İslamda həddi-buluğ (rüşd) və evlilik məsələsi - II yazı

Talaq sürəsinin 4–cü ayəsinin şərhi ilə bağlı təhriflər

Bəzi “islam alimləri” Talaq sürəsinin 4-cü ayəsini yanlış şəkildə tərcümə və şərh edərək, sanki, İslamda erkən evliliyin olmasını sübut etməyə cəhd göstərirlər. Ayə belədir:

“Heyzdən kəsilmiş (yaşlı) qadınlarınızın (iddəsi barəsində) şübhəniz varsa, onların, eləcə də heyz halı kəsilənlərin (vəllai ləm yahidnə) də gözləmə müddəti üç aydır. Hamilə qadınların gözləmə müddəti isə, onlar hamiləlikdən azad olana qədərdir. Kim Allahdan qorxarsa, (Allah) onun işini asanlaşdırar.” (Talaq 4)

Bu ayə, boşanmış qadınların iddət (gözləmə müddəti) qaydalarını açıqlayır və üç əsas kateqoriyanı sadalayır:

1. Heyzdən kəsilmiş qadınlar – menopauza keçmiş və ya digər tibbi səbəblərdən aybaşısı dayanan qadınlar.

2. Heyz görməyən qadınlar – tibbi baxımdan müvəqqəti və ya qeyri-müəyyən səbəblərlə aybaşı olmayan qadınlar.

3. Hamilə qadınlar – doğuşa qədər gözləmə müddəti olan qadınlar.

Bu ayənin mübahisəyə səbəb olan ifadəsi "وَاللَّٰٓـِٔي لَمْ يَحِضْنَ" (vəllai ləm yahidnə) ifadəsidir.

• "vəllai" – burada "o qadınlar ki" mənasını verir.

• "ləm yahidnə" – "heyz olmamış olanlar" deməkdir.

Burada diqqət çəkən məqam, "ləm yahidnə" ifadəsinin keçmiş zaman forması ilə verilməsidir. Əgər Qurani-Kərim "hələ heyz görməmiş" (yəni biologiyası tam inkişaf etməmiş) şəxsləri nəzərdə tutsaydı, ərəb dilində onun qarşılığı "əllaai ləmma yahidnə" olardı. Lakin ayədə bu ifadə yoxdur.

Ayədə "nisə" (نِسَاء) sözü işlədilmişdir ki, bu da yetkin yaşda olan qadınlar üçün istifadə olunan bir terminidir. Əgər burada uşaq və ya yeniyetmələrdən bəhs edilsəydi, Quranda "bənat" (بنات), "vildan" (وِلدان), "sibyan" (صبيان) və ya "ətfal" (اطفال) kimi sözlər istifadə olunardı.

Bu, göstərir ki, ayə yetkin qadınlardan bəhs edir və fiziki inkişafını tamamlamamış azyaşlı qızlarla əlaqəli deyil.

İslam fiqhində nikah və boşanma məsələləri ciddi hüquqi və sosial çərçivələrə əsaslanır. Quranda iddət müddəti (boşanmış və ya dul qadının yeni evliliyə qədər gözləmə dövrü) yalnız hamiləlik ehtimalını müəyyənləşdirmək üçün təyin edilir. Bu, qadının əvvəlki evlilikdən hamilə olub-olmamasını təsdiqləmək üçün lazımdır.

İddət müddətinin funksiyası:

• İddət müddəti, qadının hamilə olub-olmadığını müəyyən etmək üçün qoyulmuşdur. Azyaşlı bir qızın hamilə qalması mümkün olmadığından, onun üçün bu müddətin tətbiqi mənasız olardı.

• Quranda nikah üçün "rüşd" (رشد) – yəni ağıllı və yetkin olma şərti tələb edilir (Nisa 6). Bu da azyaşlı evliliyin İslamın ruhuna uyğun olmadığını göstərir.

İslam hüquqşünasları (fiqh alimləri) arasında bu ayənin təfsiri ilə bağlı fərqli yanaşmalar olsa da, əksər etibarlı mənbələr bu ifadəni "tibbi və ya hormon balansı səbəbilə aybaşı görməyən yetkin qadınlara" aid etmişlər. Müasir tibbi araşdırmalara görə, qadınların heyz görməməsinin əsas səbəbləri bunlardır:

1. Menopauza keçid – yaşlı qadınların aybaşısının dayanması.

2. Sekonder amenore – hormon balanssızlığı və ya müəyyən tibbi vəziyyətlər nəticəsində aybaşı dövrünün dayanması.

3. Polikistik Over Sindromu (PCOS) və digər hormonal xəstəliklər.

4. Psixoloji və ekoloji faktorlar – stress, qidalanma problemləri və ağır fiziki şərtlər.

Bunların hamısı yetkin qadınlara aid problemlərdir və azyaşlı qızların bu kontekstdə müzakirə edilməsi tibbə və məntiqə ziddir.

Bəzi şərhçilərin bu ayəni azyaşlı evlilik üçün bir əsas kimi təqdim etməsi aşağıdakı problemləri ortaya çıxarır:

• İslamın sosial ədalət prinsiplərinə zidd olan təcrübələrin legitimləşdirilməsi.

• Qərb ölkələrində İslamın yanlış təqdim edilməsi və dinin insan hüquqlarına qarşı olduğu barədə ittihamların güclənməsi.

• Uşaqların fiziki və psixoloji inkişafına zərər verən erkən evliliklərin İslam adına müdafiə edilməsi.

Bütün bunlar nəzərə alındıqda, Talaq surəsinin 4-cü ayəsinin erkən evlilik üçün dəlil kimi təqdim edilməsi, Quranın əsas prinsiplərinə, lüğəvi mənasına və tibbi gerçəklərə tamamilə ziddir.

Talaq surəsinin 4-cü ayəsinin akademik təhlili göstərir ki, ayə yetkin qadınlardan bəhs edir və uşaq evliliyi ilə əlaqəsi yoxdur."Vəllai ləm yahidnə" ifadəsi tibbi səbəblərdən heyz görməyən  qadınlara aiddir. İddət müddəti yalnız hamiləlik ehtimalı olan qadınlara tətbiq edilir, azyaşlı qızlara deyil. İslam fiqhi və hüquqi baxımdan rüşd (ağıl və yetkinlik) olmadan evlilik qəbul edilmir. Bu səbəbdən, Qurani-Kərimin bu ayəsini erkən evlilik üçün bir əsas kimi göstərmək elmi, filoloji, fiqhi və tibbi baxımdan əsassızdır.

Xanım Aişənin nikah yaşı ilə bağlı iftiralar

Müsəlman aləmində erkən evliliyə əsas verən əsas səbəblərdən biri və ən başlıcası, Xanım Aişənin Hz. Muhəmməd (s.ə.s) ilə erkən evlilikdə olması barədə olan hədislərdir. 

Xanım Aişə deyir: “Mən altı (başqa rəvayətdə yeddi) yaşında ikən, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) mənimlə evləndi, doqquz yaşımda da mənimlə birlikdə oldu.” (Buxarî, Müslim, Əhməd b. Hənbəl rəvayət etmişlər. bax: Nəylu’l-Əvtar, 6/120). 

Biz, Xanım Aişənin 9 yaşında Hz. Muhəmməd (s.ə.s) ilə evlənməsi barədə hədislərin doğru olmasına şübhə ilə yanaşırıq və bunun sonradan İslama əlavə edilən bir iftira olduğunu düşünürük. Çünki bu hədislər Qurani-Kərimin həddi-buluğ (rüşd) ilə bağlı verdiyi məlumatlarla ziddiyyət təşkil edir. Həmçinin, hədislərin bir-biri müqayisəli şəkildə araşdırılması, digər ziddiyyətlərin ortaya çıxmasına şərait yaradır. Onlar aşağıdakılardır: 

Birinci sübut

Əsma bint Əbu Bəkrin doğum tarixi haqqında müxtəlif rəvayətlər olsa da, ən geniş qəbul edilən məlumat onun Hicrətdən 27 il əvvəl doğulduğudur. Hicrət ili 622-ci ilə təsadüf etdiyi üçün 622 - 27 = 595-ci il Əsma bint Əbu Bəkrin doğum tarixi kimi qəbul edilə bilər.

Bununla yanaşı, İbn Həcər əl-Əsqəlani onun hicrət zamanı 27 yaşında olduğunu bildirir (İbn Həcər, "əl-İsaba", 7/488). Bu da 595-ci ildə doğulması fikrini gücləndirir.

Nevevinin "Tenzibül-esma" və Hakimin "Müstedrek" əsərlərində Əsmanın İslamı 15 yaşında qəbul etdiyi qeyd edilir. Əgər o, 595-ci ildə doğulmuşdursa, 611-ci ildə (595+15) İslamı qəbul etmiş olması məntiqlidir.

Tarixi mənbələrə görə, Əbu Bəkr İslamı ilk qəbul edən kişilərdən biri olmuşdur. Tarixçilər onun peyğəmbərliyin ilk ilində, yəni 611-ci ildə İslamı qəbul etdiyini bildirirlər (İbn Hişam, "əs-Sirə ən-Nəbəviyyə", 1/295; İbn Kəsir, "əl-Bidayə və'n-Nihayə", 3/30).

Bu, Əsma bint Əbu Bəkrin də həmin dövrdə İslamı qəbul etməsi ehtimalını dəstəkləyir.

Hz. Aişənin böyük bacısı Əsma ondan 10 yaş böyük idi (İbn Sad, "Tabaqatul-Kubra", 8/58; Beyhaki, "Sünen", 6/204). Əgər Əsma 595-ci ildə doğulmuşdursa, Hz. Aişənin 606-cı ildə doğulduğunu deyə bilərik (595+10=606).

Bu nəticə aşağıdakı mənbələrlə dəstəklənir:

• İbn Sad ("Tabaqatul-Kubra", 8/58) – Aişənin Əsmadan 10 yaş kiçik olduğunu bildirir.

• Məsudi ("Mürucuz-zeheb", 2/39) – Bu fərqi təsdiqləyir.

• Beyhaki ("Sünen", 6/204) – Eyni məlumatı verir.

Bəzi rəvayətlərdə Hz. Aişənin 9 yaşında evləndiyi qeyd edilsə də, bu rəqəmin səhih olmadığına dair dəlillər vardır. Alternativ mənbələr onun həqiqi evlilik yaşının 18-19 olduğunu göstərir.

Əgər Hz. Aişə 606-cı ildə doğulmuşdursa və hicrətin ikinci ilində (624-cü ildə) evləndisə, bu zaman: 624 - 606 = 18 yaş

Bu hesablama aşağıdakı mənbələrlə dəstəklənir:

• Nevevi ("Tenzibül-esma", 2/616) – Hz. Aişənin hicrətin ikinci ilində evləndiyini bildirir.

• İbn Həcər əl-Əsqəlani ("əl-İsaba", 7/488) – Evlilik tarixi ilə bağlı alternativ rəvayətləri təqdim edir.

• İbn Kəsir ("əl-Bidayə və'n-Nihayə", 3/30) – Evlilik tarixini təsdiqləyən mənbələr sırasındadır.

Nəticə

• Əsma bint Əbu Bəkrin 595-ci ildə doğulması tarixi mənbələrlə dəstəklənir.

• Əsma 611-ci ildə 15 yaşında ikən İslamı qəbul etmişdir.

• Hz. Aişə bacısından 10 yaş kiçik olduğu üçün, 606-cı ildə doğulmuşdur.

• Hz. Aişənin hicrətin ikinci ilində (624-cü ildə) evləndiyini qəbul etsək, onun 18-19 yaşında olduğunu deyə bilərik.

• Bu hesablamalar Hz. Aişənin 9 yaşında evləndiyi ilə bağlı zəif və ziddiyyətli rəvayətləri təkzib edir.

İkinci Sübut

Hz. Aişənin böyük bacısı Əsmadan 10 yaş kiçik olduğu müxtəlif İslam tarixçiləri tərəfindən qeyd edilmişdir. İbn Sad ("Tabaqatul-Kubra", 8/58), Beyhaki ("Sünen", 6/204), Məsudi ("Mürucuz-zeheb", 2/39) kimi mənbələrdə bu fərq açıq şəkildə vurğulanır.

Əgər Əsma hicrət zamanı (622-ci ildə) 27 yaşında olubsa, Hz. Aişənin həmin il 17 yaşında olduğu məntiqlidir (27-10=17).

Hz. Aişənin Hz. Peyğəmbərlə (s.ə.s) hicrətin ikinci ilində (624-cü ildə) evləndiyi bildirilir (Nevevi, Tenzibül-esma, 2/616). Əgər 622-ci ildə 17 yaşında olubsa, 624-cü ildə 18-19 yaşında olduğu nəticəsi alınır (17+2=19). Bu hesablamalar, onun 9 yaşında evləndiyi iddiası ilə ziddiyyət təşkil edir.

Hz. Aişənin 9 yaşında evləndiyinə dair rəvayətlər, əsasən, Hişam ibn Urvə vasitəsilə nəql olunmuşdur. Hişamın yaşlılıq dövründə yaddaşının zəiflədiyi və bu rəvayətin Mədinədə deyil, İraqda yayıldığı bildirilir. Məhəmməd əl-Həbəş, Dr. Salah Əbu əl-Hac və bir çox müasir tədqiqatçılar bu rəvayətin sonradan uydurulmuş və səhv təfsir edilmiş ola biləcəyini bildirirlər.

İbn Kəsir ("əl-Bidayə və'n-Nihayə", 3/30) və İbn Həcər əl-Əsqəlani ("əl-İsaba", 7/488) alternativ rəvayətləri təqdim edir. Bəzi İslam alimləri, xüsusilə Dr. Məhəmməd Səid Ramazan əl-Buti və Dr. Yusuf əl-Qaradavi, Hz. Aişənin evlənərkən gənc bir yetkin olduğunu və 18 yaşında evləndiyini bildirirlər.

Hz. Aişənin Bədr (624) və Uhud (625) döyüşlərində iştirak etdiyi qeyd edilir. İslam tarixində qadınların yalnız yetkin yaşda döyüşlərə qatıldığı məlumdur. Əgər o, 9-10 yaşında olsaydı, döyüşlərdə iştirak etməsi qeyri-mümkün olardı.

Nəticə olaraq Hz. Aişənin doğum tarixi, bacısı Əsma ilə yaş fərqi və evlilik tarixi əsasında aparılan hesablamalar göstərir ki, əgər Əsma hicrət zamanı 27 yaşında olubsa, Hz. Aişə 17 yaşında idi. 624-cü ildə (hicrətin 2-ci ilində) evləndikdə isə 18-19 yaşında olub. Bu nəticə, onun 9 yaşında evləndiyi iddiasını təkzib edir və tarixən daha etibarlı görünür.

Üçüncü sübut

Buxari və Əhməd b. Hənbəl (Müsnəd) Hz. Aişənin “Anam və atam İslam dinini qəbul edən dövrdə mən onların davranışlarını anlayırdım” dediyini nəql edirlər. Əgər Hz. Aişə bu hadisələri anlayırdısa, deməli, artıq müəyyən yaş həddində idi. Kiçik yaşlı uşaqların dini dəyişiklikləri anlama qabiliyyəti məhduddur. Bu səbəbdən, Hz. Aişənin ən azı 5-6 yaşında olduğu məntiqlidir.

Hz. Aişənin atası Əbu Bəkrin 611-ci ildə İslamı qəbul etdiyi tarixi fakt olaraq qəbul edilir. Əgər Hz. Aişə 611-ci ildə müəyyən hadisələri dərk edəcək yaşda idisə, bu onun o vaxt artıq 5-6 yaşında olduğunu göstərir. Bu zaman o, 606-cı ildə doğulmuş olmalıdır (611 - 5 = 606).

Əgər Hz. Aişə 624-cü ildə nikaha daxil olanda 6 və ya 9 yaşında olsaydı, bu, onun 611-ci ildə hələ doğulmadığını göstərərdi. Lakin Hz. Aişə 611-ci ildə atası və anasının davranışlarını dərk edirdi. Bu isə, onun həmin dövrdə 5-6 yaşında olmasını sübut edir və 624-cü ildə 18-19 yaşında olduğunu göstərir.

Görünən odur ki, Hz. Aişənin 6 yaşında evləndiyini bildirən rəvayətlər, onun 611-ci ildə 6 yaşında olmasına dair məlumatla qarışdırılmış ola bilər. Yəni, 6 yaş məsələsi evliliklə deyil, onun 611-ci ildəki yaşı ilə əlaqədardır. Bu, rəvayətlərin səhv anlaşılması və sonradan təhrif edilməsi ehtimalını artırır.

Nəticə olaraq qeyd edək ki, 611-ci ildə Hz. Aişə artıq hadisələri anlayırdı və ən azı 5-6 yaşında idi. Bu, onun doğum tarixini 606-cı ilə yaxınlaşdırır. 624-cü ildə nikaha girdiyində isə 18-19 yaşında olması məntiqlidir. 9 yaşında evlilik rəvayətləri səhv anlaşılmalar və tarixi qarışıqlıqlar nəticəsində formalaşa bilər. Beləliklə, bu dəlillər Hz. Aişənin nikaha daxil olduğu zaman yetkin bir qadın olduğunu və 18-19 yaşında evləndiyini sübut edir.

Dördüncü sübut

Hz. Aişənin Buxari tərəfindən nəql edilən sözlərinə əsasən, o, Qəmər surəsinin 46-cı ayəsi nazil olanda oyun çağında olan bir qız idi. Tarixi mənbələr Qəmər surəsinin 614-cü ildə, yəni “Oxu” (İkra) ayəsindən 4 il sonra nazil olduğunu bildirirlər. Bu, Hz. Aişənin 614-cü ildə artıq dünyaya gəlmiş və uşaqlıq dövrünü yaşadığını göstərir.

Əgər Hz. Aişə 624-cü ildə Hz. Muhəmməd (s.ə.s) ilə nikah bağlayanda 18-19 yaşında idisə, o zaman 614-cü ildə onun 9 yaşı olmalı idi (624 - 10 = 614). Bu, onun Buxaridə keçən “gənclik çağına yenicə girən və oyun çağında olan bir qız idim” ifadəsi ilə üst-üstə düşür.

Əgər Hz. Aişənin 624-cü ildə 6 və ya 9 yaşında olduğunu qəbul etsək, o zaman 614-cü ildə onun ya doğulmamış, ya da körpə olması lazımdır. Lakin Hz. Aişənin 614-cü ildə oyun oynayan bir uşaq olduğu öz sözləri ilə təsdiqlənir. Bu, onun 624-cü ildə 6 və ya 9 yaşında olduğunu iddia edən rəvayətlərlə ziddiyyət təşkil edir.

Hz. Aişənin böyük bacısı Əsma hicrət zamanı (622-ci il) 27 yaşında idi. Mənbələrdə Hz. Aişənin Əsmadan 10 yaş kiçik olduğu bildirilir. Bu halda, Hz. Aişənin 622-ci ildə 17 yaşında olduğu aydın olur (27 - 10 = 17). Hz. Aişə hicrətdən 2 il sonra, yəni 624-cü ildə nikaha girdiyinə görə, o zaman 18-19 yaşında idi.

Nəticə olaraq qeyd edək ki, Buxarinin Hz. Aişənin sözlərini nəql etməsi, onun 614-cü ildə artıq oyun çağında olduğunu sübut edir. Bu, onun həmin vaxt 9 yaşında olmasına uyğun gəlir və 624-cü ildə 18-19 yaşında olduğunu təsdiqləyir. Əgər Hz. Aişə 624-cü ildə 6 və ya 9 yaşında olsaydı, bu, onun 614-cü ildə hələ doğulmadığını göstərərdi, lakin bu, tarixi faktlara ziddir. Bu sübutlar Hz. Aişənin nikah yaşının 6 və ya 9 olduğu iddiasını təkzib edir və onun nikaha 18-19 yaşında girdiyini göstərir. Beləliklə, bu təhlil Hz. Aişənin uşaq yaşda deyil, yetkin yaşda nikaha daxil olduğunu sübut edən tarixi və məntiqi əsaslara söykənir.

Beşinci sübut 

Cahiliyyə dövründə ərəb cəmiyyətində doğum tarixləri dəqiq qeyd olunmurdu. Xüsusilə qızların yaşı, onların ilk heyz (aybaşı) dövründən sonra hesablanmağa başlayırdı. Qurani-Kərim bu anlayışa qarşı çıxaraq həddi-buluğun yalnız bioloji deyil, həm də əqli-psixoloji yetkinliklə əlaqəli olduğunu vurğulamışdır. Bu, o dövrdə qızların doğum yaşlarının qeyri-dəqiq hesablandığını göstərir.

Hz. Aişənin 9 yaşında evləndiyini iddia edən rəvayətlər Cahiliyyə dövrünün yaş hesablanma qaydalarından təsirlənmiş ola bilər. Əgər qızların yaşı ilk heyz dövründən sonra hesablanırdısa, Hz. Aişənin 9 yaşında evləndiyi rəvayət onun həqiqi yaşını deyil, heyz dövrünün başlama yaşını ifadə edə bilər. Bu yanaşmaya əsasən, Hz. Aişənin ərə getdiyi vaxt 18 yaşında olduğunu qəbul etsək, 9 yaş rəqəminin onun evlilik yaşı yox, evlilik müddəti olduğunu düşünə bilərik. Digər bir ehtimal isə, bəzi rəvayətçilərin onun yaşını səhvən heyz halının başlama yaşı ilə eyniləşdirməsidir.

Hz. Aişənin 6 yaşında nişanlandığını iddia edən rəvayətlərdəki "6" rəqəmi, onun ilk heyz dövrünün başlanğıcına aid ola bilər. Əgər o, 18 yaşında ərə getmişdisə və yaşın hesablanması ilk heyz dövründən sonra başlamışdısa, onda 6 rəqəmi ilk heyz yaşına işarə edə bilər. Beləliklə, 18-6 = 12 yaş fərqi Hz. Aişənin real yaşını göstərə bilər.

Hz. Aişənin böyük bacısı Əsma 622-ci ildə 27 yaşında idi. Mənbələrdə Hz. Aişənin Əsmadan 10 yaş kiçik olduğu bildirildiyinə görə, Hz. Aişə 622-ci ildə 17 yaşında idi (27-10=17). Hz. Aişə hicrətdən iki il sonra, yəni 624-cü ildə nikaha girdiyinə görə, bu, onun 18-19 yaşında olduğunu göstərir. Buxari və Əhməd ibn Hənbəlin rəvayətində Hz. Aişə bildirir ki, valideynləri İslamı qəbul edəndə (611-ci il) onların davranışlarını anlayırdı. Bu, onun 5-6 yaşında olduğunu göstərir və onun doğum ilinin 606-cı il olduğunu təsdiqləyir.

Nəticə olaraq qeyd edək ki, cahiliyyə dövründə yaş hesablanması fərqli aparıldığı üçün Hz. Aişənin yaşının səhv qeyd edilməsi mümkündür. 9 yaş rəqəmi onun evlilik yaşı deyil, onun ya evlilik müddəti, ya da ilk heyz yaşı ola bilər. 6 yaş rəqəmi isə onun ilk heyz yaşı ilə bağlı ola bilər. Tarixi və məntiqi sübutlar Hz. Aişənin nikaha daxil olduğu yaşın 18-19 olduğunu təsdiqləyir. Bu yanaşma, onun nikaha 6 və ya 9 yaşında girdiyini iddia edən rəvayətlərin yanlış anlaşılma və ya yanlış rəvayət edilməsi nəticəsində yayıldığını göstərir.

Altıncı sübut

Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) 632-ci ildə vəfat etdi. Əgər Hz. Aişə bu zaman 28 yaşında olubsa, o zaman onun doğum tarixi 632-28=604-cü ilə təsadüf edir. Hz. Peyğəmbər ilə 9 il evli olduğu məlumdur. Bu, onun evlilik yaşının 19 olduğunu göstərir (28-9=19). Bu sübut, Hz. Aişənin evlilik yaşının 6 və ya 9 deyil, 18-19 olduğunu təsdiqləyir.

Tarixi mənbələrə görə, Hz. Aişə hicri 58-ci ildə, miladi 678-ci ildə vəfat edib. Onun vəfat edəndə 74 yaşında olduğu bildirilir. 678-74 = 604-cü il, bu da onun doğum tarixinin yenidən 604-cü il olduğunu göstərir. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) vəfat edəndə 632-ci ildə onun yaşı 26 idi (632-604=28, bəzi mənbələrdə 26 göstərilir). O, Hz. Peyğəmbər ilə 9 il evli olub, Bu, evlilik yaşının 17-18 olduğunu göstərir (26-9=17). Bu da yenidən göstərir ki, Hz. Aişənin evlilik yaşı 6 və ya 9 deyil, 17-18 olub.

Hz. Aişənin bacısı Əsma hicrət ilində (622-ci ildə) 27 yaşında idi.  Mənbələrə görə Hz. Aişə bacısından 10 yaş kiçik idi. Bu o deməkdir ki, Hz. Aişə 622-ci ildə 17 yaşında idi (27-10=17). Hz. Aişə hicrətdən 2 il sonra, 624-cü ildə nikaha daxil olub. Bu da onun nikah yaşının 18-19 olduğunu göstərir. Bütün bu hesablamalar Hz. Aişənin evlilik yaşının 18-19 olduğunu təsdiqləyir. 

Nəticə olaraq qeyd edək ki, Hz. Aişənin 632-ci ildə 28 yaşında olması onu 624-cü ildə 18-19 yaşında göstərir. Onun hicri 58-ci ildə 74 yaşında vəfat etməsi doğum ilini 604 göstərir, bu da evlilik yaşının 18-19 olduğunu təsdiqləyir. Bacısı Əsmanın yaşı ilə bağlı məlumatlar da bu nəticəni dəstəkləyir. 6 və 9 yaş iddiaları Cahiliyyə dövrünün yaş hesablanma üsullarına əsaslanan səhv interpretasiyalar ola bilər. Bu sübutlar akademik və tarixi baxımdan Hz. Aişənin evlilik yaşının yetkinlik dövrünə (17-18) təsadüf etdiyini təsdiqləyir.

Hz. Fatimənin (ə.s) evlilik yaşı

Əksər sünni müəllifləri Hz. Fatimənin (ə.s) doğum tarixini peyğəmbərlikdən 5 il əvvəl (Rəsulullahın 35 yaşında), Qureyşin Məscidül-Haramı tikdiyi ildə olduğunu bildirirlər. Təbəriyə görə, “Fatimə, Qureyşin Kəbə evini tikdiyi ildə və Rəsulullahın 35 yaşında olduğu ərəfədə dünyaya gəldi.” (Taberi, Zəhairül-Ukba s. 53.). Əbdürrəhman İbni Cəvzi yazır: “Tarixçilər Fatimət’üz-Zəhranın, qüreyşin Məscidül-Haramı tikdiyi ildə, yəni peyğəmbərlikdən 5 il əvvəl dünyaya gəldiyini qeyd etmişlər.” (Abdurrahman İbn-i Cevzi,Tezkiretü’l-Havas, s. 306).

İbn Saad yazır: “Hz. Peyğəmbərin (səs) qızı Fatimə, O (Peyğəmbər), 35 yaşında olanda və Kəbənin təmir edildiyi ildə dünyaya gəldi və Aişədən beş yaşa qədər böyük idi.” (İbn Saad Tabakat VIII. 26; İbn Hacer İsabe IV. 377).

Əksər şiə müəllifləri isə, Hz. Fatimənin (ə.s) doğum tarixini peyğəmbərlikdən 5 il sonra (Rəsulullahın 45 yaşında) olduğunu bildirirlər. Əbu Basir, İmam Sadiqə (ə.s) istinadən belə söyləyir: “Cəmadiyəlaxır ayının iyirmisində, Rəsulullah 45 yaşında olarkən, O (Fatimə) dünyaya gəldi. Səkkiz il Məkkədə, on il Mədinədə atasıyla birlikdə yaşadı. Dəyərli atasından sonra yetmiş beş gün həyatda qaldı. Cəmadiyəlaxır ayının üçüncü günü, hicrətin on birinci ilində vəfat etdi.” (Delailü’l-İmamet,Taberi, s.10).

Kəfami “Misbah” adlı əsərində belə yazır: “Fatimə, peyğəmbərlikdən iki il əvvəl, Cəmadiyəlaxır ayının iyirmisində, cümə günü dünyaya gəldi.” (Bihar’ül-Envar, c. 43, s. 9).

Həbibi Səcistani yazır: “Hz. Əbu Cəfərin (ə.s) belə buyurduğunu eşitdim: “Hz. Məhəmmədin qızı Fatimə, beş il Rəsulullahın peyğəmbərliyindən sonra dünyaya gəldi. Vəfat edəndə mübarək ömründən 18 il və 75 gün keçirdi.” (Usul’ül Kâfi,c. 1, s. 457).

Göründüyü kimi, Hz. Fatimənin (ə.s) doğum tarixini muhəddislərin bir qismi peyğəmbərlikdən 5 il əvvələ, digərləri 5 il sonraya, hətta bir qismi də 2 il əvvələ və digər tarixlərə aid edirlər.

Əksər şiə mənbələrinə görə, Hz. Fatimə (ə.s) İmam Əliyə (ə.s) ərə gedəndə 9 yaşı olmuşdur (624-615=9). Yaxud, digər şiə müəllifi olan Kəfamiyə görə, 16 yaşı olmuşdur (624-608=16).

Əksər sünni mənbələrinə görə, Hz. Fatimə (ə.s) İmam Əliyə (ə.s) ərə gedəndə 19 yaşı (624-605=19), bəzilərinə görə 16 yaşı olmuşdur (8).

Bu göstərir ki, sonralar hədisləri qələmə alanlar birbaşa mənbələrə deyil, dolayı mənbələrə istinad ediblər. Hətta, şiə və sünni mənbələrinin özündə də vahid bir fikir mövcud deyildir. Bu baxımdan, bütün hədislərə elmi-tənqidi yanaşmaq lazımdır. Çünki bu rəqəmlər arasında 10 il fərq vardır. Məhz, bu 10 il çox şeyi həll edir. 

Gəlin, bunu tarixi materiallar əsasında araşdıraq.

Birinci sübut

Hz. Məhəmməd (s.ə.s) 610-cu ildə, 40 yaşında peyğəmbərliyə çatmışdır. Mənbələrə əsasən, Hz. Fatimə peyğəmbərlikdən 5 il əvvəl (605) doğulmuşdur. Digər rəqəmlərə əsasən, Hz. Fatimənin 603-cü ildə doğulması ehtimal edilir.Əgər Hz. Fatimə 605-ci ildə doğulmuşdursa, bu zaman onun Hz. Peyğəmbərin 35 yaşında olduğu vaxt dünyaya gəldiyini qəbul etməliyik. Digər mənbələr Hz. Fatimənin 603-cü ildə doğulduğunu bildirir. Əgər Hz. Fatimə həqiqətən 603-cü ildə doğulmuşdursa, o zaman peyğəmbərlikdən 7 il əvvəl dünyaya gəlmiş olur. Halbuki, bəzi mənbələr onun peyğəmbərlikdən 5 il əvvəl doğulduğunu iddia edir.

Hz. Fatimə 632-ci ildə, hicrətin 11-ci ilində vəfat etmişdir. Əgər 605-ci ildə doğulmuşdursa, o, 632-ci ildə 27 yaşında olmalıdır. Əgər 603-cü ildə doğulmuşdursa, o, 632-ci ildə 29 yaşında olmalıdır. Bir çox mənbələr Hz. Fatimənin vəfatında 29 yaşında olduğunu bildirir.

Mənbələr Hz. Fatimənin Hz. Aişədən 5 yaş böyük olduğunu bildirir. Mənbələrdə “beş yaşa qədər” fərq olduğu deyilir. Əgər fərq həqiqətən 5 il olsaydı, Hz. Aişə 608-ci ildə doğulmalı idi, bu isə digər hesablamalarla uyğun gəlmir.

Mənbələr Hz. Zeynəbin Hz. Peyğəmbər 30 yaşında olanda, Ruqiyyənin isə 33 yaşında doğulduğunu bildirir. Hz. Fatimə isə ən kiçik övlad idi. Əgər Hz. Fatimə həqiqətən 603-cü ildə doğulmuşdursa, Hz. Peyğəmbərin o zaman 37 yaşı olmalı idi. Bu isə, digər mənbələrin verdiyi “Hz. Fatimə peyğəmbərlikdən 5 il əvvəl doğulub” ifadəsi ilə uyğun gəlmir.

Nəticə

Hz. Fatimənin doğum ili ilə bağlı mənbələr arasında fərqli rəqəmlər var. 603 və ya 605 doğum illəri arasında ziddiyyət mövcuddur. Hz. Aişənin 606-cı ildə doğulduğunu qəbul etsək, Hz. Fatimənin ona 5 yaş böyük olması çətin görünür. Hz. Fatimənin 605-ci ildə doğulması versiyası daha məntiqli görünür. Hz. Fatimə 632-ci ildə vəfat edərkən 27-28 yaşında olub. Hz. Aişə isə 606-cı ildə doğulubsa, 624-cü ildə 18 yaşında nikaha daxil olub. Nəticə olaraq, mənbələrdəki bəzi rəqəmlər fərqli şəkildə qeyd olunsa da, ümumi tarixi ardıcıllıq Hz. Fatimənin 605-ci ildə doğulduğunu, Hz. Aişənin isə 606-cı ildə doğulduğunu və 18 yaşında evləndiyini göstərir.

İkinci Sübut

Əksər mənbələrə görə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) 610-cu ildə 40 yaşında peyğəmbərliyə başlamışdır. O zaman 35 yaşında olduğu müddət isə 605-ci ilə təsadüf edir. Bu dövr, Hz. Peyğəmbərin həyatında və İslam tarixində mühüm bir mərhələdir, çünki peyğəmbərliyə başlaması həmin dövrdə baş vermişdir.

Hz. Fatimənin doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Ən çox qəbul edilən rəvayətə görə, Hz. Fatimənin Xanım Aişədən təqribən 3-4 yaş kiçik olduğu bildirilir. Bunun nəticəsində, Hz. Fatimənin 603-cü ildə doğulması mümkündür (606-3 = 603). Bu rəqəmlər, həmçinin, Hz. Peyğəmbərin 35 yaşında olduğu dövrə uyğun gəlir, çünki o zaman 603-cü ildə artıq 35 yaşında olmalı idi.

Bu hesablamalar, Hz. Fatimənin doğumunun Peyğəmbərliyə başlamadan 5-6 il əvvəl olması ilə üst-üstə düşür. Bu, həm də Hz. Peyğəmbərin 34-35 yaşlarında olmasına uyğun gəlir.

 Hz. Fatimənin hicrətin 11-ci ilində 29 yaşında vəfat etdiyi məlumdur (632-ci il). Bu zaman 603-cü ildə doğulmuş birinin yaşını hesabladığımızda, 632-ci ildə 29 yaşında vəfat etdiyini görürük. Bu tarixlər bir-birini dəstəkləyir və Hz. Fatimənin doğum tarixi ilə onun vəfatı arasındakı əlaqəni dəqiq şəkildə ortaya qoyur.

Bundan əlavə, Hz. Peyğəmbərin vəfatından sonra Hz. Fatimənin bir neçə ay ərzində vəfat etməsi də təsdiq olunur. Bu da göstərir ki, Hz. Fatimənin doğum və vəfat tarixi arasındakı əlaqə düzgündür və qəbul edilən rəqəmlər bu faktlarla tam uyğundur.

Bir digər vacib məqam isə, Hz. Xədicənin (ə.s) vəfat etdiyi dövrün (620-ci il) Hz. Fatimənin yaşına təsiri ilə bağlıdır. Hesablama nəticəsində, Hz. Fatimənin 603-cü ildə doğulduğu və 620-ci ildə 17 yaşında olduğu qənaətinə gəlirik (620 - 603 = 17). Bu, Hz. Fatimənin Hz. Xədicənin vəfatından sonra artıq 17 yaşında olmasını göstərir və onun fiziki və əqli yetkinliyini əks etdirir.

Bu təhlil həm də Hz. Fatimənin həyatının digər dövrləri ilə əlaqəli olan məlumatları dəstəkləyir. Hz. Xədicənin vəfatı, Hz. Peyğəmbərin həyatında önəmli bir dövrü işarə edir və bu dövrün sonunda Hz. Fatimə artıq yetişkin bir qız olaraq mövcud idi.

Hz. Peyğəmbərin digər övladları ilə bağlı məlumatlar da vacibdir. Hz. Zeynəb, Hz. Ruqiyyə və digər övladlarının doğumları, Hz. Peyğəmbərin həyat dövrünə görə müəyyən olunmuşdur. Rəsulullahın Hz. Zeynəbi 30 yaşında, Hz. Ruqiyyəni isə 33 yaşında doğduğu bildirilir. Bu yanaşma, Hz. Fatimənin doğumunun Hz. Peyğəmbərin 35 yaşında olduğu dövrə uyğun gəlir və bu yaşlarda Hz. Fatimənin doğulmuş olması mümkündür.

Nəticə 

Bu hesablamaların doğruluğunu təsdiq etmək üçün əsaslı faktlar mövcuddur. Hz. Fatimənin doğumunun 603-cü ildə olması, Hz. Peyğəmbərin 35 yaşında olduğu dövrə uyğun gəlir və onun 632-ci ildə 29 yaşında vəfat etməsi ilə müvafiqdir. Həmçinin, Hz. Fatimənin Xədicənin vəfatı dövründə 17 yaşında olması və doğum tarixinin bu dövrə uyğun gəlməsi də doğru hesablamaları təsdiq edir. Hz. Fatimənin doğum tarixi ilə əlaqədar verilən rəqəmlər doğrudur və müxtəlif tarixi mənbələr və hesablamalar bir-biri ilə uyğun gəlir. Bu təhlil, həmçinin, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) həyatında baş vermiş mühüm hadisələrin və ailə münasibətlərinin daha dərindən anlaşılmasına imkan verir.

Üçüncü Sübut

Sünni mənbələrdə Hz. Fatimənin ərə gedəndə 19 yaşda olmasının göstərilməsi (bisətdən 5 il əvvəl – 605 il), Xanım Aişənin isə, 9 (və ya 6) yaş kimi qeyd olunması bizə nə deyir. Burada, ərəb adətlərinə görə, Xanım Aişənin yaşı heyz halının başlamasından hesab olunurdusa, Hz. Fatimə (ə.s) üçün bu yaş göstərilməmişdi. Çünki mənbələr təsdiq edir ki, Hz. Fatimə (ə.s) heyz halından azad olmuşdur. Buna görə də, onun yaşı birbaşa hesab olunmuşdur.    

Dördüncü Sübut

Hz. Fatimənin (ə.s) evliliyi Bədr döyüşündən sonra, 624-cü ilin sonlarında baş vermişdir. Bu tarix, Hicrətin ikinci ilinə təsadüf edir. Çoxsaylı mənbələrə görə, Hz. Fatimə (ə.s) 603-cü ildə doğulmuşdur. Bu tarix, xüsusilə şiə və sünni mənbələrində mövcud olan məlumatlardan alınır. Məsələn, İbn Həcər "Al-Isābah fi Tamyīz al-Sahābah" əsərində Hz. Fatimənin doğumunun 603-cü ildə olduğunu qeyd edir.

 Hz. Fatimə 624-cü ildə 20-21 yaşında olmuşdur. Bu, 603-cü ildən 624-cü ilə qədər olan müddəti əhatə edir. Bu hesablamalar doğrudur, çünki 624-603 = 21 yaş, yəni evliliyi zamanında 20-21 yaşında olduğu müşahidə edilir.

Sünni mənbələrində, Hz. Fatimənin yaşı 19 olaraq da göstərilir. Bu rəqəm, bəzi sünni tarixçilərinin verdiyi məlumatlardır. İbn Abdi'l-Bər əsərində bildirir ki (İbn Abdi'l-Bər, İstiyaab fi Ma'rifat al-Sahaba, c. 4, səh. 168), Hz. Fatimə 19 yaşında evlənmişdir. Bu, başqa bir hesablamaya əsaslanır və beləliklə fərqli təfsirlər ortaya çıxır.   

Hz. Peyğəmbər Əbu Bəkr və Ömər b. Xəttabın Hz. Fatimə ilə evlənmək üçün təkliflərinə cavab olaraq "Fatimənin yaşı azdır" demişdir. Bu ifadə, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Allahın iradəsinin yerinə yetirilməsini gözlədiyini bildirir. Bu cavab, əslində, ilahi əmrin tələbinə uyğun olaraq gözləmənin vacibliyini vurğulayır. Bu hadisə İslamda mütəhərrik ilahi iradənin əhəmiyyətini göstərir.

Hz. Fatimənin İmam Əli (ə.s) ilə evliliyi, Hicrətin ikinci ilində (624-cü ildə) baş vermişdir. Bu tarix, Bədr döyüşündən sonradır, çünki Bədr döyüşü 624-cü ilin mart ayında olmuşdur və evliliyi bu döyüşdən bir müddət sonra olmuşdur. Bədr döyüşü 624-cü ilin mart ayında baş vermişdir və İslamın ilk böyük döyüşüdür. Bu döyüş, Mədinə və Məkkə arasında baş vermişdir və Mədinənin zəfəri ilə nəticələnmişdir. Mənbələrə görə, bu döyüşdən sonra Hz. Fatimənin evliliyi tərtib edilmişdir.

İmam Əli (ə.s) və Hz. Fatimənin (ə.s) evliliyindən sonra, onların övladları İmam Həsən (ə.s) və İmam Hüseynin (ə.s) dünyaya gəlməsi, Əhli-Beyt hərəkatının gələcəyini formalaşdırdı. İmam Həsən hicrətin ikinci ilində (624-cü il), İmam Hüseyn isə, hicrətin dördüncü ilində (626-cı il) doğulmuşdur. Bu tarixlər, İmam Həsənin və Hüseynin doğuluşunun Hz. Fatimə (ə.s) və İmam Əli (ə.s) arasında olan əlaqənin nəticəsi olduğunu göstərir.

İmam Həsən 624-cü ildə doğulduğu üçün, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) vəfatında 8 yaşında olardı.

İbn Sad və İbn Həcər kimi məşhur sünni və şiə tarixçiləri, İmam Həsənin doğumunun Hicrətin ikinci ilinə aid olduğunu bildirirlər. Bu, həmçinin İmam Həsənin doğumunun Bədr döyüşü ilə birbaşa əlaqəli olduğu anlamına gəlir. İbn Sad, "Tabaqat al-Kabir" adlı əsərində, İmam Həsənin doğumunu 624-cü ildə qeyd edir. Bu tarix həmçinin sünni və şiə mənbələrində geniş şəkildə qəbul edilir (İbn Sad, Tabaqat al-Kabir, c. 8, səh. 62.; İbn Həcər, Al-Isābah fi Tamyīz al-Sahābah, c. 2, səh. 90).

İmam Hüseynin (ə.s) doğum tarixi ən çox Hicrətin dördüncü ilinə (626-cı il) aid edilir. Bu tarixlər, onun valideynləri Hz. Fatimə (ə.s) və İmam Əli (ə.s) arasında olan evliliyin və həmin dövrün tarixinin nəticəsi olaraq qeyd olunur. İbn Həcər və əl-Məclisi kimi tarixçilər İmam Hüseynin doğumunu 626-cı il olaraq qeyd edirlər. Onlar, həmçinin İmam Hüseynin doğumunun Hicrətin dördüncü ilində olduğunu təsdiqləyirlər. Təbəri, İmam Hüseynin doğumunu 626-cı ildə qeyd edir (Majlisi, Bihar al-Anwar, c. 43, səh. 34; İbn Həcər, Al-Isābah fi Tamyīz al-Sahābah, c. 2, səh. 90; Al-Tabari, Tarikh al-Tabari, c. 3, səh. 121).

İmam Hüseyn 626-cı ildə doğulduğuna görə, Hz. Peyğəmbərin vəfatında 6 yaşında, İmama Həsən isə, 8 yaşında olardı. Deməli, Hz. Fatimə (ə.s) Hz. Əliyə (ə.s) ərə gedəndə 20-21 yaşında olmuşdur.      

Nəticə

Yuxarıda göstərilən faktlar və rəqəmlər, İslam tarixinin vacib hadisələrinə dair ətraflı təhlil edilməsi ilə daha aydın şəkildə görünür. Təqdim edilən məlumatlar tarixçilərin və mənbələrin verdiyi məlumatlarla tam uyğundur və doğru hesablamalarla dəstəklənmişdir. Hz. Aişə, Hz. Fatimənin (ə.s) evliliyi barədə təqdim edilən rəqəmlər tarixi mənbələrdən təsdiq edilən faktlarla uyğundur. 

Quran və hədislər üzərində aparılan araşdırmalar Xanım Aişənin hicrətdən iki il sonra, 624-cü ildə 18-19 yaşında Hz. Muhəmməd (s.ə.s) ilə nikaha daxil olduğu, Hz. Fatimənin (ə.s) Hz. Əli (ə.s) ilə 20-21 yaşında nikaha daxil olduğu təsdiq olunur. Bu araşdırmalarda ortaya çıxan tarixi rəqəmlər bir-birini tamamlayır və tarixi gerçəkləri əks etdirir.

İslam dininin ilk yayıldığı dövrdə, ilk öndər səhabələr arasında erkən evlilik müşahidə olunmur. Bu nikahlar sonrakı dövrlərdə yayılmağa başlamış və zülmkar hakimiyyətlərin qulluğunda dayanan ruhanilər təbəqəsi İslam mənbələrini yalnış şəkildə yozaraq müsəlmanların cahiliyyət dövrünün adət-ənənələrini yaşamasına şərait yaratmış və yaratmaqdadırlar. Görünür, cahiliyyət dövrünün ənənələrinin tədricən islam hökmlərinin yerini tutması və islam dəyərləri kimi təqdim olunması ənənəsi, Müaviyənin xəlifəliyi dövründən dirçəldilmişdir. 

Erkən evlilik Müaviyənin sarayındakı məmurların, ruhanilərin həvəsindən keçdiyi üçün, onlar bunun yayılması üçün şərait yaratmışlar. Bunun üçün də münbit şərait olmuşdur. Çünki cahiliyyə dövrünün ərəblərin arasında erkən evlilik və qadınlara qarşı digər zorakılıqlar geniş yayılmışdır. Bunun cahiliyyə dövrünün adəti olduğunu və Müaviyə tərəfindən bərpa edildiyini təsdiq edən sənəd, ərəb şairlərindən olan İbn Yəranın sözləridir: “Səkkiz yaşına çatdısa, o, mənim üçün bir cariyə deyil, Ütbə və Müaviyəyə nikahlaya biləcəyim bir gəlindir.” 

Ərəblərdə 8-9 yaşında olan qız uşaqlarına nikah üçün yetkinlik yaşına çatan (cariyə) bir gəlin kimi baxırdılar. Bu mentalitet, islam dinində məqbul olmamasına rəğmən, bu günə kimi davam etmişdir. Buna görə də, müsəlmanlar din və mədəniyyət fenomenlərini bir-birindən ayırmağı və onlara fərqli rakursdan baxmağı öyrənməlidirlər. Əks təqdirdə, xurafatların sayı günbəgün artacaq və din barədə təsəvvürlərin yanlış istiqamətdə inkişaf etməsinə şərait yaradacaqdır.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru