Afrika Fransanı rədd edir: Parisin kolonial nəzarəti sona çatır?

Fransa əsrlər boyu Afrikanın taleyini öz maraqlarına uyğun idarə etməyə çalışıb. XIX əsrdə müstəmləkə dövründə Paris qitənin böyük bir hissəsini nəzarətə götürərək təbii sərvətləri talayıb, siyasi və mədəni təsirini gücləndirib. Lakin XX əsrin ikinci yarısında Afrika ölkələrinin müstəqillik qazanması Fransa üçün ciddi geriləmə olsa da, Paris bu ölkələri iqtisadi, siyasi və hərbi baxımdan öz təsir dairəsində saxlamağa davam edib. Bu sistem "Françafrique" adlanırdı və Fransa öz müstəmləkə keçmişini modern üsullarla davam etdirməyə çalışırdı.

Ancaq son illərdə Fransa Afrikada nüfuzunu sürətlə itirir. Xüsusilə Sahel regionunda – Mali, Burkina-Faso, Niger və Çad kimi ölkələrdə Fransa ordusuna qarşı ciddi etirazlar baş qaldırıb. Parisin Afrikadakı ənənəvi müttəfiqləri ona arxa çevirir, yerinə isə Türkiyə, Rusiya və Çin kimi yeni oyunçular gəlir. Çadın Fransa ordusunu ölkədən çıxarması və Türkiyə ilə hərbi əməkdaşlığa başlaması bu uğursuzluğun açıq nümunəsidir.

Fransa – Afrikanın “keçmiş ağası”

Fransa Afrikaya həmişə öz mülkü kimi yanaşıb. Qitədəki müstəmləkələrə əsrlərlə hökmranlıq edib, yerli xalqları istismar edib, resursları Fransaya daşıyıb. 1960-cı illərdə müstəqillik hərəkatları başlayanda Paris formallıq xatirinə bu ölkələrə azadlıq verdi, amma onları iqtisadi və siyasi asılılıqda saxladı. “Françafrique” adlandırılan bu sistem çərçivəsində Fransa Afrikada əlaltı rejimlər qurdu və özünə tabe liderlər vasitəsilə qitəni idarə etdi.

Lakin bu sistem artıq dağılmağa başlayıb. Mali, Burkina-Faso, Niger və son olaraq Çad Fransanın ölkələrindəki hərbi bazalarına son qoyub. Xalqlar bu əsarətin bitməsini istəyir. Fransa isə hələ də Afrikada “ağa hüququ” olduğunu iddia edir və yerli dövlətlərin müstəqil siyasət yürütməsinə mane olmaq istəyir.

Fransanın Afrikada yaratdığı problemlər

Fransa uzun illər boyu Afrikanın sərvətlərindən bəhrələnib, qitənin siyasi və iqtisadi taleyini öz maraqlarına uyğun idarə etməyə çalışıb. Parisin Afrikaya yanaşması müstəmləkəçilik dövründən bu günə qədər dəyişməyib – yalnız üsullar modernləşib. Bir zamanlar açıq şəkildə əraziləri idarə edən Fransa, indi iqtisadi, hərbi və siyasi təsir mexanizmləri vasitəsilə nəzarətini saxlamağa çalışır. Lakin Afrikalılar artıq bu oyunun qaydalarını anlayır və getdikcə Fransa təsirindən qurtulmağa can atırlar.

•Təbii sərvətlərin talanı – yeni tip müstəmləkəçilik

Afrika zəngin təbii sərvətləri ilə dünyanın diqqət mərkəzindədir. Qızıl, uran, neft, kobalt və digər qiymətli resurslar Fransa üçün daim cazibədar olub. Lakin bu sərvətlərin Afrikalılara fayda gətirdiyini demək mümkün deyil.

Məsələn, Nigerin uran ehtiyatları Fransa üçün enerji mənbəyidir. Fransanın atom elektrik stansiyalarının əhəmiyyətli hissəsi Niger uranı ilə işləyir. Amma Nigerin özündə enerji çatışmazlığı hökm sürür, insanlar işıq və su qıtlığı ilə üzləşirlər. Əgər bu ölkənin sərvətləri öz xalqına xidmət etmirsə, deməli, burada haqqsızlıq var. Fransa Afrikanın sərvətlərini özününkü hesab edir, afrikalılara isə kasıblıq və asılılıq qalır.

Bu istismar siyasəti təkcə Nigerlə məhdudlaşmır. Mali, Çad, Mərkəzi Afrika Respublikası və digər ölkələr də Fransa şirkətlərinin və dövlət qurumlarının hədəfindədir. Onların sərvətləri xaricə daşınır, amma yerli əhali bundan heç nə qazanmır.

•Fransız hərbi müdaxilələri – “sülh” yoxsa nəzarət?

Fransa Afrikadakı hərbi varlığını həmişə “terrorla mübarizə” adı ilə əsaslandırıb. Ancaq hadisələrin inkişafı göstərir ki, Parisin məqsədi heç də təhlükəsizliyi təmin etmək deyil. Fransanın hərbi bazaları yerli hökumətləri nəzarətdə saxlamaq, siyasi prosesləri manipulyasiya etmək və qitədəki təsirini qorumaq üçün bir vasitədir.

Sahel bölgəsində həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar bunun ən bariz nümunəsidir. "Barkhan" əməliyyatı adı altında Fransa bölgəyə nəzarət edir, yerli orduları özündən asılı vəziyyətə salır, istənilən siyasi dəyişikliyə müdaxilə edir. Öz təsirini qorumaq üçün Paris ya dost diktatorları dəstəkləyir, ya da demokratiya gətirmək adı ilə hökumətləri devirməyə çalışır.

Bu siyasət artıq iflasa uğrayıb. 2023-cü ildə Niger və Burkina Faso Fransanı ölkədən çıxardı. Onlar Parisin "sülh və sabitlik" nağıllarına inanmadıqlarını açıq şəkildə bəyan etdilər. Çünki reallıqda Fransa Afrikaya nə sabitlik, nə də sülh gətirir – əksinə, münaqişələri qızışdırır, yerli xalqın iradəsinə qarşı çıxır.

•Əsrlər boyu davam edən irqçilik və təkəbbür

Fransa hələ də Afrikaya qarşı kolonial dövrün təkəbbürü ilə yanaşır. Paris qitəni inkişaf etməmiş, geri qalmış bir region kimi təqdim etməyə çalışır. Halbuki, Afrikanın tarixi və mədəni irsi olduqca zəngindir. Lakin Fransa bu irsi dəyərsizləşdirir, öz dəyərlərini zorla qəbul etdirməyə çalışır.

Afrikalılar artıq "Fransa bizə sivilizasiya gətirib" nağıllarına inanmır. Tarix sübut edir ki, Fransa yalnız öz maraqlarını güdüb, yerli xalqlara isə yoxsulluq, zorakılıq və asılılıq buraxıb. Afrika artıq yeni bir yol seçir – öz taleyini özü müəyyən etmək, Fransa kimi keçmiş müstəmləkəçilərdən qurtulmaq.

•İkiüzlü “demokratiya dərsləri” – Fransa Afrikada həqiqətən demokratiya istəyir?

Fransa Afrikada daim demokratiya, insan haqları və azad seçkilərdən danışır, özünü bu dəyərlərin müdafiəçisi kimi təqdim edir. Lakin tarixə və faktlara baxdıqda, Parisin demokratiyanı yalnız ona xidmət edən ölkələrdə müdafiə etdiyini görürük. Əgər bir ölkə Fransa maraqlarına uyğun hərəkət edirsə, oradakı avtoritar rejimlərə göz yumulur. Əks halda, azad seçim etmiş xalqlar çevrilişlər, siyasi təzyiqlər və hətta hərbi müdaxilələrlə cəzalandırılır.

Fransanın dəstəklədiyi diktatorlar

Fransa müstəmləkəçiliyin formal olaraq sona çatdığı XX əsrin ortalarından sonra Afrikada bir çox diktator rejimlərini dəstəkləyib. Məqsəd isə sadə idi: Fransaya tabe olan liderlərin hakimiyyətdə qalması, ölkələrin isə Parisə iqtisadi və siyasi baxımdan bağlı saxlanılması.

•Çad – İdris Debi Rejimi

Çadın keçmiş prezidenti İdris Debi 1990-cı ildən 2021-ci ilə qədər ölkəni avtoritar üsullarla idarə etdi. Onun hakimiyyəti boyunca insan haqları pozuntuları, müxalifətə qarşı təzyiqlər, korrupsiya geniş vüsət aldı. Lakin Debi Fransa ilə sıx əməkdaşlıq edirdi və ölkədə Fransa ordusunun mövcudluğuna icazə verirdi. Nəticədə Paris onun rejimini qoruyurdu.

•Qabon – Əl ailəsinin 50 illik hakimiyyəti

Qabonda Bongo ailəsi 1967-ci ildən hakimiyyətdədir. Əvvəlcə Ömər Bongo, sonra isə onun oğlu Əli Bongo ölkəni idarə edib. Bu müddət ərzində ölkə ciddi korrupsiya və sosial problemlərlə üzləşsə də, Fransa rejimi dəstəkləməyə davam edib. Çünki Qabon zəngin neft və digər resurslara malikdir və Paris üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.

•Mərkəzi Afrika Respublikası – Fransanın əlaltı rejimi

Fransa Mərkəzi Afrika Respublikasında dəfələrlə hökumət dəyişikliyinə müdaxilə edib. 2013-cü ildə Fransa ordusu ölkəyə girərək, hakimiyyəti dəyişdirdi və öz maraqlarına uyğun bir rejim qurdu. Demokratiya adı altında həyata keçirilən bu müdaxilə əslində Fransa maraqlarını qorumaq üçün idi.

Fransa "demokratiya" adı ilə kimləri cəzalandırdı?

Əgər bir Afrika ölkəsi Fransa asılılığından çıxmağa çalışırsa və öz müstəqil yolunu seçirsə, Paris dərhal onu "sanksiyalar", "çevrilişlər" və ya "hərbi müdaxilə" yolu ilə cəzalandırmağa çalışır.

•Mali və Niger – Fransız müdaxilələri

Son illərdə Fransa ordusuna qarşı Mali və Nigerdə güclü etirazlar başladı. Yerli xalqlar Fransa qoşunlarının ölkədən çıxmasını tələb etdilər. Mali hərbi rəhbərliyi Fransa ilə müdafiə əməkdaşlığını bitirib, onun yerinə Rusiya ilə əlaqələr qurdu. Niger isə Fransa ordusunun çıxmasını tələb etdi və Fransa bu ölkəyə qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq etdi.

•Burkina-Faso – Müstəqillik cəzası

Burkina-Faso hökuməti Fransa ilə müdafiə sazişlərini ləğv edərək Parisin təsirindən qurtulmağa çalışdı. Nəticədə Fransa ölkəni beynəlxalq arenada təcrid etməyə çalışdı və iqtisadi təzyiqlər artırıldı.

•Liviya – Fransa demokratiya adı ilə ölkəni məhv etdi

Fransa 2011-ci ildə NATO ilə birlikdə Liviyada hərbi müdaxilə həyata keçirərək Müəmmər Qəddafi rejimini devirdi. Rəsmi səbəb demokratiyanın bərpası idi, amma nəticədə Liviya parçalandı, ölkə silahlı qruplaşmaların əlinə keçdi və Afrikanın ən sabit dövlətlərindən biri xaosa sürükləndi.

Fransa Afrikada demokratiya deyil, maraqlarını qoruyur

Afrikada əsl demokratiya Fransa üçün təhlükədir. Çünki əgər Afrika ölkələri həqiqətən demokratik və müstəqil siyasət yürütməyə başlasalar, Fransa onların üzərindəki nəzarətini itirəcək. Ona görə də Paris bir tərəfdən "demokratiya" və "insan haqları" barədə danışır, digər tərəfdən isə ona tabe olan avtoritar rejimləri dəstəkləyir və müstəqil liderləri cəzalandırır.

Lakin Afrikada dəyişikliklər artıq qaçılmazdır. Fransa öz köhnə üsulları ilə daha çox Afrika ölkəsini nəzarətdə saxlaya bilmir. Türkiyə, Rusiya və Çin kimi yeni oyunçuların qitəyə daxil olması, eləcə də Afrikanın öz içində müstəqillik dalğasının yüksəlməsi göstərir ki, Fransa üçün "Afrikada hökmranlıq dövrü" sona yaxınlaşır.

Türkiyə nə edir ki, Fransa narahatdır?

Türkiyə son illərdə Afrikada mühüm gücə çevrilib və qitənin siyasi, iqtisadi və hərbi müstəqillik yolunda real alternativ təklif edir. Ən əsası isə Ankara Afrikaya Fransa kimi özünü "qəyyum" kimi təqdim etmir. Əksinə, Türkiyə yerli hökumətlərlə bərabərhüquqlu əməkdaşlıq qurur, infrastruktur və müdafiə sahələrində real layihələr həyata keçirir. Fransa isə onilliklərlə Afrikanı yalnız istismar edib və indi onun mövqeləri getdikcə zəifləyir.

Fransanın əsas qorxusu məhz budur: Türkiyə onun yaratdığı müstəmləkə sistemini dağıdır və Afrikaya real alternativ təklif edir. Artıq Fransa Afrikanın yeganə tərəfdaşı deyil. Qitə ölkələri üçün Türkiyə, Çin, Rusiya və digər dövlətlər daha cəlbedici əməkdaşlıq imkanları yaradır. Bu, Parisin Afrikada dominant rol oynamaq ambisiyasını ciddi şəkildə sarsıdır.

Fransa mediası Türkiyənin Çadda hərbi bazalar yaratması ilə bağlı narahatlıq keçirir. Əslində isə bu, Afrikanın Fransa ilə vidalaşmasının daha bir nümunəsidir. Paris artıq keçmiş müstəmləkələrində nəzarəti itirib və qoca qitədə yeni oyunçular – Türkiyə, Rusiya və Çin meydan sulayır.

Fransa Afrikada öz “böyük qayıdışını” planlaşdırırsa, əvvəlcə keçmiş səhvlərindən dərs çıxarmalıdır. Amma görünən odur ki, Paris hələ də köhnə təkəbbüründən əl çəkməyib. Afrika isə artıq oyanıb və öz yolunu seçir.

Bakı Təşəbbüs Qrupu və Fransanın İkiüzlü Siyasəti

Afrikada baş verən bu dəyişikliklər təkcə regionla məhdudlaşmır. Fransa təkcə Afrikada deyil, dünyanın müxtəlif yerlərində də öz müstəmləkəçi siyasətini davam etdirməyə çalışır. Bunun bariz nümunəsi Fransanın Azərbaycana qarşı iddialarıdır.

Azərbaycan Bakı Təşəbbüs Qrupu vasitəsilə Fransa müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizə aparan Afrika ölkələrinə siyasi dəstək göstərir. 2023-cü ildə Bakıda keçirilən Qoşulmama Hərəkatı toplantısında Fransa müstəmləkəçiliyi açıq şəkildə tənqid olundu. Azərbaycan açıq şəkildə bildirdi ki, Fransa hələ də Afrikada müstəmləkəçi metodlarını davam etdirir və region xalqlarının iradəsini tapdalayır.

Buna cavab olaraq Fransa Azərbaycana qarşı təzyiqlərini artırdı. Paris bir tərəfdən Azərbaycana insan haqları və demokratiya dərsi keçməyə çalışır, digər tərəfdən isə öz müstəmləkəçilik siyasətini davam etdirir. Fransanın Qərbi Azərbaycan icmasına qarşı laqeyd münasibəti, erməni separatizmini açıq dəstəkləməsi və Azərbaycana qarşı qərəzli mövqeyi göstərir ki, onun “ədalət və demokratiya” şüarları yalnız maraqlarına xidmət edir.

Azərbaycanın Fransanın bu siyasətinə qarşı aktiv mübarizəsi Afrikada və dünyada yeni reallıqlar yaradır. Bakı Təşəbbüs Qrupu, Qoşulmama Hərəkatı və digər beynəlxalq platformalar vasitəsilə Azərbaycan Fransa müstəmləkəçiliyinə qarşı beynəlxalq birliyi səfərbər edir. Bu isə Afrikanın və digər müstəqil ölkələrin öz suverenliyini qorumaq üçün daha böyük siyasi dəstək qazanmasına imkan yaradır.

Fransa artıq həm Afrikada, həm də Cənubi Qafqazda təsirini itirir. Onun köhnə metodları işə yaramır və dünya yeni bir siyasi düzənə doğru irəliləyir. Afrika müstəqilliyini qazanır, Azərbaycan haqq səsini ucaldır və Fransa öz məğlubiyyətini qəbul etməyə məcburdur.

Nihat Tahirov