“Süni intellektin yaratdığı yeni forma və imkanlar insanların yaradıcı potensialını daha da inkişaf etdirə bilər”- Müsahibə

Müasir dövrümüzdə süni intellekt sahəsi təkcə texnologiya və elm dünyasında deyil, həm də cəmiyyətin müxtəlif aspektlərinə, o cümlədən etik, sosial və mədəni məsələlərə böyük təsir göstərməkdədir. İnteqrasiya olunmuş bu texnologiya, hər kəsin həyatını dəyişdirə biləcək bir potensiala sahibdir. Lakin süni intellektin inkişafı ilə bağlı müəyyən qorxular və narahatlıqlar da mövcuddur. Bu narahatlıqların başında isə, süni intellektin insan yaradıcı gücünü əvəzləyib-əvəzləməyəcəyi, həmçinin onun sosial və mədəni dəyərlərə necə təsir göstərəcəyinə dair suallar durur.

Crossmedia.az bu mövzuda AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun “İnformasiya cəmiyyətinin fəlsəfi və sosioloji problemləri” şöbəsinin müdiri Məhəmməd Cəbrayılov ilə həmsöhbət olub. O, süni intellektin inkişafı ilə bağlı bir çox etik və sosial məsələlərə dair öz dərin mülahizələrini bizimlə bölüşüb.

- Süni intellekt öz inkişafını müstəqil şəkildə idarə etməyə başlasa, onun yaradıcılarından daha ağıllı və uzaqgörən qərarlar qəbul edə biləcəyini iddia edənlər var. Siz bu barədə nə düşünürsünüz?

- Süni intellektin inkişafı nəticəsində insan yaddaşına müdaxilə etmək və ya onu artırmaq texnoloji və etik baxımdan maraqlı, eyni zamanda mübahisəli mövzudur. Belə bir müdaxilənin insanın mənlik anlayışına təsirini dəyərləndirmək üçün bir neçə aspektdən yanaşmaq olar. İlk növbədə yaddaş təkcə keçmiş xatirələrin toplusu deyil, insan şəxsiyyətinin formalaşmasında və onun özünü tanımasında mühüm rol oynayan amildir. Keçmiş təcrübələr, dəyərlər, inanclar və xatirələr insanın qərar qəbuletmə mexanizmini, davranışını və şəxsiyyətini müəyyənləşdirir. Əgər bu yaddaş süni şəkildə dəyişdirilsə və ya yeni, süni xatirələr əlavə olunsa, insanın öz şəxsiyyətini necə qavrayacağı sual altına düşə bilər. Məsələn, yaddaşın itirilməsi və ya dəyişdirilməsi müəyyən nevroloji xəstəliklər zamanı insanın mənlik hissini zəiflədir. Süni yaddaş müdaxiləsi də oxşar təsirlər yarada bilər. Eyni zamanda yaddaşın artırılması insanın informasiya saxlama qabiliyyətini gücləndirə, kompleks problemlərin həllini sürətləndirə və elmin inkişafına töhfə verə bilər. Belə imkanlar insanın düşüncə və analiz qabiliyyətini genişləndirərək onun fərdi inkişafına müsbət təsir edə bilər.

- Bəs yaddaşa süni müdaxilə nələrə səbəb ola bilər?

- Məsələn, süni xatirələrin yaradılması həqiqət anlayışına təsir edərək, insanın reallıqla illüziyanı ayırd etməsini çətinləşdirə bilər. Əgər insan yaddaşı manipulyasiya edilərsə və keçmiş hadisələr süni şəkildə dəyişdirilərsə, insanlar tarixi və fərdi təcrübələrin əsl mahiyyətini itirə bilərlər. Bu isə cəmiyyətin kollektiv yaddaşına da təsir göstərə bilər. Eyni zamanda bu texnologiyanın kimlərin idarə edəcəyi sualı ortaya çıxır. Süni intellekt vasitəsilə yaddaşa müdaxilə imkanlarına avtoritar rejimlər və ya güclü korporasiyalar  nəzarət edərsə, kütləvi manipulyasiya və insanların düşüncələrinin yönləndirilməsi mümkün ola bilər. Belə bir ssenari sosial bərabərsizlik və etik problemlər yarada bilər.

Bununla yanaşı, süni yaddaş paylaşımı texnologiyaları kollektiv yaddaş anlayışını gücləndirə bilər. İnsanlar arasında informasiyanın birbaşa ötürülməsi mümkündürsə, bu, fərdi mənlik hissini zəiflədə, eyni zamanda qlobal inteqrasiyanı sürətləndirə bilər. Lakin bu prosesdə insanın emosional dərinliyi və təbii təcrübələri süni mexanizmlərlə əvəz olunduqda şəxsiyyətin orijinallığı da sual altına düşə bilər.

Nəticə olaraq, süni intellektin yaddaş üzərində təsiri həm müsbət, həm də mənfi nəticələr doğura bilər. Bir tərəfdən, bu texnologiya travmatik xatirələrin idarə olunmasına, nevroloji xəstəliklərin müalicəsinə və insanın öyrənmə potensialının artırılmasına kömək edə bilər. Digər tərəfdən, insanın mənlik anlayışına müdaxilə və yaddaşın manipulyasiya olunması etik və sosial problemlər yarada bilər. Bu səbəbdən, süni intellektin yaddaş texnologiyalarında tətbiqi diqqətlə tənzimlənməli və etik çərçivədə inkişaf etdirilməlidir.

- İnsan emosiya və instinktlərini simulyasiya edə bilən süni intellekt bizə kim olduğumuzu daha dərindən anlamağa kömək edə bilərmi?

- İnsan emosiyaları və instinktləri milyon illərlə təkamül prosesi nəticəsində formalaşıb və insan davranışlarının əsasını təşkil edir. Sevinc, qorxu, kədər və digər emosiyalar sosial münasibətlərdə mühüm rol oynayır və insan təcrübəsini mənalandırır. Təbiət insanı bu hisslərlə təchiz edib. Bugünkü süni intellektə bəzi emosiyalar ötürülsə də, hələ tam əhatə olunmayıb. Süni intellekt özü də bir təkamül prosesindən keçir – biz hələ onun birinci nəsli ilə işləyirik, ikinci nəsil meydana çıxır, və super süni intellekt üzərində işlər davam edir. Məqsəd insanın malik olduğu emosiyaları və instinktləri süni intellektə ötürməkdir.

Süni intellektin yaddaş imkanlarını insan yaddaşı ilə müqayisə etdikdə görürük ki, o, artıq insan yaddaşını geridə qoyur və daha yüksək performans nümayiş etdirir. İnsan instinktləri – yaşamaq, qorunmaq, çoxalmaq kimi motivlər insan davranışlarının əsasını təşkil edir və avtomatik, şüursuz şəkildə fəaliyyət göstərir. Emosiyalar isə həm şüurla, həm də obyekt-subyekt münasibətləri çərçivəsində formalaşır. Süni intellekt hazırda bəzi emosiyaları və instinktiv davranışların sadələşdirilmiş modellərini əks etdirə bilir. Bu, insan psixologiyasını daha yaxşı anlamağa kömək edən bir güzgü rolunu oynayır. Məsələn, süni intellekt insan emosional reaksiyalarını analiz edərək müəyyən vəziyyətlərdə hansı qərarların verildiyini izah edə bilər. O, həm də insan beyninin emosiyaları necə emal etdiyini dəqiq şəkildə öyrənməyə imkan yaradır. Bundan əlavə, empatiyanın simulyasiyası məsələsi də diqqətəlayiqdir. Empatiya cəmiyyətdə qarşılıqlı anlaşmanı təmin edən əsas ünsürlərdəndir. İnsanlar qarşı tərəfin emosiyalarını dərk edərək onun vəziyyətini anlayır və münasibətlərini formalaşdırır. Süni intellekt empatiyanı simulyasiya etməklə insan münasibətlərini daha dərindən başa düşmək üçün yeni perspektivlər təqdim edə bilər. Süni intellektin emosiyaları və hissləri simulyasiya etməsi insan təcrübəsinin bəzi aspektlərini daha yaxşı dərk etməyə imkan verir. Məsələn, qorxu və sevinc kimi emosiyaların necə formalaşdığını araşdırmaq mümkündür. Bu məsələyə müxtəlif yanaşmalar və nəzəriyyələr mövcuddur. İnsan emosiyalarının və instinktlərinin necə idarə olunması mübahisəli məsələdir. Ancaq süni intellekt bizə emosional davranışların mahiyyətini və səbəblərini öyrənmək üçün yeni imkanlar təqdim edir. Digər tərəfdən, süni intellekt vasitəsilə insan instinktlərinin təkamül tarixi və bu davranışların zamanla necə dəyişdiyi də araşdırıla bilər. Eyni zamanda, mədəni təsirlər kontekstində süni intellekt bizə fərqli mədəniyyətlərdə emosiyaların ifadə olunma yollarını müqayisə etməyə kömək edə bilər. Bu da insan davranışlarına mədəni müxtəlifliyin təsirini öyrənmək üçün yeni imkanlar açır.

- İnsan təcrübəsinin mexanikləşdirilməsi məsələsi də maraqlıdır. Əgər süni intellekt insan davranışlarını tam şəkildə simulyasiya edə bilsə, bu, insan təcrübəsinin unikal olma anlayışını dəyişdirə bilər. Bu da insan kimliyi ilə bağlı yeni suallar ortaya çıxarır: İnsan özünü həmişə unikal hiss edəcəkmi? Süni modellər insanların öz məqsədlərini dərk etməsinə təsir göstərə bilərmi?

- Bütün bunlar göstərir ki, süni intellekt insan emosiyaları və instinktlərini simulyasiya etməklə, insanın kim olduğunu daha dərindən anlamağa imkan yaradır. O, həm də psixoloji sağlamlıq problemlərinin həllinə töhfə verə, təkamül və mədəniyyətlə bağlı yeni perspektivlər təqdim edə bilər. Lakin bu proses etik, fəlsəfi və sosial suallar da meydana çıxarır. Süni intellektin emosiyaları və instinktləri simulyasiya etməsi, əslində, dərin fəlsəfi problemlərə toxunur və bu suallara tam cavab tapmaq üçün müxtəlif elmi sahələrin birgə araşdırmasına ehtiyac var. Hazırkı süni intellektin inkişafı onun ətraf mühiti necə dərk etməsi, emosiyalar və duyğularla bağlı qərarlar qəbul etməsi, yaddaş imkanları və kreativ düşüncə qabiliyyətinə sahib olması kimi məsələləri də gündəmə gətirir. Bu mövzuların hər biri ayrıca geniş araşdırma tələb edir.

- Necə düşünürsünüz süni intellektin sənət yaratması (şeir, musiqi, rəsm) gələcəkdə insan yaradıcılığını sıradan çıxara biləcəyindən narahat olanlar var. Bu narahatlıq nə qədər əsaslıdır?

- Süni intellektin sənət yaratmasının gələcəkdə insan yaradıcılığına təhdid olub-olmaması mövzusunda düşüncələr müxtəlifdir. Mənə elə gəlir ki, artıq süni intellekt ən yüksək şahmatçılardan daha yaxşı şahmat oynaya, daha yaxşı rəssam, daha sürətli, operativ və yaxşı sənətlər yarada bilər. Süni intellekt artıq şeir yazır, musiqi bəstələyir, rəsm çəkir. Təbii ki, bu vəziyyət sənət sahəsində çalışanları narahat edir. Bu narahatlığa həm texnoloji, həm də mədəni aspektlər daxildir. Düşünürəm ki, insan yaradıcı qüvvəsi sadəcə texniki bacarıqlardan ibarət deyil, həm də emosiyalardan, şəxsi təcrübələrdən, sosial şəraitdən və mədəniyyətin açılmasından qaynaqlanır. İnsan yaradıcı gücü müəyyən mənada bir kontekst prosesidir. Bu sahədə süni intellektin müdaxiləsi hələ ki, həmin emosional və mədəni aspektlərdən fərqlidir. İnsan sənətində yaranan unikallıq, şəxsi izlərdən qaynaqlanır, bu isə süni intellektin yaratdığı əsərlərdə mövcud deyil.

Bununla belə, süni intellektin sənət yaratma qabiliyyəti bu gün çox inkişaf edib. Süni intellekt, həmçinin insanın yaratdığı bir çox sənət nümunələrini analiz edərək, yeni əsərlər yarada bilir. O, fərqli sənətkarların üslubunu dəyişdirə və birləşdirə, həmçinin yaradıcı performanslarını mükəmməlləşdirə bilər. Bu, süni intellektin geniş imkanlarını ortaya qoyur.

Lakin bəzi insanlar bunu yalnız proqramlaşdırma nəticəsi kimi qiymətləndirir. Lakin, mən belə düşünmürəm. Bir sənətkarın, əvvəlki təcrübələrinə və zamanla qazandığı bacarıqlara əsaslanaraq sənət yaratması fərqli bir yanaşmadır. Süni intellekt də müəyyən məlumatlar və alqoritmlərlə, zamanla təcrübə qazanaraq daha yaxşı sənət nümunələri ortaya qoya bilər.

Süni intellektin yaradacağı sənət əsərlərinin dəyəri haqqında isə bəzi suallar mövcuddur. İnsan yaradıcılığının dəyəri onun şəxsi təcrübəsindən və hislərindən qaynaqlanır. Buna görə də bəzi insanlar süni intellektin yaratdığı sənət əsərlərinin dəyərini aşağı qiymətləndirirlər. Süni intellektin yaratdığı əsərlər, təkcə alqoritmlar və məlumatlara əsaslanır, amma bu sənət insanın öz təcrübəsi və hissləri ilə formalaşır. Bu səbəbdən, süni intellektin yaradacağı sənət, insanın yaradıcılığını sıradan çıxarmayacaq, amma onun formasını dəyişdirə və daha yaxşı imkanlar təmin edə bilər. Nəticə olaraq, süni intellektin sənət yaratması, insan yaradıcılığını sıradan çıxarmayacaq. Əksinə, süni intellektin yaratdığı yeni formalar və imkanlar insanların yaradıcı potensialını daha da inkişaf etdirə bilər. Lakin, etik, iqtisadi və mədəni problemlər də bu sahədə müzakirə olunmalıdır.

- Süni intellekt gələcəkdə mədəniyyətlər arasında qavrama və ünsiyyət baryerlərini necə dəyişə bilər?

- Süni intellektin gələcəkdə mədəniyyətlər arasında anlaşma və ünsiyyət baryerlərinə təsiri çoxşaxəlidir. Dil baryerləri, mədəni fərqliliklər, stereotiplər və qərəzlər müxtəlif cəmiyyətlər arasında ünsiyyətə mane ola bilər. Lakin süni intellektin inkişafı bu baryerlərin aşılmasına və daha dərin qarşılıqlı anlaşmaya xidmət edə bilər. Birinci növbədə, süni intellekt dil baryerini aradan qaldırmaq üçün güclü alətə çevrilir. Canlı nitq tərcümə texnologiyaları vasitəsilə insanlar artıq fərqli dillərdə ünsiyyət qura bilirlər. Bu isə qloballaşan dünyada müxtəlif mədəniyyətlər arasında əlaqələri daha da gücləndirir. İkincisi, süni intellekt müxtəlif mədəniyyətlərin dəyərlərini və adət-ənənələrini daha obyektiv şəkildə analiz edərək insanlara təqdim edə bilər. Bunun sayəsində insanlar digər mədəniyyətlər haqqında daha dəqiq bilgilər əldə edərək stereotipləri və qərəzləri aşa bilərlər. Üçüncüsü, süni intellekt mədəniyyətlərarası dialoqu gücləndirən virtual platformalar yarada bilər. Bu platformalar vasitəsilə insanlar fərqli regionlardan olan insanlarla qarşılıqlı əlaqə quraraq onların dünyagörüşünü daha yaxşı başa düşə bilərlər. Lakin süni intellektin bu prosesdə yaratdığı bəzi risklər də var. Məsələn, dominant mədəniyyətlərin informasiya axınını idarə etməsi nəticəsində kiçik mədəniyyətlərin assimilyasiya olunma təhlükəsi yaranır. Süni intellekt vasitəsilə böyük mədəniyyətlər kiçik mədəniyyətləri öz içində əridə bilər. Bundan başqa, süni intellektin verdiyi məlumatların obyektivliyi də vacib məsələdir. Əgər süni intellekt müəyyən dəyərlər əsasında proqramlaşdırılarsa, bu, bəzi mədəniyyətlərin yanlış təqdim olunmasına səbəb ola bilər.

Nəticə etibarilə, süni intellekt həm böyük imkanlar yaradır, həm də müəyyən təhlükələr doğurur. Bu texnologiyanın inkişafını idarə etmək və onu bəşəriyyətin xeyrinə yönləndirmək üçün ciddi intellektual və etik yanaşma tələb olunur.

Gültac Mehdizadə