İslamda həddi-buluğ (rüşd) və evlilik məsələsi - I yazı

Quran və hədislərdə buluğ (rüşd) anlayışı

İslamda nikah əqli, fiziki və psixoloji sağlam olan qadın və kişinin arasında ailə qurmaq məqsədilə qarşılıqlı razılaşma əsasında bağlanan hüquqi aktdır. Bu hüquqi akt nəticəsində ortaya qoyulan hüquqi sənəd tərəflərin qarşılıqlı vəzifə, məsuliyyət və öhdəliklərini müəyyənləşdirir. Qadın dünyaya övlad gətirməklə öz əsas vəzifəsini yerinə yetirir və bununla kişiyə nəslinin davam etdirilməsini təmin edir. Kişi isə, əvəzində ailəsini qorumaq, onu təmin etməklə məsuliyyət daşıyır. Lakin, hər iki cins öz təbii funksiyalarını yalnız həddi-buluğa çatdıqları təqdirdə yerinə yetirə bilərlər. Bu baxımdan, erkən evlilik, onların fitrətinə və insani hüquqlarına zidd olan bir haldır. 

Erkən evliliyin ortadan qaldırılması və qadın hüquqlarının təmin olunması məsələsində ən böyük inqilab VII əsrdə Hz. Muhəmməd (s.ə.s) tərəfindən gerçəkləşdirilmişdir. Onun Vida xütbəsində səslənədirdiyi fikirlər XX əsrdə “İnsan hüquqları bəyannaməsi”ndə öz əksini tapmışdır:

“Cahiliyyət adətlərini ayağımın altına alıb tapdalayıram. Bütün qan davaları tamamilə ortadan qaldırılmışdır. Bunlar, yalan və uydurma şeylərdir. Ey xalq! Sizin qadınlarınız üzərində bir sıra haqlarınız vardır. Onlar sizin haqlarınıza riayət etməlidirlər. Onların da sizin üzərinizdə haqları var. Onlarla yaxşı davranın. Yoldaşlarınızla şəfqətlə davranın. Siz onları, Allahın əhdi ilə aldınız. Onlar sizə Allahın əhdi ilə halal olmuşdur.

Ey nas! Bu gün necə müqəddəs bir gündürsə, bu aylarınız necə müqəddəs aylardırsa və bu vətən necə mübarək bir vətəndirsə, sizin qadınlarınız və mallarınız Allahınıza qovuşacağınız zamana qədər də eləcə müqəddəsdir. Hər birinizin qanı və malı digərinə haramdır. Qiyamət günündə, Allahın hüzuruna çıxacaqsınız. O da sizdən elədiklərinizi bir-bir soruşacaq və ona görə mükafat və cəza verəcəkdir.

Ey xalq! Bir qadının, ərinin icazəsi olmadan, onun malından bir şeyi başqasına verməsi məqbul deyildir.” [Siret-i İbn-i Hişam, c. 1, s. 206].

Lakin, sonrakı dövrlərdə bir qrup müsəlmanlar cahiliyyə dövrünün ərəblərinin kültürü vasitəsilə ötürülən erkən evlilik adətini peyğəmbərdən gələn dini ənənə (sünnə) hesab etmişlər. Halbuki, erkən evlilik açıq şəkildə Qurani-Kərimin məntiqinə zidd idi. Bu ziddiyyətin meydana çıxması, müsəlmanların din ilə kültür fenomenlərini bir-birindən ciddi şəkildə ayırmaması səbəbindən irəli gəlirdi.

İslam dininin əsas və yeganə mötəbər mənbəsi olan Qurani-Kərimdə nikah yaşı ilə bağlı konkret bir məlumat yoxdur. Çünki orada evlilik üçün konkret yaş deyil, həddi-buluğ (rüşd) səviyyəsi əsas götürülür. Həddi-buluğ, fərdlərin həm fiziki, həm də əqli-psixoloji səviyyələrinə görə müəyyən olunur. Fərdlərdə həddi-buluğ səviyyəsimüxtəlif olduğu üçün, onun konkret bir yaş ilə ifadə edilməsi mümkün deyildir.

Qurani-Kərimdə həddi-buluğ ilə əlaqədar ayələr vardır:

“Yetimləri yetkinlik yaşına (rüşd) çatanadək imtahana çəkin. Əgər onların həddi-buluğa çatdıqlarını görsəniz, mallarını özlərinə qaytarın.” (Nisə, 6) 

“Yetimin malına xeyirxah məqsəd istisna olmaqla, həddi-buluğa çatanadək yaxın düşməyin” (Ənam, 152).

Nisə surəsinin 6-cıayəsinin Sabit ibni Rəfaə və onun əmisi ilə bağlı endiyi bildirilir. Sabitin atası Rəfaə dünyadan getmiş və Sabit kiçik yaşlarında yetim qalmışdı. Onun əmisi Peyğəmbərin (s.ə.s) yanına gələrək soruşdu: “Qardaşım oğlu mənim öhdəmdədir. Onun mal-dövlətindən nə qədər istifadə edə bilərəm? Mal-dövlətini nə vaxt ona qaytarmalıyam?” Bu zaman Nisə surəsinin 6-cıayəsi nazil oldu [“Əsbabul-nuzul, s.81]. 

Ayələrdən göründüyü kimi, yetimlər həddi-buluğa (rüşd) çatdıqdan sonra miras malları özlərinə qaytarılmalıdır.

Bu zaman Nisa surəsinin altıncı ayəsi nazil oldu. Ayələrdən açıq şəkildə görünür ki, yetimlər buluğ (rüşd) yaşına çatdıqdan sonra malları onlara qaytarılmalıdır.

Həzrət Əlidən (r.a) rəvayətə görə, Rəsulullah (s.ə.s) belə buyurmuşdur: "Üç nəfərdən qələm (məsuliyyət) götürülmüşdür: yuxudan oyanana qədər yatan kimsədən, həddi-büluğa çatana qədər uşaqdan, ağılı yerinə gələnə qədər dəlidən." 

Bəs həddi-buluğ (rüşd) necə müəyyən olunur?

İmam Sadiqdən (ə.s) sözü gedən ayədəki “rüşd” sözünün mənası barədə soruşanda demişdir: “Rüşd – mal-dövlətin qorunmasına dair qüdrət və bacarıqdır.” [Hürr Amili, “Vəsailuş-şiə”, 19-cu cild, s. 369].

Rüşd, ayə və hədislərdən göründüyü kimi, ilk növbədə əqli-psixoloji yetkinliklə bağlı anlayışdır. Ayədə bildirildiyi kimi “imtahana çəkilmək” (“İbtəlu”) və onun nəticəsinə görə mirasa sahib çıxmaq, insanın əqli-psixoloji qabiliyyətini fiziki keyfiyyətlərdən önə çəkir. Çünki fiziki yetkinlik, hər zaman insanın əqli-psixoloji yetkinliyinə (rüşd) dəlalət etmir. Deməli, yetimlərin qəyyumları, onların mal-dövlətin qorunmasına dair qüdrət və bacarıqlarını, yəni, əqli-psixoloji yetkinliklərini imtahan etməli və sonra mal-dövlətini özlərinə qaytarmaq barədə qərar verməlidirlər. Onlar, bu məsələdə məsuliyyət daşıyırlar. Eyni zamanda, qəyyumların verdikləri qərar məhkəmə tərəfindən rəsmi sənəd ilə təsdiq olunurdu. Bu sənəd, həmin şəxsə mülkiyyət hüququ verməklə, onun vətəndaşlıq hüququnu təsdiq edirdi.  

Bəs həddi-buluğ (rüşd) necə imtahan olunurdu?

Şəxsin miras buraxılan mala sahib çıxması üçün, onun həmin malı (pul, qızıl, mülk) sərbəst şəkildə istifadə etmək, qazanc əldə etmək və onu artırmaq qabiliyyəti olmalıdır. O, bu malı istifadə edib artırdığı zaman, etdiyi hərəkətlərə görə dini və hüquqi məsuliyyət daşıyır. Onun, işləyib vergi vermək, zəkat ödəmək və döyüşdə iştirak etmək kimi bir sıra hüquqi məsuliyyətləri vardır. Şəxsə mülkiyyət hüququnun verilməsi ilə bağlı bu məsuliyyəti anlamaq və ona görə davranmaq, əqli-psixoloji yetkinliyi zəruri edir. 

Böyük məzhəb alimləri həddi-buluğ (rüşd) səviyyəsini konkret yaş ilə müəyyənləşdirməyə çalışmışlar. Çünki konkret yaş məsələsi, dövlət işlərinin idarə edilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Həddi-buluğ (rüşd) səviyyəsinin insanlara görə müxtəlif olmasına baxmayaraq, orta statistik göstərici əsasında konkret yaş müəyyən etmək mümkündür.  İmam Əbu Hənifə həddi-buluğun oğlanlar üçün 18, qızlar üçün 17 yaş olduğunu müəyyənləşdirmişdir. İmam Şafii isə, hər iki cins üçün 15 yaş müəyyən etmişdir.

Lakin, şəxsə mülkiyyət hüququnun verilməsi məsələsi daha böyük məsuliyyət və yetkinlik tələb edir. Buna görə də, İmam Əbu Hənifə mülkiyyət hüququnun verilməsi üçün 18 yaşı az hesab etmiş və tam yetkinlik (rəşid) yaşının 25 olduğunu bildirmişdir. Osmanlı dövlətində də mülkiyyət məsələsində rüşd səviyyəsi 20 yaş kimi təyin olunmuşdur.

Hz. Muhəmməd (s.ə.s) də kiçik yaşlarında yetim qalmış və 17 yaşına qədər əmisi Əbu Talibin himayəsində qalmışdır. Çünki əvvəlki ticarət səfərlərində himayədarı olan əmisi Əbu Talibin himayəsində səfərə çıxırdısa (məsələn, 13 yaşında, 583-cü ildə onunla birgə Şam səfəri), 17 yaşından başlayaraq (587) himayədarı yanında olmadan Yəmənə digər əmisi olan İbn Abbas ilə birlikdə müstəqil ticarət səfərlərinə gedirdi. Ancaq, bu səfərlər əvvəlkindən onunla fərqlənirdi ki, artıq Hz. Muhamməd (s.ə.s) 17 yaşından sərbəst bir tacir kimi fəaliyyət göstərirdi. 

Peyğəmbər (s.ə.s) gənc yaşlarından cəmiyyətdə zəki və müdrik bir insan kimi tanınmışdır. Lakin, biz onun 17 yaşdan əvvəl sərbəst ticarət etdiyini müşahidə etmirik. Çünki o, 17 yaşınadək əmisi Əbu Talibin himayəsində ticarət işlərinin incəliklərini, hesab işlərini dərindən öyrənmiş (irşad) və sonra həddi-buluğa (rüşd) çataraq sərbəst şəkildə bu işlə məşğul ola bilən bir şəxsə çevrilmişdir (rəşid). O, artıq 20 yaşında Məkkədə yerli və xaricilərin mal və can təhlükəsizliyinə sahib çıxan “Hilful-fudul” (Fadillərin andı) cəmiyyətinin qurucuları arasında yer almışdır. Əgər Hz. Muhamməd (s.ə.s) 17 yaşında həddi-buluğa çatmışsa, ilk müsəlman fəqihlərinin bu yaş həddini daha erkən yaş dövrlərinə aid etmələri mümkün deyildir. Bunu Əbu Hənifənin misalında gördük.  

Sosial-iqtisadi fəaliyyət ilə məşğul olmaq üçün zəruri olan əqli-psixoloji yetkinlik (rüşd), təkcə kişilərə deyil, həm də qadınlara aiddir. Çünki Nisə surəsinin 6-cı ayəsində işlənən “yetimlər” sözü hər iki cinsi ifadə edir. Əks təqdirdə, “yetimlər” sözü “yetim oğlanlar” sözü ilə ifadə edilərdi. Deməli, qadınların da həddi-buluğ (rüşd) səviyyəsi, onların əqli-psixoloji yetkinliyə və mülkiyyət hüququna malik olması ilə başlayır. 

İslam dinində qadınların işləyib qazanc əldə etmək və xüsusi mülkiyyət sahibi olmaq hüququ varmı?

Qurani-Kərimdə qadınların xüsusi mülkiyyətə və mirasa sahib olmaq,müstəqil şəkildə işləyib qazanc əldə etmək hüququnubirbaşa təsdiq edən ayələr vardır:

“İbni Macə belə rəvayət edir ki, Hz. Peyğəmbərin vaxtında Uhud döyüşündə şəhid olan Sad bin Rəbinin zövcəsi iki qızı ilə birlikdə Rəsulullahın hüzuruna gəlmiş və “Ya Rəsulallah, bunlar Sadın qızlarıdır. Ataları Uhudda şəhid oldu. İndi isə əmiləri mallarını mənimsəmiş, bunlara isə heç bir şey saxlamamışdır. Halbuki, bu qızlar malsız evlənə bilməzlər” deyə şikayət etmişdir. Peyğəmbər (s.ə.s), “Allah bu məsələdə hökmünü bildirəcəkdir”, buyurdu. Bundan sonra miras ayəsi (Nisə, 11-12) nazil oldu. Bu ayələr enəndə insanlar təəccüblənmişdir. Çünki, bu ayələrdə qadınlar və hətta kiçik uşaqlar belə, varis hesab olunurdu. Bu, islamın miras məsələsində batil fikirləri necə alt-üst etdiyini və necə bir inqilab yaratdığını açıq şəkildə göstərir.” [Haydar Baş. İslamda qadın hüquqları. Bakı “Çıraq” 2005].

“Kişilərin öz qazandıqlarından öz payı, qadınların da öz qazandıqlarından öz payı vardır.”(Nisə, 32).

Xüsusilə, böyük sahibkarlıq fəaliyyəti ilə tanınan Hz. Xədicə, Hz. Peyğəmbərin xanımı kimi, digər müsəlman qadınlara gözəl örnək idi. Rəsulullah (s.ə.s), “İslam, Əlinin qılıncı və Xədicənin malı üzərində ucaldı” buyurmuşdur [Haydar Baş. İslamda qadın hüquqları. Bakı “Çıraq” 2005].

Peyğəmbər (s.ə.s) Hz. Xədicə barədə demişdir: "Allaha and olsun ki, Mənə ondan yaxşısı qismət olmamışdır. İnsanlar inkar edəndə, o Mənə inandı. Onlar Mənim yalan dediyimi söyləyəndə, o məni təsdiq etdi. Onlar əlimdən hər şeyi alanda, o bütün var-dövlətini Mənim üçün xərclədi. Digər həyat yoldaşlarım Məni övlad üzünə həsrət qoyanda, Allah ondan Mənə övlad bəxş etdi.” (Tezkiretü’l-Havas, s. 303).

Həmin dövrdə minlərlə qadın səhabə müxtəlif sahələrdə müsəlman cəmiyyətinin quruculuğunda fəal iştirak etmiş və iqtisadi müstəqillik əldə etmişlər. Əbu Səid əl-Hudri bildirir ki, “Allah Rəsulu (s.ə.s) insanları sədəqə verməyə təşviq edən hədisi rəvayət etdikdən sonra, "ən çox sədəqə verənlər qadınlar idi." (Müslim, "Salatül-əqideyn", 9).

Hz. Muhəmməd (s.ə.s) müsəlman cəmiyyətində qadınların işləmək, qazanc əldə etmək hüquqlarını və eyni zamanda, qadınların sosiallaşması üçün elm-təhsil almasını təmin etmişdir. Çünki işləmək və cəmiyyətə fayda gətirmək, ilk öncə xalqın elm-təhsil səviyyəsinin artırılmasından və cəmiyyətdə qadın əməyinə tələbatın formalaşmasından asılıdır.

Hz. Muhəmməd (s.ə.s) buyurur ki, "Elm öyrənmək oğlan və qız hər müsəlman üçün vacibdir."(İbn Mace, mukaddime 17). 

“Mədinəli qadınlar Rəsulullahın (s.ə.s) hüzuruna gəlmiş və “kişilər hər vaxt yanınıza gəlib elm öyrənir, bilmədiklərinə sahib olurlar. Biz isə onlardan fürsət tapmırıq. Bizə xüsusi bir gün ayırın ki, gəlib sizi dinləyək və bilmədiklərimizi öyrənək”, demişlər. Rəsulullah da onlara bir gün təyin etmişdir. O gün qadınlara xütbə oxur, əmr verərdi. Xanım Aişə belə deyir: “Ənsar qadınları nə yaxşı qadınlardır. Çəkinmələri dinlərini öyrənmələrinə mane olmamışdır.” [Haydar Baş. İslamda qadın hüquqları. Bakı “Çıraq” 2005].

Qadın alim səhabələrdən olan Kabisa b. əl-Muharik belə xatırlayır: “Peyğəmbərimizin yanına getdim. Mənə, “Niyə gəldin?” deyə soruşdu. “Ya Rəsulallah! Yaşım bir xeyli artıb, sümüklərim artıq incəlib. Sənə Cənabi-Haqqın yararlı qıldığı bir sıra şeyləri mənə öyrətməyin üçün gəldim” dedim. Peyğəmbər (s.ə.s): “Sən hansı daşın, hansı ağacın və hansı torpaq parçasının yanından keçmisənsə, sənə Allahdan bağışlanmanı diləmişdir” buyurdu” [Haydar Baş. İslamda qadın hüquqları. Bakı “Çıraq” 2005].

İslamda təhsil almaq hər bir müsəlman qız və oğlana icbaridirsə, o zaman, müsəlman üçün erkən evlilik məqbul sayıla bilməz. Çünki erkən evlilik birmənalı şəkildə həddi-buluğa yetməyən qız və oğlanları icbari təhsildən yayındırır. Deməli, erkən evlilik qızların təhsil hüququnun pozulmasına şərait yaradır. Bu, həm də, islamda əsası qoyulan cinslərin hüquq bərabərliyinə ziddir.

Hz. Muhəmməd (s.ə.s) müsəlman cəmiyyətində hüquq bərabərliyini və sosial ədaləti təmin etmişdir. İslam dinində nikaha daxil olan qızların öz həyat yoldaşlarını atalarının razılığını da nəzərə almaqla sərbəst seçmək hüququ vardır. Qızı, qəbul etmədiyi şəxs ilə evlənməyə vadar etməyə heç kimin haqqı yoxdur. Üstəlik, yetkinlik yaşına çatmamış bir qızın belə bir seçim etmək qabiliyyəti və ya istəyi yoxdur. Qızın iradəsinə qarşı çıxaraq, valideynlərinin, onu zorla istədikləri adama ərə vermələri, İslamda qadın və uşaq hüquqlarına qarşı təcavüz kimi dəyərləndirilə bilər. 

“Ərlərinin qadınları üzərində olan haqları kimi, qadınların da ərləri üzərində haqları vardır.” (Bəqərə, 228).

Xanım Aişə zorla evləndirilən bir qızla əlaqəli olaraq Allah Rəsulunun aydınlıq gətirməsini belə bildirir: “Ənsardan Hidamın qızı Hansa, Aişənin yanına gələrək, atam ailə şərəfini artırmaq üçün məni qardaşının oğlu ilə evləndirdi. Mən isə, bu evliliyi istəmirəm.” dedi. Xanım Aişə də ona, “Rəsulullah gələnə qədər gözlə!” dedi. Rəsulullah gələndə, Xanım Aişə ona vəziyyəti bildirdi. O da, qızın atasını çağırtdırdı və qadına seçmə haqqı verdi. Bundan sonra qadın belə dedi: “Ey Allahın Rəsulu! Atamın əhd etdiyi nikahı qəbul etdim. Ancaq bu davranışımla qadınlara atalarının evlilikdə belə bir səlahiyyətinin olmadığını bildirmək istəmişdim.” [Haydar Baş. İslamda qadın hüquqları. Bakı “Çıraq” 2005].

Məlum olduğu kimi, İslamda nikaha daxil olan qızlara mehir (müəyyən məbləğdə pul və ya qızıl) verilir. Mehir, ailədə qadının xüsusi mülkiyyətinə aid olan bir maddi dəyər kimi, onun iqtisadi müstəqilliyinə və onun sosiallaşmasına şərait yaradırdı. Mehrin məhdudlaşdırılması, onun bu imkanlarını və azadlıqlarını ortadan qaldırırdı. Buna görə də ayə və səhih hədislərdə, qadınların mehirləri, onların tam səlahiyyətinə verilir və heç kimə onu məhdudlaşdırmaq imkanı verilmirdi. Lakin, yetkinlik yaşına çatmamış bir qızın bu maddi dəyəri artırmaq və ondan səmərəli şəkildə istifadə etmək qabiliyyəti yoxdur. Bu halda, o, mülkiyyət hüququna sahib ola bilmədiyi üçün ərə gedə bilməzdi. Çünki ayə və hədislərdə həddi-buluğun meyarı, müstəqil iqtisadi fəaliyyət idi. 

Əmirəl-Möminin Ömər minbərə çıxaraq “Ey Nas! Məni eşidin, bundan sonra hər hansı biriniz qadınların mehrində həddini aşmasın. Əgər mən, peyğəmbərimizin verdiyi və ya ona verilən miqdardan artıq verdiyinizi bilsəm, artıq olanı Beytülmala keçirəcəm”, demişdi.

Qüreyşdən bir qadın: “Ya Əmirəl-Möminin Allahın kitabı ilə sənin sözündən hansına riayət edilməlidir?” deyə soruşdu. Xəlifə Ömər, “Əlbəttə ki, Allahın kitabına riayət olunmalıdır. Ancaq niyə belə bir şey söylədin?” deyəndə qadın: “Sən indi qadınların mehrində həddən artıq olmamasını söylədin. Ancaq, Cənabi-Haqq, Qurani-Kərimdə, “Əgər qadınlardan hər hansına bir yük qızıl belə versəniz ondan bir şey geri almayın” buyurmuşdur. Bundan sonra Xəlifə Ömər: “Bütün insanlar Ömərdən yaxşı bilir” deyərək sözünə davam etdi və “Ey Nas! Mən sizə qadınların mehrində həddi aşmamağınızı söyləmişəmsə də bu sözümü geri götürürəm. Bundan sonra kim nə qədər vermək istərsə, versin.”dedi [Haydar Baş. Hz. Muhəmməd. cild 2. Bakı “Şəms” 2005].

Göründüyü kimi, islamın ilk dövründə müsəlman qadınları aldıqları elm və təhsilin nəticəsi olaraq öz hüquqlarını yaxşı bilmiş və onun uğrunda mübarizə aparmışlar. Bir qadının dövlət rəhbərinə qanunun aliliyi prinsipinə istinad edərək irad tutması onu göstərir ki, ilk müsəlman cəmiyyətində gender bərabərliyi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti formalaşmışdır. Təbii ki, belə bir mühitdə heç kim qadını erkən evliliyə vadar edə bilməzdi. Çünki islam dininin hökmləri və onun keşiyində dayanan ilk səhabərlər buna yol verməzdilər. Xüsusilə, həmin dövrdə qadınların irşadı və savadlanması istiqamətində fəaliyyət göstərən xeyli sayda fəal qadın cəmiyyətləri və vəqfləri var idi. Onlar, cəmiyyətdə qadınların hüquqlarının qorunması və təmin olunması istiqamətində çalışırdılar. Buradan, aydın olur ki, nəyə görə sonralar Əməvilər dövründə yaradılan saxta ruhanilər sinfi ilə qadınları bütün hüquqlardan məhrum etdilər və onları cahiliyyə dövründə olduğu kimi erkən evliliyin zülmünə məruz qoydular. İnsanların (xüsusilə, qadınların) azad, savadlı, vicdanlı və şəxsiyyət kimi yetişməsinə mane olmaq istiqamətində əksər hədislər saxtalaşdırıldı və yeniləri uyduruldu. 

Göründüyü kimi, ayələrdə və onlarla uzlaşan hədislərdə qadınların kişilərlə bərabər hüquqlara malik olmaları, elm-təhsil almaları, həddi-buluğa çatmaları, evlənmələri və mülkiyyət sahibi olmaları bir-biri ilə əlaqəli olan anlayışlardır. Bütün bunlar deməyə əsas verir ki, ilk islam cəmiyyətində gender bərabərliyi təmin edilmiş və qadınlar çəkinmədən öz hüquqlarını tələb etmişlər.

Müsəlman cəmiyyətində insan hüquqları, demokratiya, söz azadlığı, qadın azadlığı və sosial ədalət prinsipləri Əməvilər dövlətinin yarandığı dövrədək davam etmişdir. Belə bir sosial mühitdə, qadınlar, təhsil almaq və irşad olunmaq yoluyla əqli-psixoloji səviyyələrini yüksəldir və əldə etdikləri mülkiyyət hüquqları ilə işləyib vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına öz töhfəsini verirdilər. Bu cəmiyyətdə, qadınların əməyinə və sosiallaşmasına ehtiyac yaranmışdır. Çünki minlərlə səhabə qadın gənc nəslin savadlanması və irşad olunması istiqamətində, həmçinin sosial-iqtisadi sahələrdə çalışırdılar. Əfsuslar olsun ki, sonrakı dövrlərdə hakim olan patriarxal düşüncə, onların bir çoxlarının adlarının unudulmasına şərait yaratdı. Halbuki, onların çoxu ilk hədis elminin təməlini qoyan insanlar olmuşlar. 

Təbii ki, belə bir sosial mühitdə qızların erkən ərə getməsi mümkün deyildi. Bu cür evliliklər müşrik ərəblər və yəhudilər arasında tətbiq olunsa da, müsəlmanlar arasında yayıla bilməzdi. Çünki biz bunu nə Peyğəmbərin (s.ə.s), nə də onun ətrafında olan ilk müsəlman səhabələrin həyatında müşahidə edirik. Qurani-Kərim erkən evliliyi dəstəkləsəydi, ilk növbədə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) və onun yaxın səhabələri bunu edərdilər. Halbuki, biz bunu görmürük. Lakin, sonrakı dövrlərdə erkən evliliklər müşrik ərəblərin və yəhudilərin təsiri ilə bəzi saxta-uydurma hədislərdə yer alaraq, islam kültürünün ayrılmaz hissəsinə çevrildi.  

Deməli, Qurani-Kərimdə həddi-buluğ (rüşd) səviyyəsi hər iki cins üçün, kişilərlə bərabər hüquqlara malik olmaları, elm-təhsil almaları, həddi-buluğa çatmaları, mülkiyyət sahibi olmaları və onu idarə etmək səviyyələri ilə bağlıdır. Bu isə, onlara əqli-psixoloji inkişafı zəruri edir. Bu inkişafa nail olmaq üçün, təhsil almaq və təcrübə əldə etmək lazımdır. Elm-təhsilin irəliləməsi üçün, cəmiyyətdə qadın və kişilərin əməyinə tələb olmalıdır. Bütün bunlar deməyə əsas verir ki, bu qabiliyyət və imkanlar orta hesabla 17-18 yaşdan tez əldə oluna bilməz. 12-13 yaşında kimsəsiz, yetim bir qızın və ya oğlanın öz malını istifadə edərək, hər hansı bir sosial-iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olması və dini-hüquqi məsuliyyət daşıması sadəcə mümkün deyildir. Həmçinin, islam hüququ ilə uşaqların bu yaşda mülkiyyət və miras sahibi olması da mümkün deyildir. 

Qurani-Kərim və hədislərdə həddi-buluğ (rüşd) ilə bağlı verilən məlumatların təhlilindən gəlinən orta məxrəc ondan ibarətdir ki, qızlar və oğlanlar nikaha daxil olarkən əqli-psixoloji və fiziki cəhətdən yetkin olmalı, iqtisadi müstəqillik və şəxsi həyatı müəyyənləşdirmək ilə əlaqədar sərbəst qərar vermək qabiliyyəti olmalı, icbari təhsil müddətini bitirməli, ailəsini təmin etmək və gəlir əldə etmək iqtidarında olmalıdır. Bütün bu şərtləri nəzərə alsaq, Qurani-Kərimə görə yetkinlik yaşının 17-18 yaşdan əvvəl olması mümkün deyildir. 

Hz. Muhəmməd (səs) elmin və təhsilin insan, cəmiyyət və axirət üçün əhəmiyyətini vurğulayaraq belə buyurmuşdur:

• "Uşaqlarınıza xoş rəftar edin və onları gözəl tərbiyə edin."

• "Heç bir valideyn övladına gözəl tərbiyə və təhsildən daha yaxşı bir miras qoya bilməz."

• "Ən fəzilətli sədəqə müsəlmanın elm öyrənib sonra onu müsəlman qardaşına öyrətməsidir."

• "Mömin, cənnətə qovşulana qədər heç bir elmdən doymur."

• "Elm öyrənərkən ölən insanla cənnətdə mənim aramda yalnız bir dərəcə fərq var."

• "Alimlər peyğəmbərlərin mirasçılarıdır."

• "Elm öyrənin və onu insanlara öyrədin."

• "Beşikdən qəbirə qədər elm təhsil edin."

• "Ardıcıl iki günü eyni olan müsəlman ziyan etdiyinin fərqində deyil."

• "Bir elm öyrədən insana, o elmdən faydalananların qazandığı savab qədər savab verilir."

• "Ya öyrət, ya öyrən, ya dinlə, ya da elmi sev. Amma beşincisi olma, həlak olarsan."

• "Sədəqənin ən fəzilətlisi, müsəlmanın bir bilik öyrənməsi, sonra da o biliyi müsəlman qardaşına öyrətməsidir."

• "Hikmət və elm möminin itirilmiş malıdır. Onu harada tapsa, alar."

Hz. Əli (r.a) buyurmuşdur: "Uşaqlarınızı içində olduğunuz zamandan çox, gələcək üçün hazırlayın. Çünki onlar sizin zamanınız üçün deyil, gələcək zaman üçün yaradılmışdır."

Peyğəmbərimiz (s) təhsil mùəssisələri haqqında belə buyurmuşdur: "Cənnət bağçalarına rast gəlsəniz, onlardan faydalanın, istifadə edin." Səhabələr: "Cənnət bağçaları nədir?" deyə soruşanda, Peyğəmbərimiz cavab verir: "Elm mùəssisələri, təhsil yerləridir." (Celaleddin Abdıırrahman es-SUyûtî, el-Fetlut l-Kebîr, Mısır 1350, C. I , s. 155)

Allahın elçisi, Rəsulullah (s), bir gün Mədinə məscidində iki qrup insan gördükdən sonra belə buyurdu: "Onların hər ikisi xeyirdədir. Lakin, biri digərindən üstündür. Bir qrup Allaha ibadət edir və dua edərək Ondan nəsə istəyir. Allah onlara istər verər, istər verməz. Digər qrup isə, dini öyrənməyə və bilik öyrətməyə çalışır. Bunlar daha üstündürlər." - dedikdən sonra, bu ayə nazil oldu: "Həmçinin öz içərinizdən ayələrimizi sizə oxuyan, sizi günahlardan təmizləyən, Kitabı və hikməti sizə öyrədən, habelə bilmədiklərinizi də sizə öyrədən bir Elçi göndərdik." (Bəqərə, 151).

“Şübhəsiz ki, mən yalnız bir müəllim olaraq göndərildim” –  deyən Peyğəmbər (s.ə.s) necə olur ki, oxuyub-yazma bilməsin? O, Allahın (c.c) və özünün insanlara təbliğ etdiklərinə necə olur ki, əməl etməsin?

Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi, Hz. Muhəmməd (s.ə.s) Qurani-Kərimə əsaslanaraq həmişə cəmiyyətə elmin və təhsilin əhəmiyyətini vurğulamışdır. Çünki həqiqi elm və təhsil cəmiyyətin azad olmasını təmin edir və bunun nəticəsində ilahi ədalətin təcəlli etməsinə, insanların İslam dinini olduğu kimi yaşamasına şərait yaradır. Azad düşüncədən məhrum olan bir cəmiyyət isə, nə ədalətə, nə də dinə sahib ola bilər. Məhz buna görə elm və təhsil bu qədər önəmlidir.

Elə isə, Həzrət Məhəmməd (s.ə.s) Allahın elçisi olaraq öz həyatı ilə insanlara nümunə olmalı idi. Zatən, Quran-Kərimdə onun insanlar üçün bir nümunə olduğu belə buyurulur:

Allahın Elçisi sizlərə – Allaha və Axirət gününə ümidini bağlayanlara və Allahı çox zikr edənlərə gözəl nümunədir. (Əhzab, 33/21).

Allah möminlərə, öz aralarından onlara Allahın ayələrini oxuyan, onları günahlardan təmizləyən, onlara Kitabı və Hikməti (Sünnəni) öyrədən bir Elçi göndərməklə mərhəmət göstərmişdir. Halbuki əvvəllər onlar açıq-aydın azğınlıqda idilər." (Ali-İmran, 164).

***

Hz. Muhəmməd 17 yaşından etibarən (587) Yəmənə müstəqil bir tacir kimi gedirdi. O, artıq 20 yaşında Məkkədə yerli və xaricilərin mal və can təhlükəsizliyini qoruyan "Hilful-Fudul" (Fəzilətlilərin andı) cəmiyyətinin qurucuları arasında yer almışdır. O, gənc yaşlarından Hz. Xədicənin (ə.s) böyük sərvətini idarə edən bir iş adamı olmuşdur. Onun bu biliyi və bacarığı Hz. Xədicənin (ə.s) və digərlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Hz. Peyğəmbər bütün müsəlmanlar üçün ilahi bir ölçü və böyük bir zəkaya sahib nümunə idi.

O, oxuyub-yazma bilmədən bunları edə bilərdimi?

Hz. Məhəmməd (s.ə.v) 17 yaşına qədər Əbu Talibin himayəsində olduğu dövrdə elm və təhsil almışdır. Çünki rüşd (yetkinlik), təhsili zəruri edir. İnsan fitri olaraq ağıllı ola bilər. Lakin, dövrün şərtlərinə uyğunlaşmaq üçün ağıllı insanların təhsil alması lazımdır. Yəni, insan ağıllı olsa da, hesab və oxuyub-yazma bilmədən ticarətlə məşğul olması mümkün deyil. Halbuki, Hz. Muhəmməd 17 yaşından etibarən bunların hamısını bildiyi üçün həm öz ticarətini, həm də Hz. Xədicənin sərvətini idarə etmiş, 20 yaşında "Hilful-Fudul" cəmiyyətinin qurucuları arasında yer almışdır.

Cahiliyyə dövründə Məkkə xalqı arasında yazılı cahiliyyə ədəbiyyatı geniş yayılmışdı. Məkkəlilər arasında şeirlər yazan məşhur şairlər olmuşdur. Bu da göstərir ki, Məkkə xalqı arasında əvvəldən oxuma və yazma mövcud idi. Əbu Talib Məkkənin nüfuzlu şəxsiyyətlərindən biri olduğu və tanınmış bir tacir kimi məşhur olduğu üçün, onun oxuyub-yazmağı bilməsi lazım idi. Hz. Muhəmmədin 17 yaşına qədər Əbu Talibin himayəsində olduğu dövrdə elm və təhsil görməsi təbii bir haldır. Bunun əksini düşünmək çətindir. Çünki o, bütün həyatı boyu böyük bir alim və müəllim kimi yaşamışdır.

Hz. Muhəmməd daima belə dua edirdi: "Allahım! Elmimi artır."

Sonralar o, Məkkədə təhsil və tədris fəaliyyətlərini çox vaxt gizli şəkildə evlərdə yığışaraq həyata keçirirdi. Mədinədə məsciddə namaz üçün bir hissə, təhsil və tədris fəaliyyəti üçün "Suffa" adlı ayrıca bir hissə və ailəsi üçün də ayrıca bir hissə inşa etdirmişdi. O, Übadə bin Sabit və Səd bin As kimi yüzlərlə müəllim yetişdirmiş və onlar vasitəsilə elmin yayılmasını təmin etmişdir. Bədr döyüşündə əsir götürülən hər bir şəxs üçün 4.000 dirhəm fidyə təyin edilmişkən, oxuyub-yazma bilənlərin hər biri Mədinəli 10 müsəlmana bunu öyrətmək şərti ilə azad olunmuşdur. O, təhsil və tədrisdə kişi-qadın ayrımı etməmişdir. Onun tələbələri arasında qadınların sayı kişilərdən az olmamışdır. 90-dan çox müsəlman qadın hədis ravisi (muhəddis) və fiqh alimi (füqəha) olmuşdur.

Bəs o zaman Hz. Muhəmmədə niyə "ümmi" deyilir? Yaxud, Qurani-Kərimdə altı yerdə keçən "ümmi" kəlməsi nə ifadə edir?

Ümmi nə deməkdir?

Quranda "ümmî" anlayışı altı fərqli yerdə keçir:

• Tək halda (Əraf 7/157-158) Hz. Peyğəmbərin bir xüsusiyyəti kimi istifadə olunur.

• Cəm halda (Bəqərə 2/78; Ali İmran 3/20, 75; Cümə 62/2) yəhudi və ərəb xalqları ilə əlaqəli olaraq vurğulanır.

“Onların arasında Kitabı bilməyən elə ümmilər vardır ki, onlar ancaq xülyalara dalar və ancaq zənnə uyarlar.” (Bəqərə 2/78) Bu ayət, həm yəhudilərdən bir qrup, həm də kitab oxumayan xalqların ümmi olduğunu göstərir.

Ali İmran 3/75 sürəsində yəhudilərin, Əhli-Kitabdan olmayan ərəblər üçün "ümmi" ifadəsini istifadə etmələri də təsdiq edilir. Bu ayətlərdə "ümmî" sözü kitab bilməyən, mədəniyyət və təlimdən uzaq olan şəxsləri təmsil edir. Həmçinin, bu kəlmə həm sosial, həm də dini bir anlayış olaraq, bir qrup insanın təhsilsiz və kitabsız olmasını ifadə edir.

Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) "ümmî" olaraq tanımlanması, o dövrün Əhli-Kitabdan olmayan ərəblərinə qarşı bir müxalifət olaraq istifadə edilib. Onun "ümmî" olması, oxuma-yazma bilməməsi ilə bağlı deyil, əksinə, Tövrat və İncil kimi kitablara bənzər bir təlim almadığı üçün bu şəkildə təhlil edilir. Peyğəmbərin əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, İslamın müstəqil bir həqiqət kimi ortaya çıxmasıdır. Bunu ayətlər də təsdiq edir: 

“Sən bundan əvvəl nə bir Kitab oxuya bilirdin, nə də onu əlinlə yaza bilirdin. Belə olsaydı, batilə uyanlar şübhəyə düşərdilər.” (Ən-Kəbud 48).

“Biz sənə Öz əmrimizdən olan ruhu (Quranı) vəhy etdik. Sən kitab nədir, iman nədir bilmirdin. Lakin Biz onu, qullarımızdan istədiyimizi doğru yola yönəltmək üçün, bir nur etdik.” (Şura 52).

Bu ayətlər göstərir ki, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) oxuma-yazma bilmədiyi üçün ümmi idi. Lakin bu, onun dini məsələlərdə vəhyi qəbul etməsi ilə əlaqəlidir, çünki o, heç vaxt təhrif edilmiş kitabları oxumamış və ya onlara əsaslanmamışdır.

Quran və Tövrat arasındakı əlaqə, bu anlayışın mənasını daha aydınlaşdırır. Yəhudilər Tövratı bilməyənləri "ümmî" olaraq xarakterizə edirdilər. Bu, təkcə oxuma-yazma bilənlər deyil, həm də dini mətnləri bilənlər üçün bir termindir. Dəlil:

“Onlar öz əlləri ilə kitab yazır, sonra da: 'Bu, Allah tərəfindəndir!' deyirlər ki, onunla cüzi miqdarda pul əldə edə bilsinlər.” (Bəqərə 79).

Bu ayət, Kitab yazanların və Kitabı bilməyənlərin fərqləndirildiyini göstərir.

Yəhudi mətnlərində "ümmî" anlayışı, çox vaxt dini təhsildən uzaq olan və Tövratı bilməyən insanları təsvir etmək üçün istifadə olunur. Bu anlayışın mənası yalnız oxuma-yazma bacarığı ilə məhdudlaşmaz. Əksinə, yəhudi cəmiyyətində dini təlimlərə yiyələnməyən, kitabları bilməyən insanlar üçün də bu terminin istifadə edildiyini göstərən bir çox izah vardır.

Talmudda bir çox məqamda "ümmî" termininin istifadə olunduğu müşahidə edilir. Burada ümumiyyətlə dini bilikdən uzaq və Tövrat təlimini mənimsəməyən şəxslər haqqında danışılır:

“Ümmilər (dini təlimləri bilməyənlər) Tövratı öyrənmək üçün müntəzəm olaraq sinaqoqlara gəlməzlər və buna görə də, onların dini bilikləri zəifdir. Onlar sadəcə olaraq gündəlik həyatlarını həyata keçirən insanlardır.” (Berakhot 47b).

Tövratda da bəzən "ümmî" kəlməsi istifadə olunub və bu, sadəcə oxuma-yazma bilməyənləri deyil, həm də dini təlimlərdən kənarda qalan şəxsləri ifadə edir: 

"Və kitab onlara möhürlənmiş kitab kimi olacaq; və onu oxumaq istəyən oxumağa çətinlik çəkəcək. Çünki o, kitaba bənzər, lakin anlaşılan deyil." (Yeşaya 29:11-12)

Bu ayət, yəhudi təlimlərinə uyğun gəlməyən, Tövratı və dini elmləri bilməyən şəxslər üçün "ümmî" anlayışının istifadəsini təsdiq edir. Belə şəxslərin kitab ilə bağlı heç bir təcrübəsi yoxdur.

Qurani-Kərimdə ümmî anlayışı Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) üçün istifadə edildiyi zaman, Tövrat və digər ilahi kitablarla bağlı bir əlaqənin olmadığını göstərir. Yəni, Quranda "ümmî" deyərkən, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Tövratı və İncil kimi əvvəlki kitabları bilmir. Bu vəziyyət, Quranın müstəqil bir vahiy olduğunu və Hz. Peyğəmbərin əvvəlki dini mətnləri oxumadığı üçün "ümmî" adlandırıldığını vurğulayır. Dəlil:

“Sən bundan əvvəl nə bir Kitab oxuya bilirdin, nə də onu əlinlə yaza bilirdin. Belə olsaydı, batilə uyanlar şübhəyə düşərdilər.” (Ən-Kəbud 48)

Bu ayət, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Tövrat və digər dini kitablarla tanış olmadığını və bu səbəbdən "ümmî" olaraq qəbul edildiyini göstərir. Bu da onu göstərir ki, yəhudi mətnlərindəki "ümmî" anlayışı ilə Quranın "ümmî" anlayışı arasında paralellik vardır. Yəhudi təlimləri də, bu termini sadəcə olaraq oxuma-yazma bilməyənlər üçün deyil, həm də dini təlimləri bilməyənlər və kitabı tanımayanlar üçün istifadə edirdilər. Quran da Hz. Peyğəmbərin dini kitablarla əlaqəsinin olmamasını vurğulayaraq, onu "ümmî" adlandırmışdır.

Yəhudi mətnlərində, dini təlimləri və kitabları bilməyən şəxslər "ümmî" olaraq tanımlanır və bu, onların dini anlayışlardan uzaq olduğunu bildirir. Quran da bənzər şəkildə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) və onun yaşadığı cəmiyyətin Tövrat və İncil kimi əvvəlki kitablarla tanış olmayan bir toplumdan gəldiyini ifadə edir. Dəlil:

"Ümmilərə özlərindən elçi göndərən Odur. Elçi onlara Allahın ayələrini oxuyar, onları pis əməllərdən təmizləyər, onlara Kitabı və Hikməti öyrədər." (Cümə 2).

Bu ayətdə, "ümmilərə" aid edilən insanlar, Əhli-Kitabdan olmayan ərəblər olaraq müəyyən edilir. Buradakı "ümmilərin" Tövrat və İncil kimi kitabları bilməyən və dini təlimlərdən uzaq olan şəxslər olduğu aydın olur.

Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) oxuma-yazma bilməməsi, tərbiyəvi və dini bir mənaya malikdir. O, İslamın təlimlərinə bəsirət və ilahi işarələrlə təlim aldığı üçün, bu vəziyyətin bir mənəvi üstünlük olduğu vurğulanır. Dəlil:

“Biz onların: "Quranı ona bir insan öyrədir!" dediklərini bilirik. Onların isnad etdikləri şəxsin dili əcnəbi dildir. Bu isə açıq-aydın ərəb dilidir.” (Nəhl 16/103).

Bu ayət, Quranın tərtibinin vəhy yolu ilə və əcnəbi təsirlərdən uzaq olduğunu təsdiq edir.

İslamın erkən dövründə "ümmilik" anlayışı, yalnız təhsil və mədəniyyətdən uzaq bir vəziyyəti göstərməklə kifayətlənmir. Ümmilik həm də fitrət, təbiilik və şirkin təsirinə girməmə mənasında istifadə edilirdi. Dəlil:

“Allah möminlərə, öz aralarından onlara Allahın ayələrini oxuyan, onları günahlardan təmizləyən, onlara Kitabı və Hikməti (Sünnəni) öyrədən bir Elçi göndərməklə mərhəmət göstərmişdir.” (Rum 30).

Bu ayət, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) fıtri təmizliyini, şirkin təsirindən uzaq durmasını və İslamın təməl təlimlərini aydın şəkildə ortaya qoyur.

Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) "ümmî" olması, oxuma-yazma bilməməsi ilə əlaqəli deyil, dini təlim vəhyi qəbul etməsi və ilahi işarətlərə çıxışı ilə əlaqəlidir. O, Tövrat və İncil kimi əvvəlki kitablarla əlaqəli olmadan yeni dini təlimin meydana çıxmasına vəsilə olmuşdur. Buna görə də, "ümmî" kimi xarakterizə edilmişdir. Bu da, İslamın müstəqil bir həqiqət olaraq ortaya çıxmasının və Peyğəmbərin (s.ə.s) ilahi liderliyinin bir əlamətidir.