası, Naxçıvanın iqtisadi inkişafına mühüm töhfə verəcək, çünki ticarət və sərnişin daşımalarını bu dəhliz vasitəsilə asanlaşdıracaq. Bundan əlavə, Zəngəzur Dəhlizinin BTK dəmir yoluna nisbətən qısa məsafəsi, iqtisadi əlaqələri daha səmərəli edəcək. Bu, Naxçıvanı və digər regionları iqtisadi mərkəzlərə çevirərək Azərbaycanın geo-iqtisadi mövqeyini gücləndirəcək.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması, həmçinin Azərbaycanın Türkiyə və digər Türk dövlətləri ilə ikitərəfli əlaqələrini gücləndirmək üçün bir fürsət yaradacaq. Türkiyə və Türk dövlətləri ilə iqtisadi əlaqələrin inkişafı, Azərbaycana əhəmiyyətli geo-iqtisadi və geosiyasi üstünlüklər qazandıracaq. Bu dəhliz, İrana olan asılılığın azaldılmasına və Naxçıvanın iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasına kömək edəcək.
Azərbaycan, Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını, Cənubi Qafqaz və geniş regionda sülh və sabitliyin təmin olunması üçün vacib bir addım kimi qiymətləndirir. Bu yanaşma, Azərbaycanın iqtisadi inkişafı və regional əlaqələrin gücləndirilməsi ilə bağlıdır. Azərbaycanın Cənubi Qafqazdakı geostrateji məqsədləri, regiondakı güc dinamikaları, strateji məqsədlər və digər böyük güclərin bölgədəki təsiri əsasında qurulub. Azərbaycanın regionda siyasi üstünlüyünü artırmaq məqsədi əsasən iqtisadi, hərbi və diplomatik güclə həyata keçirilir.
Lakin bu üstünlüklərlə əlaqədar risklər də nəzərə alınmalıdır. İran və Ermənistanın qurmaq istədiyi yeni nəqliyyat dəhlizləri, Azərbaycanın strateji maraqları ilə münaqişə təşkil edir və Azərbaycanın regional nəqliyyat mərkəzi kimi mövqeyinə uzun müddətli zərər verə bilər.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması ilə yaranan risklər:
• İran və Ermənistanın əməkdaşlığından yaranacaq strateji təhdid ehtimalı.
• Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin gücləndirilməsi.
• Alternativ nəqliyyat marşrutlarının yaranması.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması, Azərbaycan üçün bir neçə strateji risk yaradır. Ən böyük risklərdən biri, İran-İrəvan dəmir yolunun açılması ilə əlaqəlidir. Bu dəmir yolu açılarsa, İran-İrəvan-Gürcüstan-Rusiya dəhlizi formalaşacaq ki, bu da Azərbaycanın strateji maraqları ilə ziddiyyət təşkil edir. Belə bir dəhliz, Azərbaycanın regional nəqliyyat mərkəzi kimi rolunu zəiflədə bilər və iqtisadi gücünü azaldar. Əgər İran və Ermənistan bu dəmir yolunu istismara versə, Azərbaycan həm nəqliyyat, həm də ticarət sahələrindəki strateji üstünlüklərini itirə bilər.
Ermənistanın Azərbaycanın Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi çərçivəsindən kənarda saxlamağa çalışması, Azərbaycanın regional nəqliyyat və logistika sahələrindəki mövqeyini zəiflədə bilər. İran və Rusiya, xüsusən İran, Ermənistanla müxtəlif yollarla əməkdaşlıq edərək Azərbaycanı bu çərçivədən xaric etməyə çalışacaq. Lakin həm Rusiya, həm də Azərbaycan, İranın Qara dənizə çıxış əldə etməsini əngəlləməyə çalışacaq, çünki bu, hər iki ölkənin maraqlarına ziddir. Bu, Azərbaycan ərazisindən keçən İran-İrəvan dəmir yolunun həyata keçirilməsi ilə bağlı qarşıdurmalara səbəb ola bilər.
İran-İrəvan-Gürcüstan-Rusiya dəhlizinin formalaşması ehtimalı, Azərbaycanın regional nəqliyyat dəhlizləri üzərindəki üstünlüyünə təhdid ola bilər. Əgər Rusiya və İran bu dəhlizi dəstəkləsə, Azərbaycan tranzit dövləti kimi əhəmiyyətsizləşə bilər. Lakin mövcud geosiyasi şəraitdə, bu dəhlizin ciddi şəkildə həyata keçirilməsi maliyyə çətinlikləri və İran ilə Rusiyanın enerji ixrac maraqlarının qarşıdurması səbəbindən çətin görünür. Azərbaycanın ərazisindən keçən Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi, bu məsələləri qismən həll edir, çünki Azərbaycan artıq zəruri infrastrukturla təmin olunub (Naxçıvan və Qazax dəmir yolları). Bu marşrut, həmçinin Rusiya maraqları ilə uyğun gələ bilər, çünki Azərbaycan, öz maraqları ilə uyğun olaraq, Naxçıvan və Qazax bölgələrində İranın enerji ixracını nəzarət edəcək ki, bu da Rusiyanın maraqları ilə üst-üstə düşür. Bundan əlavə, Zəngəzur Dəhlizinin açılması, Gürcüstanın regionda yeganə tranzit ölkəsi kimi rolunu tənzimləyəcək və Azərbaycanın liderlik mövqeyini gücləndirərək Gürcüstanın regiondakı geosiyasi manevr imkanlarını məhdudlaşdıracaq.
1.2. Ermənistanın Zəngəzur dəhlizi mövqeyi
Ermənistanın siyasi diskursu Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını öz təhlükəsizliyi və ərazi bütövlüyü üçün təhdid olaraq çərçivələyir və tez-tez "suverenlik", "ərazi bütövlüyü", "təhlükəsizlik" və "yeni təhdidlər" kimi anlayışları vurğulayır. Bu, dərin kök salmış qorxularla güclənmiş qapalı və çox millətçi bir diskurs yaradır.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması Ermənistanı mövcud iqtisadi blokadadan azad edərdi. Blokadadan əvvəl Ermənistanın iqtisadi əlaqələri əsasən Gürcüstan və İranla məhdudlaşırdı. Bu şəraitdə Ermənistan yalnız Yuxarı Lars yoluna arxalana bilərdi ki, bu da coğrafi cəhətdən çətin və tez-tez hava şəraiti və siyasi münaqişələr səbəbindən bağlanırdı. İran iqtisadi sanksiyalarla üzləşdiyi üçün Ermənistan üçün etibarlı bir "iqtisadi qapı" rolunu oynamırdı. Buna görə də, Ermənistan Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını daha sabit və davamlı əlaqələr üçün potensial bir yol kimi görür, xüsusilə də Rusiya, Avrasiya İqtisadi Birliyi bazarlarına və Türkiyəyə quruda əlaqə əldə edərək.
Bununla belə, erməni siyasi partiyaları və təşkilatları Zəngəzur Dəhlizinin açılmasına qarşı çıxır və bunu ərazi bütövlüyü və təhlükəsizliyə təhdid olaraq qəbul edirlər. Onlar, Azərbaycanla Naxçıvan arasında birbaşa əlaqələrin qurulması və Azərbaycanın və Türkiyənin bölgədə artan sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni təsirlərinin strateji və sosial-mədəni tarazlığı poza biləcəyini, nəticədə Ermənistanın dövlət təhlükəsizliyi və suverenliyinə mənfi təsir göstərəcəyini düşünürlər. Ermənistan tərəfi həmçinin iddia edir ki, Rusiya dəhlizin nəzarətini həyata keçirəcək, bu da Ermənistanın bölgədəki öz nəzarətini azaldacaq və nəticədə dəhlizin açılması uzun müddətdə Ermənistanın milli maraqları ilə ziddiyyət təşkil edərdi. Ermənistanın müharibədən sonra sülh müqaviləsini imzalamaqdan imtina etməsi və hərbi münaqişənin yenidən başlama riski, bu yolun açılması ilə bağlı təhlükəsizlik zəmanətlərinin kifayətliliyinə şübhə doğurur.
Ermənistanda Zəngəzur Dəhlizinə qarşı müxalifət yalnız siyasi rəhbərliklə məhdudlaşmır, həm də cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində mövcuddur. Millətçi qüvvələr Zəngəzur Dəhlizinin açılmasının Ermənistanın suverenliyinə zərər verəcəyini və ölkə üçün geosiyasi risklər yaradacağını düşünürlər. Beləliklə, dəhlizə qarşı müxalifət həm də hökumətin ictimai dəstəyini itirmə potensialını göstərir.
Ermənistan Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını sonsuza qədər maneə törətməkdə çətinlik çəkəcək, çünki həm Türkiyə, Rusiya, Çin, həm də ABŞ buna dəstək verir. Hətta İran Ermənistanı bu məsələdə dəstəkləsə də, dəhlizin açılmasının qarşısını ala bilməyəcəkdir. Zəngəzur Dəhlizinin açılmasına qarşı olan əsas maneə, onun kim tərəfindən idarə edəcəyidir. Bu baxımdan, ABŞ və Rusiyanın mövqeləri toqquşur, çünki ABŞ Cənubi Qafqazdan Rusiyanın çıxmasını istəyir, Rusiya isə ABŞ-ın bölgəyə müdaxiləsini dayandırmaq üçün 3+3 formatını yaratmağa çalışır. Ermənistan bu anı dəhlizin açılmasını gecikdirmək üçün istifadə etməyə çalışır, çünki erməni hökuməti, əgər dəhliz ABŞ-ın nəzarətinə keçərsə, Azərbaycanın və Türkiyənin bölgədəki sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni təsirlərinin artacağını, lakin Rusiya nəzarətində isə Ermənistanın tamamilə ona asılı olacağını narahatlıqla müşahidə edir. Ermənistanın əsas məqsədi dəhlizin nəzarətinin ATƏT-in Minsk Qrupuna, yəni əvvəlki Rusiya-ABŞ-Fransa üçlüsünə verilməsini təmin etməkdir. Lakin artıq bu mümkün deyil, çünki beynəlxalq siyasi parametrlər dəyişib və Minsk Qrupu ləğv edilib. Bu kontekstdə, Ermənistan üçün real təhlükə, öz qəbul etdiyi mövqedən deyil, öz mövqeyindən irəli gəlir.
Uzun müddət davam edən türkofobiya faktoru Ermənistanın Azərbaycan və Türkiyə ilə yaxınlaşmasını əngəlləyib. Bu ideoloji və tarixi gərginlik, Ermənistanın Azərbaycan və Türkiyənin təklif etdiyi layihələri qəbul etməsini çətinləşdirir. Türkofobiya həmçinin Ermənistanın beynəlxalq əlaqələrdə əngəl yaratmasına səbəb olur, çünki müxtəlif qlobal güclər bu hissiyatı Ermənistana regionda potensial bir əngəl kimi dəstək vermək üçün istifadə edirlər. Bu, Ermənistanı müxtəlif ölkələrin peykinə çevirib. Ermənistan, Xristianlıq və demokratiyadan istifadə edərək bölgədə geosiyasi dəstəyini artırmağa çalışır. Lakin yeni qlobal siyasi reallıqlar iqtisadi maraqları ön planda tutur və Ermənistanın mövqeyi öz təhlükəsizliyini zəiflədə bilər.
Rusiya, Ermənistanın strateji müttəfiqi olaraq, Zəngəzur Dəhlizinin açılmasında mühüm rol oynayır. Ermənistanın dəhlizin açılması ilə bağlı narahatlıqları əsasən Rusiya ilə daha dərindən əlaqələrə bağlıdır. Rusiya, Ermənistanın sərhəd təhlükəsizliyini qorumağa və dəhliz vasitəsilə öz maraqlarını həyata keçirməyə çalışır. Buna görə də, Ermənistan həm Rusiyadan, həm də digər regional güclərdən təzyiqlə üzləşəcəkdir.
1.3. Gürcüstanın mövqeyi
Gürcüstanın Zəngəzur Dəhlizi məsələsinə yanaşması bir qədər mürəkkəbdir. Bu, Gürcüstanın həm Qərb ilə əlaqələrini gücləndirməyə, həm də Rusiyaya olan asılılığını qorumağa çalışmasından irəli gəlir. Zəngəzur məsələsini müzakirə edərkən Gürcüstan neytral bir mövqe tutur və regional güclərdən təzyiqdən qaçmağa çalışır. Gürcüstan üçün bu məsələnin geosiyasi münaqişəyə səbəb olma potensialı bir risk olaraq qəbul edilir və o, öz təhlükəsizliyini balanslı bir şəkildə təmin etməyə çalışır. Nəticədə, "balans" və "təhlükəsizlik" anlayışları Gürcüstanın diskursunda ön plana çıxır.
Bir qrup mütəxəssis Zəngəzur Dəhlizinin açılmasının bölgədə əməkdaşlığı artıra biləcəyini və Gürcüstan üçün faydalı olacağını düşünürsə də, əksəriyyət bu addımın Gürcüstanın regional vasitəçi rolunu zəiflədəcəyini və geosiyasi mövqeyini ciddi şəkildə təsir edəcəyini iddia edir. Zəngəzur Dəhlizinin açılması ilə mövcud nəqliyyat infrastrukturlarının, məsələn, Bakı-Tbilisi-Qars (BTK) dəmir yolunun əhəmiyyətinin azalacağı düşünülür. Burada əsas məsələ Gürcüstanın nəqliyyat vasitəçisi kimi əhəmiyyətinin azalmasıdır, bu rolu Zəngəzur Dəhlizi üzərinə götürə bilər.
Son onilliklərdə, xüsusən də Azərbaycan və Türkiyə arasında keçən nəqliyyat marşrutlarının Gürcüstanın ərazisindən keçməsi ilə, Gürcüstan regional nəqliyyat siyasətində mühüm rol oynayıb. Gürcüstanın Azərbaycanın enerji resursları və digər məhsullarını Avropaya və Türkiyəyə daşımaqda vasitəçi mövqeyi ona iqtisadi faydalar gətirib və regional mövqeyini gücləndirib.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması Rusiya üçün regional nəqliyyat marşrutları üzərində nəzarəti artıracaq. Əgər Rusiya bu yeni nəqliyyat dəhlizləri üzərində nəzarət əldə edərsə, bu, Gürcüstanın geosiyasi təsirinin itirilməsi demək olar. Tarixən Gürcüstan Rusiyanın Ermənistanla əlaqələr qurmaq üçün öz ərazisindən istifadə etməli olduğunu bilirdi. Lakin yeni dəhliz Rusiyanın Gürcüstanı yan keçərək bölgə ilə əlaqə qurmasına imkan verəcək.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması həmçinin Gürcüstanın Abxaziyadakı nəzarətini zəiflədə bilər. Abxaziyadakı dəmir yolu xətti Rusiyayla əlaqələri gücləndirir və dəhliz, bu xətti əvəz edərək, Rusiya ilə Gürcüstan arasındakı iqtisadi əlaqələri daha da möhkəmləndirə bilər. Lakin bu, Gürcüstanın suverenliyini və təbii sərvətlər üzərindəki hüquqlarını zədələyə bilər.
Gürcüstanın regiondakı mövqeyi həm də İran və Rusiya ilə münasibətlərinə bağlıdır. Gürcüstan, 3+3 formatı çərçivəsində bu ölkələrlə iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirmək üçün təzyiqlərlə üzləşə bilər. Zəngəzur Dəhlizinin açılması, Gürcüstanı Rusiya və İranla yeni siyasi və iqtisadi əlaqələr qurmağa məcbur edə bilər ki, bu da onun müstəqillik və suverenlik prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil edən təzyiqlərə məruz qalmasına səbəb ola bilər.
Gürcüstan üçün bu geosiyasi dəyişikliklər öz milli maraqlarına risklər yaradır. Ölkə Avropa ilə Asiya arasında strateji bir körpü rolunu oynayır və Zəngəzur Dəhlizinin açılması onun regional siyasi dinamika içindəki rolunu azalda bilər, nəticədə Azərbaycanın Cənubi Qafqazdakı liderlik mövqeyini gücləndirə bilər. Öz ərazisindən keçən bir çox nəqliyyat və enerji layihəsi ilə Gürcüstanın Zəngəzur Dəhlizinin açılmasına qarşı mövqeyi yalnız iqtisadi maraqlarla deyil, həm də geosiyasi mövqeyini qorumaq üçün strateji bir səy olaraq yaranıb. Gürcüstan bu məsələyə balanslı yanaşma göstərməyi və regional rolunu zədələməməyə çalışır. Azərbaycanla Ermənistan arasında davam edən gərginlik Gürcüstanın geosiyasi və geo-iqtisadi mövqeyini gücləndirmək üçün bir fürsət yaradır.
Gürcüstanın Zəngəzur Dəhlizinə qarşı əsasən Qərb ilə münasibətləri, dini kimliyi və regional güc mübarizələri ilə bağlı olan müqaviməti, onun geosiyasi əhəmiyyətindən istifadə edərək həm Qərbin, həm də Xristian dünyasının Cənubi Qafqazdakı mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışmasıdır. Bu baxımdan, Ermənistan və Gürcüstan əsas regional rəqiblərdir.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması yeni regional əməkdaşlıq fürsətləri yaradacaq, digər marşrutları aradan qaldırmaqla deyil, onları tamamlayaraq. Gürcüstanın enerji resursları və tranzitdəki rolu əhəmiyyətli qalacaq. Cənub Qaz Dəhlizinin aktivləşdirilməsi, Gürcüstanın regional tranzit mərkəzi kimi rolunun yaxın gələcəkdə davam etməsini təmin edəcək.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması Gürcüstan üçün geosiyasi risklər yaratsa da, bu, onun regional nəqliyyat və vasitəçilik rolunun tamamilə sonu demək deyil. Əksinə, daha güclü regional əməkdaşlıq perspektivləri və Gürcüstanın müstəqilliyini qorumağa davam etməsi, bu prosesin mənfi təsirlərini yüngülləşdirə bilər. Beləliklə, Gürcüstanın bu geosiyasi dəyişikliklərə qarşı qərarları və yanaşmaları, yeni regional əməkdaşlıq formatlarında mövqeyini necə qoruyacağı, nəticədə onun gələcək rolunu müəyyən edəcək.
Gəlin Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanın Zəngəzur Dəhlizinin açılması ilə bağlı mövqelərini təhlil edək: Bu üç ölkənin mövqeləri qarşılıqlı və kəsişən maraqların mürəkkəb bir qarşılıqlı təsirini təmsil edir. Azərbaycan üçün Zəngəzur Dəhlizinin açılması, ərazi bütövlüyünü və regional liderliyini gücləndirən bir addım kimi qiymətləndirilir. Ermənistan isə bunu öz təhlükəsizliyi və suverenliyi üçün bir təhdid olaraq görür. Gürcüstan isə hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə alaraq balanslı və neytral bir yanaşma tutur. Bu strategiya, Gürcüstanın geosiyasi mövqeyini qorumağa və həm Qərbdən, həm də Rusiyadan təzyiqlərə qarşı dayanıqlı olmağa çalışmasından irəli gəlir.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması məsələsi, Cənubi Qafqazda güc dinamikalarını dəyişdirə biləcək mühüm bir geosiyasi faktordur və bu, iqtisadi və təhlükəsizlik riskləri ilə yanaşı gəlir. Gürcüstanın rolu xüsusilə maraqlıdır, çünki onun nəqliyyat və enerji mərkəzi olaraq mövqeyi, dəhlizin açılması ilə zəifləyə bilər.
Ermənistanın və Gürcüstanın Zəngəzur Dəhlizinin açılmasına qarşı müqaviməti əsasən geosiyasi, təhlükəsizlik və iqtisadi risklərlə bağlıdır, Azərbaycan isə bu dəyişikliklərdən faydalanmağa çalışır. Bu təhlil göstərir ki, regionun güc dinamikaları dəyişəcək və Zəngəzur Dəhlizinin açılması daha geniş geosiyasi nəticələr doğuracaq.
Uzun müddətli perspektivdə, Zəngəzur Dəhlizinin açılması bölgədə daha geniş iqtisadi və geosiyasi dəyişikliklərə səbəb olacaq. Azərbaycanın regional liderliyini gücləndirməsi və Ermənistanın zəifləməsi, Gürcüstanın geosiyasi balansını qorumaq üçün səy göstərməsinə təsir edəcək. Bu inkişaflar həmçinin beynəlxalq səviyyədə yeni ittifaqlar və qarşıdurmalarla nəticələnə bilər. Zəngəzur Dəhlizi, Cənubi Qafqazın yeni geosiyasi xəritəsinin müəyyən edilməsində mühüm bir amil olaraq meydana çıxacaq.
2. Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlı Türkiyə, Rusiya və İranın mövqeləri
Amerikada fəaliyyət göstərən əsas "think tank"lardan biri olan Stratfor, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı aşağıdakıları qeyd edir: “Kim Zəngəzur dəhlizini idarə edirsə, Anatoliya üzərində Türkiyənin, Qafqazlar arası bölgədə Rusiyanın və birbaşa Farsın mərkəzi ərazilərində İranın təsirini gücləndirə bilər. Bu kiçik, görməyən kimi görünən torpaq parçası, türklər və ruslar olmasından əvvəl də regional rəqabətlərin kəsişdiyi yerdir”
Zəngəzur dəhlizi Ermənistan və Azərbaycanın arasında yerləşir və bu ərazinin idarə olunması, Cənubi Qafqazın və geniş Avrasiya regionunun geopolitik xəritəsini formalaşdırmaqda mühüm rol oynayır. Bu dəhlizə nəzarət etmək, Türkiyə, Rusiya və İran kimi üç mühüm dövlətin təsir dairələrini birləşdirə bilər. Bir tranzit nöqtəsi olaraq, bu region bu dövlətlərə öz regional maraqlarını həyata keçirmək üçün platforma təqdim edir. Zəngəzur dəhlizinə nəzarət edərək, Türkiyə, türk dünyası ilə əlaqələrini gücləndirə və Mərkəzi Asiya ilə daha sıx əlaqələr qurmağa nail ola bilər. Bundan əlavə, bu dəhliz vasitəsilə Türkiyə Anatoliya ilə birbaşa əlaqələr quraraq strateji mövqeyini daha da gücləndirə bilər.
Rusiya üçün Zəngəzur dəhlizinin mühüm əhəmiyyəti, həm regional nəzarət, həm də Qafqazda geopolitik üstünlük əldə etmək baxımından böyükdür. Bu ərazinin idarə edilməsi, Rusiyanın Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə olan münasibətlərində daha çox təsir etməsinə imkan verəcəkdir.
İran üçün Zəngəzur regionu xüsusilə Fars ərazilərinə yaxın olması səbəbindən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İranın bu dəhlizə nəzarəti, Azərbaycan və digər qonşu ölkələrlə strateji münasibətlərini tənzimləməyə kömək edə bilər.
Bu region tarixən yalnız Türkiyə və Rusiya arasındakı qarşıdurmada deyil, həm də region xaricindəki güclərin siyasi və iqtisadi təsir dairələrinin kəsişdiyi bir nöqtə olub. O, regionun geopolitik xəritəsində mühüm "kəsişmə" nöqtəsi kimi fəaliyyət göstərərək, bu ərazinin geopolitik əhəmiyyətini qiymətləndirən dövlətlərin mövcudluğunu təsdiq edir və hər birinin burada öz strateji maraqları vardır.
Zəngəzur dəhlizi uzun müddətdir müxtəlif imperiyalar və xalqlar arasında rəqabətə səbəb olmuş bir ərazi kimi tanınır. Onun strateji coğrafi mövqeyi və Ermənistan, Azərbaycan və digər qonşu ölkələrlə olan əlaqələri vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Zəngəzur dəhlizinə nəzarət etmək, həm də bu ərazinin iqtisadi potensialını istifadə etmə məsələsini ön plana çıxarır. Bu dəhliz, müxtəlif ticarət yollarının əsas kəsişmə nöqtəsi olaraq, Avrasiya regionunda böyük bir ticarət mərkəzinin yaradılması imkanını təqdim edir. Bu, yalnız siyasi əhəmiyyətli deyil, həm də iqtisadi mənfəətlə bağlıdır. Zəngəzur dəhlizinə nəzarət etmək, bu regionda ticarət və iqtisadi əlaqələr üzərində nəzarətin artması deməkdir.
Zəngəzur dəhlizi yalnız Azərbaycan və Ermənistan arasında deyil, həm də beynəlxalq güc mərkəzləri arasında mübahisəli və strateji baxımdan mühüm bir ərazidir. Türkiyə, Rusiya və İran kimi güclü dövlətlərin maraqları bu regiona nəzarət etmək üzərində cəmlənir. Buna görə də, Zəngəzur dəhlizinin gələcək siyasi və iqtisadi inkişafı həm regional, həm də qlobal səviyyədə əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu məsələni təhlil edərkən fəlsəfi, siyasi və iqtisadi amilləri bir yerdə nəzərə almaq, həmçinin geopolitik strateji yanaşmaların güclü birləşməsini tələb edir.
2.1. Türkiyənin mövqeyi
Zəngəzur dəhlizinin açılması, Türkiyəyə Azərbaycanla birbaşa torpaq əlaqələri qurmaq imkanı yaradır. 1920-ci ildə Ermənistanın Zəngəzuru işğal etməsindən sonra, Türkiyənin Azərbaycanla birbaşa əlaqəsi kəsilmişdi. Naxçıvanla olan torpaq əlaqəsi isə kiçik bir nöqtə ilə məhdudlaşmış və tranzit əlaqələrinin reallaşdırılmasında əhəmiyyətli məhdudiyyətlər yaratmışdır. Dəhlizin açılması bu məhdudiyyəti aradan qaldıraraq, Azərbaycanla daha güclü iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri qurulmasına imkan verir.
Zəngəzur dəhlizi, Türkiyənin Avrasiya mərkəzindəki strateji mövqeyini daha da gücləndirərək, torpaq əlaqələrini yaxşılaşdırır və ticarət və logistika üçün daha effektiv və sərfəli yollar təklif edir. Bundan əlavə, dəhliz yalnız malların nəqliyyatını deyil, həmçinin turizm kimi digər sahələrdə də əməkdaşlığı asanlaşdırır və Azərbaycanın və Türkiyənin iqtisadiyyatlarını bir-birinə yaxınlaşdırır. Bu baxımdan, dəhlizin açılması regional iqtisadi inteqrasiyanı təşviq edir və iki ölkənin iqtisadiyyatlarını yaxınlaşdırır.
Zəngəzur dəhlizi, həmçinin Türkiyənin Mərkəzi Asiya (Türkistan) ölkələri ilə əlaqələrinin inkişafına şərait yaradır. Bu, Türk dünyası üçün mühüm bir məsələdir, çünki Mərkəzi Asiya və Xəzər dənizi regionu Türk dövlətləri üçün əsas iqtisadi və siyasi mərkəzlərdir. Türkiyənin bu regiona daha yaxın və asan şəkildə giriş əldə etməsi, həm onun iqtisadiyyatını, həm də strateji mövqeyini gücləndirəcəkdir.
Hal-hazırda, Türkiyənin Mərkəzi Asiya ilə əlaqələri əsasən Gürcüstan və İran vasitəsilə qurulur. Zəngəzur dəhlizinin açılması, bu asılılığı azaldaraq, Türkiyənin Mərkəzi Asiya ölkələrinə daha sürətli və birbaşa yol tapmasına imkan verəcəkdir. Bu, həmçinin Türkiyə üçün regional güc balansını dəyişdirmək və daha geniş siyasi və iqtisadi təsir əldə etmək baxımından mühümdür.
Zəngəzur dəhlizinin Türkiyə üçün bir üstünlüyü, İranın tranzit yollarına olan asılılığın azaldılmasıdır. Son illərdə, İran və Türkiyə arasında yüklərin daşınması ilə bağlı artan narazılıq, iqtisadi və lojistik əlaqələri zəiflətdi. Dəhlizin açılması, bu asılılığı azaldaraq, Türkiyənin ticarət əlaqələrini daha az narahatlıqla qurmasına imkan verəcəkdir.
Lakin, dəhlizin açılması, İranın strateji maraqları ilə də qarşıdurma yaradabilir. Məsələn, İran, Ermənistan və Abxaziya vasitəsilə yeni bir Şimal-Cənub dəhlizinin açılması üzərində işləyir. Lakin bu vəziyyət, Azərbaycan və Rusiyanın geopolitik mövqeləri ilə ziddiyyət təşkil edə bilər. Buna görə də, Zəngəzur dəhlizi Türkiyə ilə əlaqələrdə bəzi strateji üstünlüklər təqdim edərsə də, İranın alternativ marşrutlar istifadəsi ilə bağlı vəziyyəti çətinləşdirə bilər.
Zəngəzur dəhlizinin açılması, Türkiyənin strateji mövqeyini gücləndirərək, iqtisadi və siyasi əlaqələrini inkişaf etdirəcək və regionda təsirini artıracaqdır. Bu, Bakı-Tbilisi-Kars (BTK) dəmir yolu və Naxçıvana dəmir yolu və qaz boru kəmərinin inşası ilə birləşdirildikdə, Türkiyəni İran və Gürcüstan kimi digər ölkələrə nisbətən daha güclü bir regional oyunçu edəcək, onların geopolitik mövqelərini zəiflədir.
Nəticə olaraq, Zəngəzur dəhlizinin açılması, Türkiyənin strateji mövqeyini gücləndirmək, iqtisadi və siyasi əlaqələrini inkişaf etdirmək və regionda təsirini artırmaq üçün bir addım olacaqdır. Azərbaycanla birbaşa torpaq əlaqələri qurmaq, Mərkəzi Asiyaya daxil olmaq və İranın asılılığını azaltmaq, Türkiyəni bölgədə daha dominant bir oyunçuya çevirəcəkdir. Bu baxımdan, Zəngəzur dəhlizi yalnız iqtisadi əməkdaşlıq baxımından deyil, həmçinin geopolitik əhəmiyyəti baxımından da mühüm bir layihədir.
2.2. İranın mövqeyi
Naxçıvanın blokadası səbəbindən, Azərbaycanın Naxçıvanla quru əlaqələri əsasən İran vasitəsilə həyata keçirilib. Bu isə İranın regional tranzit ölkəsi kimi mövqeyini möhkəmləndirib. Zəngəzur Dəhlizinin açılması isə bu asılılığı azaldacaq və Azərbaycana alternativ nəqliyyat yolları təqdim edəcək. Bu, İrana risk yaradır, çünki regional tranzit mərkəzi olaraq mövqeyinin zəifləməsi mümkündür.
Dəhlizin açılması ilə yalnız Azərbaycan deyil, həm də Türkiyə və Rusiya İranla olan asılılıqlarını azaldacaq. Bu ölkələr Zəngəzur Dəhlizi vasitəsilə alternativ nəqliyyat yollarına çıxış əldə edəcəklər. Nəticədə, İranın regional nəqliyyat infrastrukturundakı mövqeyi zəifləyəcək və bu sahədəki dominant mövqeyini itirə bilər.
İran, Zəngəzur Dəhlizinin beynəlxalq yük daşımalarında iştirakını əngəlləyəcək tədbirlər görmək istəyini ifadə edib. Bu yanaşma, İranın dəhlizi regional nəqliyyatla məhdudlaşdırmaq istəyini göstərir, çünki bu, İrana regional tranzit mərkəzi olaraq mövqeyini qorumağa imkan verərdi. İran, Xəzər dənizinin şərq sahillərindəki ölkələrə yük daşımaları üçün ən yaxşı seçim olacağına inanır. İranın ucuz yanacaq təchizatı və yaxşı inkişaf etmiş nəqliyyat infrastrukturu bu məsələdə əsas səbəb kimi göstərilir. İranın mövqeyi, onun Xəzər regionu və Mərkəzi Asiya ilə olan əlaqələrinin strateji əhəmiyyətini qorumağa yönəlib.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması, İranın Ermənistanla iqtisadi əlaqələrini gücləndirmək üçün yeni imkanlar yarada bilər. Naxçıvan üzərindən keçən dəmiryolunun bərpası və yeni dəmiryolunun tikilməsi xüsusilə İran üçün vacibdir. Bu, Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi çərçivəsində əhəmiyyət kəsb edir. Dəhlizin açılması İranın Qara dəniz vasitəsilə Avropaya çıxış əldə etməsini təmin edə bilər. Lakin bu, eyni zamanda İranın Rusiya ilə əlaqə saxlamadan Avropaya qoşulmasını da ifadə edir. Bu məsələdə, Rusiya, Fars körfəzi-Qara dəniz Nəqliyyat Dəhlizi layihəsinin həyata keçirilməsinə qarşı çıxaraq, öz nəqliyyat marşrutlarına zidd olduğunu düşünə bilər. İran və Ermənistan arasında dəmiryolunun açılması, Azərbaycanın tranzit ölkəsi olaraq rolunu zəiflədəcək. Həm Rusiya, həm də İran bu marşrutu istifadə edərək öz nəqliyyat dəhlizlərini Azərbaycanın təsiri olmadan qurmaq istəyirlər.
İran uzun müddətdir Fars körfəzi-Qara dəniz Nəqliyyat Dəhlizinin yaradılmasını dəstəkləyib. Lakin bu dəhlizin həyata keçirilməsi bir sıra çətinliklərlə qarşılaşıb, xüsusilə Ermənistan və İranın nəqliyyat infrastrukturlarının inkişafı ilə bağlı. Zəngəzur Dəhlizinin açılması, bu layihəni həyata keçirməyə daha da yaxınlaşdırır, çünki bu, İranın Avropaya və digər ölkələrə daha qısa və daha sərfəli marşrutlar təklif etməsinə imkan verə bilər.
İran-Armeniya dəmiryolu vasitəsilə yaradılan Fars körfəzi-Qara dəniz Dəhlizi, Azərbaycanın ərazisindən keçərək prosesləri yarada bilər ki, bu da Azərbaycanın maraqlarına təsir edə bilər. Bu, deməkdir ki, Azərbaycan gələcəkdə bu layihələrin inkişafını öz xeyrinə tənzimləyə bilər. Bu isə, Azərbaycanın regional nəqliyyat və iqtisadi qərarlarda daha fəal iştirak etməsini təmin edəcək və beləliklə, öz maraqlarını qoruyacaq.
Bu təhlil göstərir ki, Zəngəzur Dəhlizinin açılması yalnız İrana mənfi təsir göstərmir, həm də İranın strateji və iqtisadi maraqlarını daha da gücləndirmək üçün imkanlar təqdim edir.
2.3. Rusiya mövqeyi
Rusiya Zəngəzur Dəhlizinin açılmasında böyük maraqlara malikdir. Dəhliz Rusiyaya bir sıra geosiyasi və iqtisadi üstünlüklər təqdim edir. Bir tərəfdən, bu, Rusiyanın Cənubi Qafqazla əlaqələrini gücləndirəcək, xüsusilə Ermənistanla quru yolları vasitəsilə daha asan əlaqə qurmağa imkan verəcək. Bu, Rusiyanın Ermənistanla iqtisadi əlaqələr qurmasını daha səmərəli edəcək və həmçinin İran vasitəsilə Yaxın Şərqə alternativ bir yol təmin edəcək.
Rusiya, Zəngəzur Dəhlizinin açılması ilə bağlı Azərbaycan və Türkiyə ilə ortaq bir mövqe tapacaq. Türkiyənin regional mövqeyinin güclənməsinə baxmayaraq, bu razılaşma Rusiyaya mühüm geosiyasi tarazlığı qorumağa imkan verəcək. Əlavə olaraq, Zəngəzur Dəhlizinin açılması Rusiya üçün türk dünyasının güclənməsinin qarşısını almaq baxımından əhəmiyyətlidir, çünki bu marşrut Bakı ilə Ankara arasında geosiyasi bir "dəhliz" kimi görünə bilər. Lakin, Rusiya bu dəhlizin idarə edilməsində tamamilə müstəqil fəaliyyət göstərə bilməz, çünki Azərbaycanın maraqları nəzərə alınmalıdır.
2008-ci ildə Gürcüstanla müharibədən sonra, Rusiya Gürcüstanla əlaqələrində ciddi çətinliklərlə üzləşdi, bu da Ermənistanla quru yolları vasitəsilə birbaşa əlaqə saxlama qabiliyyətini məhdudlaşdırdı. Abxaziya dəmiryolunun bağlanması və Üst Lars yolu ilə bağlı problemlər, Rusiyanın Ermənistanla effektiv əlaqələr qurmağına mane olub. Bu məhdudiyyətlər Rusiya üçün Zəngəzur Dəhlizinin açılmasına olan marağı artırıb. Dəhliz, Rusiyaya Ermənistanla birbaşa əlaqə qurmağa imkan verəcək, bununla da iqtisadi və siyasi əlaqələrini asanlaşdıracaq.
Həmçinin, Zəngəzur Dəhlizi Rusiyaya İran vasitəsilə alternativ nəqliyyat marşrutları qurmaq imkanı təqdim edir. Rusiya, Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinin İran-Armeniya-Gürcüstan-Rusiya dəmiryolu vasitəsilə alternativ bir qolunu inkişaf etdirə bilər. Bu layihə Rusiya üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Lakin, Abxaziya dəmiryolunun bağlanması və onun yenidən açılması ilə bağlı çətinliklər Rusiyaya əlavə problemlər yaradır. Bu məsələlər Rusiya üçün İran-Armeniya dəmiryolunun açılmasını çətinləşdirə bilər, çünki İran marşrutlara Rusiyadan müstəqil çıxış əldə edə bilər ki, bu da Rusiyanın maraqları ilə ziddiyyət təşkil edir.
Zəngəzur Dəhlizi, həmçinin Gürcüstanın Cənubi Qafqazda tranzit ölkəsi olaraq mövqeyini zəiflədə bilər. Rusiya, bu yeni dəhliz vasitəsilə Gürcüstandan olan asılılığını azaldacaq və Gürcüstanın Rusiya üzərində təsirini azaltacaq. Bu, Rusiyanın Cənubi Qafqazda mövqeyini gücləndirməyə imkan verəcək. Lakin, Gürcüstan üçün bu vəziyyət çətinliklər yarada bilər, çünki Zəngəzur Dəhlizinin açılması, onun regional tranzit ölkəsi olaraq əhəmiyyətini azaldacaq. Abxaziya dəmiryolunun yenidən açılması Gürcüstan üçün mövqeyini qorumaq baxımından vacib ola bilər, çünki bu, Gürcüstanın tranzit potensialını artıracaq.
Rusiyanın Zəngəzur Dəhlizinə nəzarəti yalnız Cənubi Qafqazda mövqeyini gücləndirməklə qalmayacaq, həm də regionalın ən vacib tranzit dəhlizlərindən birinə nəzarət etməsini təmin edəcək. Bu, Rusiyanın strateji əhəmiyyəti üçün mühüm olacaq və regional təhlükəsizlik tarazlığının qorunmasına kömək edəcək. Lakin, bu nəzarət, Azərbaycanla olan böyük asılılıq daxilində həyata keçirilməli olacaq, bu da Rusiyanın bəzi məhdudiyyətlərə qarşı üzləşməsinə səbəb olacaq.
İran-Armeniya-Gürcüstan-Rusiya dəmiryolunun açılması İran və Rusiya arasında gərginliklərə səbəb ola bilər. Əgər bu marşrut açılarsa, İran Rusiyaya müstəqil əlaqələr qurmağa başlaya bilər, bu da Rusiyanın maraqlarına təhdid yarada bilər. Lakin, Abxaziya dəmiryolunun bağlanması bu məsələnin yaranmasına maneə törədə bilər, çünki Rusiya, İranın Rusiyadan müstəqil marşrutlar qurmasını əngəlləmək üçün İran-Armeniya dəmiryolunun açılmasının qarşısını ala bilər.
Nəticə olaraq, Rusiya, Zəngəzur Dəhlizinin açılmasında öz maraqlarını güdür, çünki bu, onun Cənubi Qafqazdakı mövqeyini gücləndirəcək. Ermənistanla əlaqələrini asanlaşdıraraq, Rusiya Yaxın Şərqə alternativ marşrutlar əldə edəcək. Lakin, Zəngəzur Dəhlizinin fəaliyyəti Azərbaycana asılı olacaq ki, bu da Rusiyanın bəzi məhdudiyyətlərə qarşı üzləşməsinə səbəb olacaq. Əlavə olaraq, Rusiya ilə İran arasındakı mövcud maraq ziddiyyətləri bu yeni geosiyasi çərçivənin inkişafını çətinləşdirə bilər. Buna görə də, Zəngəzur Dəhlizinin açılması və gələcək inkişafı regional və beynəlxalq bir çox geosiyasi və strateji faktorlardan dərindən təsirlənəcək.
Nəticə
Zəngəzur Dəhlizinin açılması Azərbaycan üçün Naxçıvanla birbaşa əlaqə qurmağa və Ermənistan, İran, Gürcüstan, Rusiya, Türkiyə, Çin və digər böyük güclər arasında müxtəlif geosiyasi və iqtisadi qarşılıqlı əlaqələri ortaya çıxarmağa imkan verəcək. Onun açılması regional dövlətlərin strateji mövqelərində və böyük güclərin maraqlarında əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb ola bilər.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması Azərbaycanın ərazi bütövlüyü üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Naxçıvanla Azərbaycanın qalan hissəsi arasında birbaşa əlaqənin qurulması regionda nəqliyyat və ticarət axınlarını sürətləndirəcək. Əlavə olaraq, bu dəhlizin açılması Azərbaycanın geosiyasi mövqeyini gücləndirə bilər. Lakin, bu reallaşma bir neçə başqa dövlətin strateji maraqları ilə toqquşacaq.
Ermənistan üçün Zəngəzur Dəhlizinin açılması ərazi bütövlüyü və sərhəd təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıqlar yaradır. Ermənistan hesab edir ki, dəhlizin açılması Azərbaycanın regiondakı mövqeyini gücləndirəcək və ölkənin siyasi və iqtisadi suverenliyini təhdid edə bilər. Nəticədə, Ermənistan bu dəhlizin açılmasına qarşı çıxır.
Gürcüstan Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını öz geosiyasi və iqtisadi maraqları üçün risk hesab edir, çünki bu, onun gəlirlərini və regional əhəmiyyətini azalda bilər. Lakin, strateji olaraq, Zəngəzur Dəhlizinin açılması Gürcüstanın iqtisadiyyatına müsbət təsir edə bilər, xüsusilə Azərbaycanla olan əlaqələrin güclənməsi ilə.
Türkiyə Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını tam dəstəkləyir. Türkiyə hesab edir ki, bu layihə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada iqtisadi inteqrasiyanı və ticarət axınlarını sürətləndirəcək və strateji mövqeyini gücləndirəcək. Azərbaycanın strateji tərəfdaşı olaraq, Türkiyə bu layihə vasitəsilə öz iqtisadi və geosiyasi təsirini artırmağı hədəfləyir.
İran üçün Zəngəzur Dəhlizinin açılması ticarət və nəqliyyat imkanlarını məhdudlaşdıra bilər, çünki İran Naxçıvan vasitəsilə tranzit yük daşıması edir. İran, Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını öz milli maraqlarına təhlükə olaraq görür və bunun reallaşmaması üçün diplomatik və bəzən hərbi tədbirlər görməyə müraciət edə bilər.
Rusiya, Cənubi Qafqaz və daha geniş ərazidə strateji təsirini qorumağı hədəfləyir. O, Zəngəzur Dəhlizinin açılmasının öz maraqlarına təsir edə biləcəyini başa düşür, çünki bu, Rusiyanın Qafqazdakı təsirini zəiflədir. Əlavə olaraq, Rusiya, dəhlizin açılmasını Azərbaycan və Türkiyənin əlaqələrini daha da gücləndirməsi kimi görür ki, bu da Moskvanın ənənəvi hakimiyyətinə təhdid ola bilər.
Zəngəzur Dəhlizinin açılması yeni ticarət marşrutlarının və infrastruktur layihələrinin inkişafına təkan verə bilər. Bu dəhliz, xüsusilə Türkiyə və Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrini gücləndirərək, Asiya ilə Avropa arasında logistik mərkəzə çevrilmək potensialına malikdir. Əlavə olaraq, Zəngəzur Dəhlizi Çin tərəfindən "Bir Kəmər, Bir Yolu" təşəbbüsünün həyata keçirilməsində mühüm rol oynaya bilər, çünki Çin, mallarının Avropa bazarlarına ixracını bu marşrutla sürətləndirməyə çalışır.
Birləşmiş Krallıq və ABŞ Zəngəzur Dəhlizinin açılmasını müsbət qiymətləndirə bilər, çünki bu, regionda daha açıq iqtisadi əlaqələr və sabit ticarət axınları üçün imkanlar yarada bilər. Eyni zamanda, ABŞ və Birləşmiş Krallıq, Cənubi Qafqazda Rusiyanın təsirini azaltmaq və Zəngəzur Dəhlizinin öz nəzarətində açılmasını təmin etmək istəyirlər. Buna görə də, onların maraqları Rusiya və İranla ziddiyyət təşkil edəcək. Zəngəzur Dəhlizinin açılması, ABŞ, Birləşmiş Krallıq, Çin və Türkiyə kimi böyük güclərin regiondakı geosiyasi və iqtisadi maraqlarını müəyyən edəcək mühüm bir addım olacaq.
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
09:06 04.03.2025
Oxunuş sayı: 748
