Çinin sarsılmaz qüruru: Şaolin məbədi

«Sənin ilhamın bizi azadlığa aparır»

Brüs Linin məzarı üstündə yazı

Şaolin məbədinin tarixi Çinin tarixidir. Bu məbəd tarixən Çin dövlətinin həyatında az və ya çox dərəcədə müəyən rol oynamış, ölkənin ənənəvi idman mədəniyyətinin və fəlsəfəsinin bünövrəsini təşkil etmişdir.

Buddizm şərqi Xan imperatoru Min-Di (58-76) hakimiyəti dövründə Hindistandan Çinə keçmişdir. Bir neçə imperatorun ardıcıl olaraq buddizmi qəbul etməsindən 100 illər keçdikdən sonra bu din Çində son dərəcə əhəmiyətli və aparıcı mövqe əldə etdi. Ehtimal edildiyinə görə, bizim eranın 500-cü ilində Çin ərazisində 10 mindən yuxarı buddist məbədi var idi. Əsrlərlə çinli rahiblər buddizmin dərinliyinə nüfuz etmək üçün Hindistana yollanır, orada təlim aldıqdan sonra geri dönürdülər. Həmçinin hindistanlı rahiblər də müxtəlif moizələr və tədris dərsləri keçmək üçün Çinə dəvət olunurdular. Sonralar bütün dünyaya səs salacaq, Çinin ictimai-siyasi həyatında son dərəcə önəmli rol oynayacaq, bu ölkənin xarici işğalçılarla mübarizəsində ön cərgələrdə dayanacaq Şaolin məbədinin tarixi də məhz bu dönəmlərdən başlayır.

Denfen dairəsinin xronikası

«Denfen dairəsinin xronikası» («Denfen syan çji») adlanan qədim əlyazmalardan birində Bato adlı hindi buddist rahibin 464-cü ildə Denfenə gəlməsindən danışılır. Denfen Xenyan əyalətində bir dairədir. 31 ildən sonra, 495-ci ildə Vey sülaləsinin imperatoru Ven-dinin (471-500) əmri ilə Batonun öz moizələrini daha rahat yerli əhaliyə çatdırması üçün Şaolin məbədi tikilir. Bato bu məbədin ilk baş rahibi olur. Lakin onun tsiqun etiqadına dair hər hansı bir biliyə malik olması barədə heç bir məlumat dövrümüzə gəlib çatmayıb. Bu sahədə daha əhəmiyyətli mövqe isə digər hindli rahib Da Moya məxsusdur.

Şadili adı ilə də məşhur olan Da Monun hind adı Bodhidxarma olub. Mənbələrə görə, o, Cənubi Hindistan əyalətində yaşayan tayfalardan birinin şahzədəsi idi. Da Mo Maxayana adlı buddist məktəbinin təmsilçisi idi və bir çoxları onu Bodxisattva – yəni, ilahi hikmətə çatmış, başqalarının xilası üçün rahatlıqdan imtina etmiş insan hesab edirdilər. Tarixi mənbələrin şahədətinə görə o, təqribən 438-ci ildə anadan olub. Rahib moizələr oxumaq üçün Çinə Lyan sülaləsinin imperatoru U-dinin dəvəti ilə səfər edir. 527-ci ildə Kanton (Quançjou) əyalətinə gələn hindli rahibin buddizmlə bağlı fikirləri imperatorun xoşuna gəlmir. Da Mo Şaolin məbədinə çəkilir.

Şaolində yeni dönəm

Məbədə gələn Da Mo orada gördükləri ilə məyus olur. Şaolin məbədində yaşayan rahiblərin fiziki cəhətdən zəif və xəstəhal olmaları uzun müddət hindli rahibi təkliyə çəkilərək, bu problemi aradan qaldırmaq yolları üzərində düşünməyə vadar edir.

Mənbələrə görə, 9 illik sərgardanlıqdan sonra yenidən məbədə qayıdan rahib, iki traktat yazır: «İtszin-tszin» və «Sisuy- tszin».

Birinci kitabda daxili tsinin köməyi ilə rahiblərin bədənlərinin daha möhkəm olması və əzələlərin bərkidilməsi yolları qələmə alınmışdı. Kitabda göstərilən qaydalarla məşq edən rahiblər az sonra təkcə sağlamlıqlarının yaxşılaşdığını deyil, fiziki güclərinin də xeyli artdığını gördülər. O zaman məşqlərə döyüş növlərinin praktikası da əlavə olundu ki, bu döyüş texnikasının effektinin daha da artırılmasına səbəb oldu. Bu addım Çin döyüş növlərinin inkişaf tarixində yeni mərhələnin başlanması demək idi.

İkinci traktat isə daxili tsinin köməyi ilə immun sisteminin gücləndirilməsi və beyinin qidalanması və enerqetizasiyasını öyrədirdi. Rahiblər məhz bu yolla Budda məqamı kimi ali mərtəbəyə yetişə bilərdilər. Bu kitab çox çətin və mürəkkəb olduğundan məşq üsulları və praktik formalar gizlin olaraq hər nəsildə bir neçə seçilmişə etibar edilirdi. 536-cı ildə Da Mo Şaolində vəfat edir və Syuner dağında basdırılır.

Şaolin siyasətə qarışır

Suy və Tan sülalələrinin daxili qarşıdurmaları zamanı, 621-ci ildə, Tsin sülaləsinin başçısı Li Şimin və Çjen sülaləsinin rəhbəri Van Şiçun arasında münaqişə alovlanır. Hadisələrin Li Şiminin əleyhinə cərəyan etdiyi zaman o, rahiblərdən dəstək alır. 13 Şaolin rahibi Çjen sülaləsinə qarşı mübarizədə Li Şiminə kömək edirlər. Nəticədə o, Tan sülaləsinin (618-907) ilk imperatoru olur və Şaolin məbədini 40 sinam (təqribən 600 akr) ərazi ilə mükafatlandırır. O, həmçinin məbədə ordu qurmaq və hərbi məşqlər keçmək icazəsini verir. O zamanlar rahiblərin döyüş növlərinə bələd olmaları məbədi quldurların soyğunçu hücumlarından qorumaq üçün lazım idi. Döyüş növləri ustası olan rahiblər eyni zamanda Senbin – rahib-əsgərlər də adlanırdılar. Senbinlər təhlükə olduğu zaman Şaolin məbədinin müdafiəsini təşkil etmək üçün döyüş növlərini digər rahiblərə öyrətməyə borclu idilər.

Beləliklə, Şaolin məbədi 300 il ərzində qanuni olaraq şəxsi döyüş məktəbi yaradaraq, savaş biliyi və təcrübəsini toplamaqla məşğul olmağa başladı.

Beş yumruq

Şaolin məbədi Sun sülaləsinin hakimiyyəti (960-1278) dövründə də hərbi döyüş qaydalarını rahiblərə tədris etməkdə davam edir. O dövrdə Şaolinin məşhur rahiblərindən biri Tszyueyuan ölkə səyahətini bitirərək, məbədə qayıdır. Rahib bütün Çini dolaşaraq, döyüş növlərini daha da dərindən öyrənmək və əldə etdiyi bilikləri məbədə gətirmək üçün səyahətə çıxmışdı. 

Lançjouya gələn rahib orada döyüş növlərinin mahir ustası Li Sou ilə tanış olur. Sou onu öz dostu Bay Yuyfen və oğlu ilə tanış edir. Bir müddət keçdikdən sonra dördlük məbədə qayıdır və müştərək olaraq tədrisi davam etdirməyə başlayırlar. 10 illik məşq təcrübəsindən sonra Li Sou məbədi tərk edir, Bay Yuyfen və oğlu isə Şaolində qalaraq rahib olurlar. Yuyfenin rahib adı Tsyu Yue Çan Şi idi. O bu adla qılınc oynatma və yumruq döyüş növünün mahir ustası kimi məşhurdur. «Şaolin məbədinin qeydləri»nə

görə, o, «Buddanın 18 əli» texnikasını «173 texnika»ya inkişaf etdirir. Eyni zamanda Şaolin döyüş texnikasını təhlil edən usta onları birləşdirərək «5 yumruğun mahiyyəti» adlı kitab yazır.

Beş yumruq döyüş texnikası özündə beş heyvanın formalarını təcəssüm etdirirdi. Bunlar əjdaha, pələng, ilan, pantera, zürafə idi.

«Qeydlər»də həmçinin o da yazılır ki, 1312-ci ildə Yuan sülaləsinin hökmranlığı dönəmində Yaponiyadan Da Çji adlı rahib gəlir. 13 il ərzində Şaolin məbədində qalaraq, müxtəlif silahlarla və əlbəyağa döyüş növlərini öyrənən rahib 1324-cü ildə Yaponiyaya geri dönür və Şaolində öyrəndiyi kunq-funu yapon hərbi dairələrində yaymağa başlayır. Bir qədər sonra, 1335-ci ildə, Yaponiyadan Şao Yuan adlı daha bir Budda rahibi gəlir. Məbəddə qaldığı müddət ərzində kalliqrafiya, rəsm, tçin (yaponlarda dzen) nəzəriyyəsi və şaolin kunq-funun sirrlərinə yiyələnir. 1347-ci ildə vətəninə qayıdan Şao Yuan o qədər məşhurlaşır ki, onu «ölkənin ruhu» hesab edirlər. Beləliklə yazılı mənbələr təsdiq edir ki, Yaponiya ardıcıl olaraq 7 yüz il ərzində Şaolin döyüş növlərini qəbul və tətbiq edib.

Şaolin yenə mübarizədə

Mançjur istilası zamanı Çinin yerli əhalisinin tabe edilməsi və müqavimət ocaqlarının söndürülməsi məqsədi ilə əlbəyağa döyüş növlərinin tədrisinə qadağa qoyulur. Bu qadağa 1644-cü ildən 1911-ci ilə qədər davam edir. Bu zaman əsrlərcə gəlib çatan və yerli mədəniyyətin az qala tərkib hissəsinə çevrilən döyüş ənənələrini qorumaq borcu Şaolin məbədinin üzərinə düşür. Məbəd yadellilərə qarşı mübarizədə ilk cərgələrdə durur və dəfələrlə maçjur əsgərlərinin hücumuna məruz qalır. Rahiblər ənənənin qırılmaması üçün yerli əhaliyə gizlin olaraq döyüş növlərini öyrədirlər. Məbədin özündə isə kunq-fu və u-şu kimi döyüş növləri gizlin olaraq tədris edilir və təkmilləşdirilir. Lakin istila öz sözünü deyir. Şaolində dövrümüzədək qorunub saxlanmış yazılı mənbələrin bildirdiyinə görə, şaolin rahib-döyüşçülərin sayı bir neçə mindən bir neçə yüzədək azalır. Tsin sülaləsinin sonunadək (1911-ci il) məbəd üsyan iştirakçılarına kömək etmək və onları gizlətmək səbəbi ilə üç dəfə yandırılır. 

Çinin əfsanəvi qəhrəmanı Vonq Fey Hunq 

Tsin sülaləsinin hakimiyyəti dönəmində Çin tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş 1839-1840-cı illərdə Britaniya ilə başlamış və tarixdə Opium muharibəsi adı ilə qalmış savaşda yaşanan məğlubiyyətin nəticələri ağır oldu. Yalın yumruq odlu silaha qarşı bir şey edə bilmədi və Çin mədəniyyətinin yüz illik mirası təhlükə altında qaldı. Çinlilərin ənənəvi qürur və özünə inam hissləri silkələndi, «Çinin dünyanın mərkəzi» olması barədə fikirlərə şübhə ilə baxıldı.

1900-cü ildə 8 ölkənin birləşmiş qüvvələri (Britaniya, Fransa, ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Avstriya, İtaliya, Rusiya) boksçu üsyanı zamanı Pekini istila etdilər. Artıq ölkənin qüruruna toxunulmuşdu. Bir çox çinli əsasında humanizm və özünü təkmilləşdirmə fəlsəfəsi duran mədəniyyətlərinə nifrət edir, öz mənşələrindən utanırdılar. Onlar hesab edirdilər ki, ölkəni ənənəvi mədəni əsaslar deyil, qərbə söykənmək xilas edə bilər. Yadellilərin özbaşınalığı isə elə bir həddə çatmışdı ki, çinlilər öz ölkələrində «ikinci növ insan» hesab edilir, onlara qarşı baş vermiş hər cür zorakılıq aktı bəraət alırdı. Çin əlbəyağa döyüş növləri isə tüfəngin gəlişi ilə gözdən düşmüşdü.

1847-ci ildə Çinin cənubunda yerləşən Quandun əyalətində anadan olmuş Vonq Fey Hunq 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində Çin tarixinin ən çətin zamanlarında ölkəsinin əfsanəsinə çevrilmiş bir şəxsiyyət oldu. İlk kunq-fu dərslərini atası Vonq Çi İndən alan Fey Hunq Şaolin məbədinin kunq-fu texnikasının ən mahir ustası hesab edilməklə yanaşı, Çin ənənəvi təbabətinin ən mahir bilicisi idi. Təsadüfi deyil ki, onun «Po Çi Lam» adlı döyüş məktəbində həm də tibbi klinika fəaliyyət göstərirdi. Lazım olarsa yumruğun odlu silaha qarşı dayana və hətta üstün ola biləcəyini həyatı ilə sübut etmiş əfsanələşmiş tarixi qəhrəman «Görünməz ayaqlar» və «Sərxoş usta» kunq-fu üslublarının bir nömrəli mütəxəssis hesab edilirdi. Lakin Vonqu əfsanələşdirən daha bir bacarığı nəinki yaşadığı Quançjou, hətta bütün Çində ən yaxşı «Şir rəqsi»ni ifa etməsi ilə bağlıdır. O zaman idmançıların üstünə sərilən kağızdan hazırlanmış şirlərlə rəqs etmək bacarığı böyük ustalıq və hünər tələb edən bir sənət növü hesab edilirdi. Məhz bu hünər ona «Şirlərin hökmdarı» ləqəbi almasına səbəb olmuşdu. Xaricilərin özbaşınalıqlarına qarşı daim kəskin etiraz edən Fey Hunq «Po Çi Lam» adlı məktəbində əlbəyağa döyüş növləri ənənələrinin qorunmasına çalışır, Şaolin kunq-fu növlərinin tədrisi ilə məşğul olurdu. Fey Hunq 1924-cü ildə 77 yaşında vəfat edib.

Şaolin yenə də yandırılır

1911-ci ildə ölkədə Sun Yat Senin rəhbərliyi ilə baş vermiş inqilab və Tsin sülaləsinin süqutundan sonra döyüş növlərinin sirləri getdikcə ictimaiyyət üçün açılmağa başladı. 1920-30-cu illərdə döyüş növlərinə aid çoxlu kitablar nəşr edilir. Lakin bu dövr eyni zamanda vətəndaş müharibəsi ilə də yadda qalır.

1928-ci ildə Şaolin məbədinin yerləşdiyi ərazidə savaş baş verir və məbəd hərbi rəis Şi Yusan tərəfindən dördüncü dəfə yandırılır. 40 gün davam edən yanğın məbəddə saxlanılan və döyüş növlərinə aid qiymətsiz kitabların və qeydlərin məhvinə səbəb olur. Həmin dövrdə Çinin prezidenti olmuş Çay Kanşi Çin ənənəvi döyüş növlərini qorumaq məqsədi ilə 1928-ci ildə Nankində Qoşu Mərkəzi İnstitunun əsasının qoyulması barədə əmr verir. Aparıcı döyüş ustaları orada işləmək üçün ölkənin müxtəlif yerlərindən dəvət alırlar. Ənənəvi «U-şu» (döyüş texnikası) adı «çjunqo umu» (Çin döyüş texnikaları) və ya qısa olaraq «qoşu» (milli texnika) adı ilə əvəz edilir. İlk dəfə olaraq Çində hökumət müxtəlif döyüş növlərinin ustalarını fikir və təcrübə mübadiləsi üçün bir yerə yığır. Lakin cəmi üç buraxılışdan sonra, 1937-ci ildə müharibənin başlaması institutun fəaliyyətini dayandırması ilə nəticələnir.

Kommunistlər Şaolini qadağan edirlər

1945-ci ildə II dünya müharibəsi sona çatdıqdan sonra Çində artıq yeni hakimiyyət qurulmuşdu. Kommunistlər bütün dinləri qadağan etdiklərinə görə, Şaolin məbədi də qanundan kənar elan edilmişdi. Məbəddə döyüş dərslərinin keçirilməsi qəti qadağan idi. Lakin bir müddət sonra Atletika üzrə Milli İnstitutda u-şu dərslərinin keçirilməsi təşkil edildi. Lakin bu dərslər döyüş növünü tam dərinliyinə qədər əhatə edə bilmirdi. Çində u- şu artıq bədii qimnastika və atletika səviyyəsinə qədər enmişdi. Çində baş verən bütün inqilab və üsyanlarda döyüş ustalaranın birgə iştirak etməsi faktını yaxşı bilən kommunistlər zahiri effektə üstünlük verməyə başladılar. Hətta u-şu ilə məşğul olan «ustaların» özlərini müdafiə edə bilmədikləri də məlum oldu. Bütün bunlar 80-ci illərədək davam etdi.

O illərdən etibarən rəhbərlik, ənənəvi döyüş ustalarının vəfatı ilə bu tip idman növlərinin tamamilə itib batacağından ehtiyat edərək, yenidən köhnə məşq metodikası və döyüş üslubuna qayıtmaq barədə qərar verdi. Lakin bir tərəfdən «mədəni inqilab» dönəmində bir çox döyüş ustalarının öldürülməsi, digər tərəfdən sağ qalanların az hissəsinin kommunistlərə etibar etməməsi böyük çətinliklərə səbəb oldu.

Çin dövləti uşunu Olimpiya idman növlərinə daxil etmək məqsədi ilə onun yenidən dirçəlməsi üçün əlindən gələni etdi. Bu səbəbdən Şaolin məbədi yenidən hökumətin diqqət mərkəzinə çevrildi. Məbədin ərazisində yeni binalar və mehmanxana inşa edildi. Bu gün Şaolin məbədi turistlərin axın etdiyi başlıca mərkəzlərdən biridir. Həmçinin döyüş növləri ənənəsini yenidən həyata qaytarmaq üçün rəsmi səviyyədə çoxsaylı proqramlar tərtib edildi, «Döyüş növlərinin tədqiq edilməsi qrupu» adlanan mərkəz yaradıldı. Mərkəzin başlıca məqsədi hələ də həyatda olan ənənəvi döyüş ustalarını tapmaq və onların biliklərini kitab və video-kasset şəkilində saxlamaqdan ibarətdir.

Təəssüf ki, bütün bu cəhdlərə baxmayaraq, döyüş növlərinin min illik təcrübəsinin əsasında dayanan bir çox qiymətli texnika növləri dövrümüzə qədər itirildi.

Operadan kinoya

XX ərin 50-60-cı illərində Çin döyüş ənənələri itmək təhlükəsi ilə üz-üzə qaldığı zamanlar Çin Opere Məktəbi bu ənənələrin yeganə qoruyucu mələyi simasında çıxış etməyə başladı. Məktəb təkcə Çinin ənənəvi opera və teatr mədəniyyətini hifz etməklə deyil, eyni zamanda döyüş növlərinin bu çətin dövründə qapılarını ustaların üzünə açmaqla böyük işlər gördü. Nəticədə kommunistlərin hakimiyyətə gəlməsi ilə Şaolinin görə bilmədiyi işi Pekinin Opera Məktəbi görməyə başladı. Artıq Opera məktəbində sonradan Çinin ənənəvi döyüş növlərini ekranlara daşıyacaq yeni nəsl yetişdirilirdi: Ceki Çan, Sammo Hunq, Yen Byao və başqaları. Onlar təkcə Çinin ənənəvi döyüş idman növlərinin müxtəlif texnika və üslublarını deyil (məsələn, «İlan Qartalın kölgəsində», «İlan və zürafə», «İlan meymunun kölgəsində», «Sərxoş at və dəli meymun», «Şahmat lövhəsinin magiyası», «Sərxoş usta» və s. filmlər), eyni zamanda bu döyüş növlərinin, eləcə də Şaolinin tarixini (məsələn, «Şaolin məbədi», «Şaolin haqqında yeni əfsanə», «Şimal və cənub Şaolin», «Şaolinin övladları», «Məğlubedilməz Şaolin» və s. filmlər) kinoda canlandırdılar.

Məhz 60-cı illərin sonundan 80-ci illərin əvvəllərinədək kino sənayesində döyüş növləri janrında çəkilmiş filmlər fırtınası bu günədək davam etməkdədir. Keçən əsrin 60, 70-ci illərində klassik kunq-fu döyüş növləri janrında çəkilmiş filmlər bu gün də sevilərək baxılır.

Tuncay