Babək və xürrəmilik hərəkatının orta əsr mənbələrində təhlili

Biz xürrəmiliyin və ya Babək hərəkatının mənbələrdə nə qədər obyektiv əks olunub-olunmamasını bilmək üçün, ilk növbədə bu barədə məlumat verən mənbələri, onların müəlliflərinin mövqeyini və müvafiq siyasi hakimiyyətin siyasi-ideoloji baxışlarını xüsusi metodlar vasitəsilə müəyyənləşdirməli və tarixi hadisələri ideoloji maraqların fövqündə araşdırmalıyıq. Çünki bu gün olduğu kimi, əvvəlki dövrlərdə də tarix siyasi iradənin diktəsi altında yazılmışdır. Buna görə də əsil tarix, tarixi obrazlar təzyiqlər və təhriflər yolu ilə yaddaşlardan silinərək tədricən qəhrəmanlıq dastanlarının ümumiləşmiş arxaik obrazlarında mifləşmişdir. Lakin tarixi keçid dövrlərində mövcud arxetiplər rəmzi şüuraltı səviyyədən ictimai şüur səviyyəsinə qədər ucalmış və yenidən yaranan ideoloji çərçivələrə salınaraq təhrif olunmuşlar.

Babək və xürrəmilik hərəkatı, XIX və XX əsrə qədər ya ümumiyyətlə xatırlanmamış, ya da orta əsrlərdə bir qism tarixçilər tərəfindən əvvəlki məlumatların təkrar olunması və ya hadisələrin həmin səpgidə dəyərləndirilməsi ilə davam etmişdir. XIX və XX əsrlərdən başlayaraq qərb müstəmləkəçiliyi, şərq xalqlarının qədim və orta əsrlər tarixini öyrənməyə və onu öz mənafeləri istiqamətində təhrif etməyə maraqlı olmuşlar. Onlar Müsəlman Şərqində yaşayan qeyri-ərəblərin (iranlıların) tarixi-keçmişini, dini dünyagörüşünü ideallaşdıraraq, onu orta əsr müsəlman mədəniyyətinə qarşı qoymuş və xürrəmilik hərəkatını əvvəlki səltənətlərin (Sasani, Əhəməni) bərpa edilməsi istiqamətində ortaya çıxan sosial hərəkat kimi dəyərləndirmişlər. Bu özünü SSRİ dövründə daha qabarıq şəkildə göstərdi və sovet ideologiyası, xürrəmiliyi sinfi hərəkat kimi qələmə verərək, onu antiislam, ateizm və antiburjuaziya təbliğatında istifadə etdi. Lakin VII-IX əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində müasir dünya tədqiqatçıları arasında akademik Ziya Bünyadovun müstəsna yeri vardır. O, öz dəyərli tədqiqatı ilə Babəkin şəxsiyyətinə və xürrəmilik hərəkatına böyük aydınlıq gətirmişdir. Azərbaycanda son dövrdə bu mövzuyla əlaqədar maraqlı tədqiqat işləri meydana çıxmışdır.

•  Babək və hürrəmilik hərəkatı barədə məlumat verən əsas müəlliflər kimlərdir?

Biz, əsasən Ziya Bünyadovun “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” əsərinin əlavələr bölməsində Babək və Xürrəminlik haqqında məlumat verən orta əsr mənbələrinin azərbaycan dilinə edilmiş tərcümə mətnlərinə istinad etmişik. Buna görə də, mənbə olaraq Ziya Bünyadovun müvafiq əsərini qeyd edirik.  

Orta əsr müsəlman və qismən xristian müəlliflərinin Babək hərəkatı barədə verdikləri məlumatlar, bizim Babəkin şəxsiyyəti və onun rəhbərlik etdiyi hərəkat barədə tarixi təsəvvürlərimizi formalaşdırır. Bu məlumatlar oxucunu belə bir qənaətə yönəldir: Babək hərəkatı qəddar, qarətçi, əxlaqsız dini-separatçı bir hərəkat kimi xilafətin dağılmasına və əvvəlki Sasani şahlığının, məcusiliyin bərpa olunmasına yönəlmişdir. 

Şübhəsiz, bu həmin dövrdə elmi mühiti öz təsir dairəsində saxlayan Abbasi hökumətinin mövqeyi idi. Buna görə də, mənbələrə istinad edərək hadisələri qiymətləndirmədən əvvəl, bu mənbələrin müqayisəli təhlilini aparmaq və müəlliflərin kimliyini müəyyənləşdirmək daha məqsədəuyğundur. 

Babək hərəkatı barədə məlumat verən və əsərləri dövrümüzə qədər gəlib çatan müəlliflər bunlardır: 

Əbu Cəfər ət-Təbəri, Əbu Hənifə Dinəvəri, Əbu Tahir Məqdisi, İbn əl-İbri, Məsudi, Əbu Mənsur Bağdadi, İbn İshaq Nədimi, Əhməd ibn Əsəm əl-Kufi, Nizamülmülk, İbn Kəsir və s.

Müxtəlif dövrlərdə yaşayan bu müəlliflərin heç biri Babək hərəkatının baş verdiyi dövrdə yaşamamışlar. Bu hadisələrin baş verdiyi dövrdə yaşayan müsəlman tarixçilərinin Babək hərəkatı ilə bağlı əsərləri (və ya məlumatları) isə, dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Demək olar ki, əsərləri dövrümüzə qədər gəlib çatan müəlliflərin heç biri xüsusilə Babək hərəkatı barədə məlumat verərkən, nə bir əsərə, nə də bir müəllifin adına istinad etmişlər. Buna görə də, bu məlumatların ilk dəfə kimlər tərəfindən verilməsi və ilk dəfə hansı formada çatdırılması sual olaraq qalır.  

Bütün müəlliflər Babəkin xəlifə Mötəsimə qədərki mübarizə tarixi barədə cüzi xronoloji məlumat verməklə kifayətlənmişlər. Onlar Afşinin sərkərdəliyi ilə xilafət ordusunun uğur qazandığı və Babəkin məğlubiyyəti ilə nəticələnən son döyüş illəri (220-223/835-838) barədə geniş məlumat vermiş, lakin Babək hərəkatının uğurları ilə davam edən və xilafət ordusunun aramsız məğlubiyyəti ilə nəticələnən dövrlər (201-220/816-835) barədə susmağa üstünlük vermişlər. Yəni mənbələrin heç birində Babək hərəkatının uğurlarını əks etdirən 20 illik mübarizə tarixi öz əksini tapmamışdır. Əbül-Fərəc ən-Nədimi isə, Babəkin bu 20 illik mübarizə tarixindən əvvəlki uşaqlıq, gənclik illərini və onun valideynlərini ləkələməklə məşğul olmuşdur. 

Əsərləri dövrümüzə qədər gəlib çatan müəlliflər arasında Babək hərəkatı barədə ən müfəssəl və geniş məlumat verən yeganə müəllif Əbu Cəfər ət-Təbəridir. Onun Babək hərəkatı barədə verdiyi məlumatların həcmi, digər müəlliflərin bu barədə yazdıqlarının ümumi həcmindən çoxdur. O, əvvəlki tarixçilər nəslinin növbəti varisi və X əsrin əvvəllərindən formalaşan yeni islam tarixşünaslığının banisi hesab olunduğuna görə, onun “Tarix ər-Rüsul vəl-müluk” əsəri sonrakı müsəlman tarixçilər nəslinin əsas mənbəyinə çevrilmişdir. Bunu ondan sonrakı dövrlərdə yaşayan Əhməd ibn Əsəm əl-Kufi, Məsudi, Nizamülmülk, İbn Kəsir və başqa müəlliflərin Babək hərəkatı barədə verdikləri məlumatlarda daha aydın görmək mümkündür. Məsələn, İbn Kəsir “əl-Bidayə vən nihayə” əsərində Babək barədə məlumat verərkən, tez-tez Təbəriyə əsaslanaraq deyir: “İbn Cərir, bunu təfərüatı ilə anlatmışdır.” Lakin bəzi yerlərdə Təbərinin dediklərini yazmır. Təbəri yazır ki, Babək əsir düşəndə Səhl ibn Sumbata deyir: “Olmaya sən məni yəhudilərə [yəni ərəblərə] cüzi bir pula satıbsan?” [Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı 2007, 35]. İbn Kəsir isə, bu hissəsini əsərində yazmır.

Əbu Cəfər ət-Təbəri (838-923) və Əbu Hənifə Dinəvəri (820-895) digər müəlliflər arasında Babək hərəkatına (816-838) yaxın bir dövrdə və yaxın bir coğrafiyada yaşamışlar. 

Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir ət-Təbəri vaxtilə xürrəmilik hərəkatının ilk əsas mərkəzlərindən biri olmaqla yanaşı, həm də Babəkin müttəfiqi Məzyərin əmirlik etdiyi və Azərbaycana qonşu ərazidə yerləşən Təbəristanın Amul şəhərində 838-cu ildə dünyaya gəlmiş və elm dalınca Rey, Bəsrə, Kufə, Mədinə, Suriya və Misir kimi şəhər və ölkələri dolaşdıqdan sonra, xilafətin  mərkəzi olan Bağdada yerləşmiş və orada da 923-cü ildə vəfat etmişdir. Əhməd bin Davud b. Vənənd əd-Dinəvəri (künyəsi: Əbu Hənifə və Əbu Musa) isə, IX əsrin əvvəllərində (təqribən b.e.820) xürrəmilik hərəkatının cərəyan etdiyi yerlərdən olan İraqın Dinəvər qəsəbəsində dünyaya gəlmiş və 895-ci (h. 282) ildə orada da vəfat etmişdir [İslam Ansiklopedisi, TDV, İstanbul, 1994, c. 9, s. 356-358]. 

Hər iki müəllif Babəkin dövründə yaşamasalar da, həmin hadisələrin canlı şahidi olan insanların arasında yaşamışlar. Xürrəmiliklə əlaqədar hadisələrin izlərini xatırlayan Dinəvəri deyir: “Onun (Babəkin) üstünə gedən [Abdullah] yolda Dinəvərdə və onun ətrafmda bizim günlərədək "Abdullah ibn Tahir qalası" ilə məşhur olan yerdə qaldı. Bu yer, öz üzümlükləri ilə məşhurdur.” [Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı 2007, 376]. 

Onların Babək barədə əvvəlki müəlliflərin əsərlərindən və ya onlardan qalan hissələrdən ən çox istifadə etmək, xalq arasında hadisələr barədə həqiqəti bilmək üçün məlumat toplayıb araşdırmaq imkanları daha çox olmuşdur. Əbu Hənifə Dinəvərinin “Kitab əl-əxbar ət-tivəl” (Uzun rəvayətlər kitabı) əsəri Təbərinin “Tarix ər-Rüsul vəl-müluk” (Peyğəmbərlərin və hökmdarların tarixi) əsərindən əvvəlki illərdə yazılmışdır. Təbəri öz əsərini bitirəndə, Dinəvəri vəfat etmişdir. Lakin buna baxmayaraq, hər iki müəllifin məlumatlarının əksər hissəsi üst-üstə düşür. Bu isə, Dinəvərinin istifadə etdiyi mənbələrdən Təbərinin də istifadə etdiyini göstərir. Dinəvəridən fərqli olaraq, Təbərinin geniş və müfəssəl məlumatları, onun daha çox mənbələrdən istifadə etdiyinə işarədir. Lakin nə Dinəvəri, nə də Təbəri, Babək hərəkatı barədə əldə etdiyi məlumatların mənbəyini öz əsərlərində göstərməmişlər. Biz bu ənənəni, həm əvvəlki dövrlərdə, həm də sonrakı dövrlərdə onların əsərlərindən yararlanan müəlliflərdə də müşahidə edirik. Dinəvəri öz dövrünün müəlliflərindən fərqli olaraq Babək hərəkatı barədə susmamışdır. Halbuki, onun həmdövrü olan Yəqubi, Bəlazuri, ibn Xordadbeh kimi məşhur tarixçi və coğrafşünasların Babək hərəkatı barədə susmaları müəyyən suallar meydana çıxarır. 

Əsərləri dövrümüzə qədər gəlib çatan müəlliflər arasında Babəkin ailəsi, gənclik illəri və onun ilk dəfə xürrəmilərə qoşulması dövrü (hicri 201/816 ilədək) barədə geniş məlumat verən İbn İshaq ən-Nədimdir. 

Əbül-Fərəc Məhəmməd b. Əbi Yaqub ibn İshaq ən-Nədim barədə məlumat azdır. O, təqribən 932-ci (h.320) ildə Bağdad şəhərində dünyaya gəlmiş və orada da 995 (h. 385) ildə vəfat etmişdir. O, yazı, dil, ədəbiyyat, hədis, fiqh, fəlsəfə, məntiq və digər elmlərlə əlaqədar biliklərini dolayı və ya birbaşa yolla Əbu Səid əs-Sayrafi, Əbü’l-Fərəc əl-İsfahani, İsa b. Əli, Əbu Abdullah əl-Mərzübani, İbnü’l-Hammar, İbn Kirnib və Əbu Süleyman əs-Sicistani kimi alimlərdən almışdır [İslam Ansiklopedisi, TDV, İstanbul, 1994, c 21, s. 171-173 ].

O, Təbəridən sonrakı dövrdə yaşayan müəlliflərdəndir. Lakin ona qədər nə Dinəvəri, nə də Təbəri, Babəkin ailə həyatını və gənclik illərini bu qədər işıqlandırmamış və bu məsələnin üstündən ötəri keçmişlər. Əbül-Fərəc ən-Nədim bu cür müəmmalı məlumatları haradan və necə əldə etməsi çox düşündürücüdür. O, “Kitab əl-Fihrist” əsərində Babəkin ailə və şəxsiyyətindən bəhs edərkən, Vaqid ibn Əmr ət-Təmiminin “Babəkin tarixi” əsərinə istinad etdiyini bildirir. Lakin belə bir əsərin və müəllifin mövcudluğu barədə başqa heç bir müəllif məlumat vermir. Halbuki, əvvəlki nəsil tarixçilərin adları sonrakı dövr müəlliflərindən bir neçəsinin əsərlərində bir neçə dəfə xatırlanır. Necə ola bilərdi ki, Babək hərəkatı barədə məlumat toplamaqla məşğul olan, dövr, məkan və status baxımından hadisələri daha yaxından tədqiq etmək imkanlarına malik olan Təbəri, Dinəvəri kimi tarixçilər, Babəkə həsr olunan belə bir əsərin mövcudluğundan və onun müəllifindən bixəbər olsunlar? 

Həmçinin, Nədiminin Təmimiyə istinadən verdiyi məlumatlar, ondan əvvəlki dövrdə yaşayan müəlliflərin əsərlərində öz əksini tapmır. Əgər bu əsər və onun müəllifi Nədimidən əvvəl yaşayan müəlliflərə məlum olsaydı, Nədiminin söylədikləri heç olmasa məzmun baxımından bu və ya digər şəkildə onların əsərlərində öz əksini tapardı. 

Yaxud Nədimi “Babəkin tarixi” kimi bir kitabı ələ keçirsəydi, Babək və hürrəmilik barədə daha geniş məlumatlar verərdi. Halbuki, onun Babəklə əlaqədar məlumatlarının böyük hissəsini qeyri-real məqamlar, uydurmalar və iftiralar təşkil edir. Yerdə qalan cüzi bir məlumat isə, Babək barədə hər hansı bir kitaba deyil, ələ keçirdiyi kitablardan hər hansı deyilməmiş yeni bir məlumata istinad edə bilərdi. Buna görə də, Əbül-Fərəc ən-Nədimin istinad etdiyi mənbə və müəllif, bir çox şübhələrin yaranmasına səbəb olur. Lakin sonralar Babəkin ailəsi, gənclik illərini barədə məlumat vermək istəyən Əbu Tahir Məqdisi, İbn əl-İbri kimi müəlliflər Nədiminin “Fihrist” əsərindən istifadə etmişlər. Çünki Nədimi ənənəvi olaraq öz atasının və ya babasının kitabçılıq (vərraq) peşəsinin davamçısı olmuş və bununla əlaqədar olaraq bir çox unudulmuş müəllif və kitablar barədə ensiklopedik “Fihrist” əsərini ərsəyə gətirmişdir. Nədiminin “Fihrist” əsəri sayəsində bir çox unudulmuş müəllif və kitablar barədə məlumatlar dövrümüzə gəlib çatmışdır.

Əbu Tahir əl-Məqdisi “Kitab əl-Bəd və-t Tarix” əsərində (s. 114-118) Nədiminin Babəkin ailəsi, gənclik illəri və Cavidanın yerinə keçməsi ilə bağlı söylədiklərini bir qədər yığcam şəkildə təkrarlayır. Nədiminin “Fihrist” əsərində verdiyi məlumatlardan çoxları istifadə etmişlər. Əbu Tahir Məqdisi “Kitab əl-Bəd və-t Tarix” əsərində (s. 114-118)  İbn əl-İbri “Tarixi müxtəsər əd-duvəl” əsərində (s. 240-241) Babək və Xürrəmilik barədə məlumat verərkən, Nədiminin bu barədə söylədiklərinə əsaslanmışlar.

Mənbələrdə verilən məlumatların müqayisəli təhlili nəticəsində məlum olur ki, digər müəlliflərin Babək və onun hərəkatı barədə istinad etmədən verdikləri məlumatlar, əsasən onlardan əvvəlki dövrdə yaşayan və Babək hərəkatının son dövrlərini (835-838) müfəssəl şəkildə təsvir edən Əbu Cəfər ət-Təbərinin və Babəkin mübarizə dövrünə qədərki dövrü (201/816) işıqlandıran Əbül-Fərəc ən-Nədimin əsərlərindən qaynaqlanmışdır. Onlar bu müəlliflərin əsərlərindən əldə etdikləri məlumatların müəyyən bir qismini olduğu kimi təkrarlamış və ya mətnin məzmunu üzərində ümumiləşdirmələr aparmış, yaxud deyilən hər hansı bir fikri öz təxəyyülünə əsaslanaraq süni şəkildə genişləndirmişlər. Bu məlumatlar arasında yeni bir fikrə demək olar ki, təsadüf etmək olmur. Bəzən istinadsız cüzi əlavələr müşahidə olunur ki, biz onların hansı mənbələrdən əldə olunduğunu, yaxud necə meydana çıxdığını bilmirik. 

Lakin bu o demək deyildir ki, digər müəlliflər bu əsərlərdən başqa heç bir mənbəyə istinad etməmişlər. Çünki, müəlliflərin verdiyi məlumatların əksər hissəsi Təbərinin yazdıqları ilə üst-üstə düşsə də, üst-üstə düşməyən əlavə və zidd məlumatlara da təsadüf olunur. Bu isə, orta əsrlərdə bizə məlum olmayan alternativ mənbələrin mövcudluğundan xəbər verir.

 • Babək və hürrəmilik hərəkatı barədə məlumat verən müəlliflər niyə əvvəlki müəlliflərə istinad etmirlər?

Mənbələrdə diqqətimizi çəkən cəhətlərdən biri odur ki, bütün müəlliflər Babək və hürrəmiliklə (yaxud bunun kimi müxalif qüvvələrlə) bağlı məlumat verərkən heç bir mənbəyə istinad etmirlər və ənənəvi olaraq müvafiq tarixi hadisələri istinadsız şəkildə təqdim edirlər. Bunun bariz nümunəsini, Təbərinin və Əbu Tahir Məqdisinin heç bir mənbəyə istinad etmədən, tez-tez “İnandığım adamlardan biri mənə dedi ki”, “deyirlər ki” “deyildiyinə görə” “rəvayətə görə” “rəvayət edirlər ki” şayiə formullarından istifadə etməsində, Əsəm əl-Kufinin “(müəllif) deyir”, “deyir” kimi adsız istinadlarından müşahidə etmək olar. Halbuki, Babək barədə istinadsız məlumat verən bu müəlliflərin hamısı digər tarixi hadisələr barədə məlumat verərkən, qismən əvvəlki müəlliflərin adlarına və mənbənin mənşəyinə istinad edirlər [Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı 1989, 309]. Digər tarixi hadisələri və ya hədisləri zəif istinadla rəvayət etməkdə bir-birini ittiham edən müəlliflər, niyə Babək və hürrəmiliklə bağlı məlumatların heç bir mənbəyə istinad olunmamasına görə bir-birini ittiham etməyərək susurlar və bu ənənəni əvvəllər olduğu kimi sonrakı dövrlərdə də davam etdirirlər?

Ümumiyyətlə, bu VIII-X əsrlərdə yeni formalaşmaqda olan ilk müsəlman tarixşünaslığının çatışmayan cəhətlərindən idi. Sonrakı nəsil tarixçilər özlərindən əvvəlkilərin adlarına və əsərlərinə çox zəif istinad edərək və ya etməyərək dediklərini sübut etməyə çalışmışlar. Tədricən hədis elminin daha təkmil metod və prinsipləri, tarix elmində istinadların tətbiq olunmasına və məlumatların əsaslandırılmasına təsir göstərmişdir. Buna görə də, bir qrup tarixçilər digərlərini zəif istinada görə daima tənqid etmiş və onların məlumatlarını etibarsız saymışlar. Lakin X əsrdə yaşayan Yəqubi kimi tarixçilər isə, əsərlərinin daxilində deyil, yanlız əvvəlində istinad etdiyi müəlliflərin adlarını çəkməklə kifayətlənmişlər. Bu, artıq X əsrdə tarix sahəsində yeni yanaşma ilə ənənəvi yanaşma arasında qarşıdurmanın olduğunu təsdiq edir. Bu qarşıdurma nəticəsində əvvəlki müəlliflərin əsərlərinin bir çoxunun yoxa çıxma ehtimalı böyükdür.   

Göründüyü kimi, burada şübhəli məqamlar mövcuddur. Babəkin rəhbərlik etdiyi hərəkata (816-838) yaxın bir dövr və coğrafiyada yaşayan Əbu Hənifə Dinəvərinin (820-895): «Onun (Babəkin) əsli və təlimi haqqında adamlar müxtəlif rəydədirlər», [Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı 2007, 309] yaxud Məhəmməd Üvfinin: «Deyirlər ki, onun (Babəkin) atasının kim olduğu məlum deyildir» [Məhəmməd Üvfi. «Cavaməl-hekayət və ləvamər-rəvayət» əsəri. Səid Nəfisi. Babək. «Elm» Bakı 1990, 5-6] – demələri, xalq arasında Babək barədə bir-birinə zidd şayiə, yalan və iftiraların yayıldığını təsdiq edir. Lakin heç bir müəllif Babək barədə verdiyi məlumatların hamısını özündən uydura və ya şayiələrə əsaslanaraq məlumat verə bilməzdi. Çünki Təbəri, Dinəvəri və digər müəlliflərin əsərlərində bu tip şayiə və iftira xarakterli məlumatlarla yanaşı, hərbi əməliyyatların gedişatını, döyüş zonalarıyla bağlı coğrafi bilikləri əks etdirən ciddi məlumatlar da vardır. Bu cür məlumatlar yanlız konkret mənbədən götürülə bilərdi. Bəs nəyə görə bu mənbənin və ya müəllifin adı çəkilmir? Axı, bu istinadlar verilən məlumatları daha inandırıcı edərdi.  

Təbəri «Tarix ər-Rüsul vəl-müluk» əsərinin giriş hissəsində yazır: “Bu kitabımızı araşdıran bilsin ki, burada demək istədiyim mövzular barədə nə demişəmsə, açıq şəkildə bildirilən xəbərlərə və adlarını çəkdiyim ravilərin (rəvayətçilərin) rəvayətlərinə əsaslanır. Mən çox məhdud halları çıxmaq şərtiylə, nə əqli dəlillər yoluyla anlatmağa, nə də duyğulara istinadən nəticə çıxarmağa meyl edirəm. Çünki keçmiş insanlarla əlaqədar biliklər və indikilər haqqındakı mövcud xəbərlər, bu insanları yaş etibarı ilə şəxsən görməyənlər tərəfindən əldə edilə bilməz. İkinci halda məlumat, məntiq və duyğu yolu ilə deyil, ravilərin ya da nəql edənlərin sözlərindən əldə edilə bilər. Bu kitabda oxucu qeyri-real, həqiqətəuyğun olmayan, qəbul olunması mümkün olmayan və ya onu narahat edən xəbərlərə təsadüf etsə, bilsin ki, bu bizim deyil, bu xəbəri bizə nəql edənlərin məsuliyyətidir. Çünki biz, sadəcə olaraq onları olduğu kimi sizə söyləmişik.” [Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı 1989].

Təbərinin söylədiklərindən belə çıxır ki, onun Babək və hürrəmilər barədə yazdıqlarının məsuliyyəti ona deyil, bu məlumatları çatdıran müəlliflərin mənbələrinə aiddir. Əgər belədirsə, onda niyə bu müəlliflərin və ya onların əsərlərinin adını çəkmir? «Tarix ər-Rüsul vəl-müluk» əsərinin başqa mövzulara aid hissələrində istinad etdiyi müəlliflərin adlarını çəkdiyi təqdirdə, niyə Babək və hürrəmilər barədə verilən məlumatların mənbəyini göstərmir? Niyə digər müəlliflər də bu mövzuyla əlaqədar mənbəni gizlədirlər?   

• Təbəri və digər müəlliflər Babək və hürrəmiliklə bağlı məlumatların ünvanını niyə gizlətməyə çalışırlar?

Bu suala cavab olaraq bir neçə ehtimal irəli sürmək olar:  

1. Onlar özlərindən əvvəlki müəlliflərin əsərlərini və ya məlumatlarını mənimsəməyə çalışmışlar?

Təbəri, VII-IX əsr hadisələrindən bəhs edərkən, əsasən Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Ömər əl-Vəqidi, Əbu Mihnəf, Əbu Maşər, əl-Mədaini, Avanə b. əl-Hakəm, Ömər b. Şəbbə (İbn Şəbbə), İbnü’l Kəlbi, Əli ibn Abdulla ibn Əbi Sayf Əbu əl-Həsənin və başqa İraq məktəbi tarixçilərinin əsasən dövrümüzə gəlib çatmayan əsərlərinə istinad edir [3]. Bu müəlliflərdən biri və ya bir neçəsi Təbərinin hürrəmilər barədə verilən məlumatlarının müəllifi ola bilərdi. Lakin Təbəri nədənsə bu mövzuya gələndə onların adlarını çəkmir. Halbuki, eyni əsərdə digər mövzuyla əlaqədar olaraq müəlliflərin adları çəkilir. Bu hal təkcə ona deyil, həmçinin bu mövzudan bəhs edən digər müəlliflərə də aiddir. Nədimi istinad etdiyi müəllifin və onun əsərinin adını çəksə də, belə bir müəllif və əsərin adına heç bir mənbədə təsadüf olunmur. Eyni halın Təbəri və digər müəlliflərlə əlaqədar təkrarlanması onu göstərir ki, bu müəlliflər özlərindən əvvəlki müəlliflərin əsərlərini mənimsəmək məqsədi daşımamışlar.  

Təbərinin də əsərlərinin bir qismi dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Onun əsərləri həm Qərb, həm də Şərqdə dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Hicri 352-ci ildə (m. 974) onun əsərləri Samani vəziri Əbu Əli Muhamməd Bələmi tərəfindən ixtisar edilərək fars dilinə çevrilmişdir. Müəllif onu görünür tam mətndən tərcümə etmişdir. Çünki ərəb nüsxəsində olmayan mətnlərə fars tərcüməsində rast gəlinir. Buna görə də, onun əsərləri fars dilindən başqa dillərə tərcümə edilmişdir. Bu ixtisarlar arasında onun Babəklə bağlı məlumatlarının bir qisminin ixtisar edildiyini ehtimal etmək olar. 

2. Onlar hər hansı bir tarixçinin əsərindən deyil, məxfi dövlət arxivindən istifadə etmişlər?

Təbərinin Babəklə əlaqədar məlumatlarının əksər hissəsini, Babəkin xilafət ordusu ilə apardığı döyüşlərin coğrafiyası, hərbi əməliyyatların taktikası, döyüş ərəfəsində baş verən hadisələr, döyüşən tərəflər arasında aparılan danışıqlar, Babəkin əsir alınması və digər hərbi-məxfi xarakterli məlumatların geniş və müfəssəl təsviri təşkil edir. Bu cür məlumatlar, yanlız həmin dövrdə döyüşlərdə iştirak edən, regionun coğrafi şəraitini yaxından bilən və hərbi sirlərin etimad olunduğu dövlət adamı tərəfindən verilə bilərdi. Belə bir müəllif, Təbərinin əsərində adları çəkilən müəlliflərdən biri və ya bir neçəsi ola bilərdimi? Əgər bu belədirsə, onda nəyə görə Təbəri həmin müəllifin adının yerində “İnandığım adamlardan biri mənə dedi ki”, “deyirlər ki”, “deyildiyinə görə”, “rəvayətə görə”, “rəvayət edirlər ki [Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı 2007.]” şayiə formullarından istifadə edir? Axı, bu cür istinadlar Təbərinin yuxarıda söylədikləri ilə ziddiyyət təşkil edir. 

Təbərinin bu məlumatları hər hansı bir tarixçinin əsərindən deyil, məxfi dövlət arxivindən əldə etməsi ehtimalı da inandırıcı deyildir. Çünki Təbəridən başqa digər müəlliflər də (Dinəvəri, İbn Əsəm əl-Kufi, Məsudi) döyüşlərin gedişatını əks etdirən fərqli məlumatlar vermişlər. Müxtəlif dövrdə yaşayan bu müəlliflərin hamısının dövlət arxiv materiallarından istifadə etməsi ehtimalı da inandırı səslənmir. Deməli, Babək barədə məlumat verən müəlliflərin hamısı bu və ya digər dərəcədə, əsərləri dövrümüzə qədər gəlib çatmayan müəlliflərin əsərlərindən yararlanmışlar. Ancaq onların əsərlərindən yararlanan tarixçilərin nəyə görə onların adlarına istinad etməmələri sual olaraq qalır. 

Sonrakı dövr müəlliflərinin əvvəlkilərin əsərlərini mənimsəmək məqsədi ilə istinad etməkdən çəkindiklərini söyləsək yanılarıq. Çünki onların belə bir məqsədi olsaydı, yanlız Babəklə və digər müxalif qüvvələrlə bağlı deyil, başqa tarixi məlumatları da istinadsız şəkildə verərdilər. Halbuki, bu belə deyildir. Əgər bunun hərbi sirr olması ilə əlaqədar olduğunu düşünsək, yenə də inandırıcı olmaz. Çünki Təbərinin, Dinəvərinin və digər müəlliflərin bu məlumatları yazıya aldıqları dövrdə Abbasilərin hakimiyyəti zəifləmiş və artıq Babək tarixi keçmişə çevrilmişdir. Bəs, bunun səbəbi nə ilə bağlı ola bilərdi? Bunun yeganə səbəbi, həmin müəlliflərin Babək barədə uydurduqları yalan və iftiraların ört-basdır edilməsi ilə əlaqədar ola bilərdi. Çünki sonrakı dövr müəllifləri əvvəlki tarixçilərin əsərlərindən əsasən Babək hərəkatı ilə bağlı hərbi-coğrafi məlumatları əldə etmiş və sonra bu məlumatların arasına özlərindən bir çox yalan və iftiralar əlavə etmişlər (bunu mətnin məzmununa yamaq edilən bəzi söz, ifadə və cümlələrdə müşahidə etmək olar). Babəklə bağlı bu cür yalan və iftiraların əvvəlki müəlliflərin əsərlərində də olması mümkündür. Çünki bu məsələdə, tarixçilər həm öz şəxsi mənafelərini, həm də Abbasilər hökumətinin hadisələrə siyasi baxışlarını müdafiə edirdilər. Əgər onlar verdikləri məlumatların mənbələrinə istinad etsəydilər, onda istinad etdikləri mənbələrlə verdikləri məlumatlar arasında bir çox ziddiyyətlər meydana çıxardı. Çünki həmin dövrdə əvvəlki müəlliflərin əsərlərinin nüsxələri yanlız bu müəlliflərdə deyil, həmçinin digər müəlliflərdə və müxtəlif kitabxanalarda da olmuşdur. Buna görə də, müəlliflər ənənəvi olaraq Babəklə və digər müxalif qüvvələrlə əlaqədar məlumat verərkən, istinadlardan çəkinmiş və ortaya qoyduqları yalan və iftiralarla özlərinin hakimiyyətə sədaqətlərini sübut etməyə çalışmışlar.          

Babəkin dövründə yaşayan və həmin dövrdə baş verən hadisələri qələmə alanlardan sonrakı nəsil tarixçilərə Yəqubi (öl. 292/905), İbn Kuteybə (öl.276/889), Bəlazuri (öl. 279/892), Dinəvəri (220-282/895), İbn Xordadbeh kimi bəzi müəllifləri aid etmək olar. Onlar Babək dövrünə (816-838) yaxın bir dövrdə yaşadıqları üçün, onun barədə yazılan birinci mənbələrdən birbaşa istifadə edə bilərdilər. Təbəri (öl. 310/923), Məsudi (öl.346/957) kimi tarixçilər isə, onlardan sonra gələn müsəlman tarixçilər nəslinə aid olduqları üçün, onların və ya onlardan əvvəlki nəsil tarixçilərin əsərlərinə istinad etmişlər. Bəs nəyə görə Dinəvərini çıxmaq şərti ilə Təbəriyə, Məsudiyə qədər olan tarixçilər nəslinin Babək barədə məlumatları birbaşa olaraq dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır? Onları bundan çəkindirən nə olmuşdur? 

Düşünürəm ki, onları bundan heç nə çəkindirmirdi. Əgər belə olsaydı, həmin nəsil tarixçilərdən olan Dinəvəri də bu barədə susardı. Onların həyat və yaradıcılığı ilə yaxından tanış olanda görürsən ki, onların bu barədə məlumat vermək imkanları Təbəridən və Məsudidən daha çox olmuşdur. Onlar, əsərlərindən məlum olduğu kimi, regionun (xüsusilə, Azərbaycan və Arran ərazilərinin) hərbi-coğrafi şəraitinə daha yaxşı bələd olan hakimiyyətə sadiq insanlar idilər. Məsələn, Yəqubinin özü və valideynləri uzun müddət Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində valilik, katiblik vəzifələrini yerinə yetirmiş və regiona yaxından bələd olmuşlar. 

Əhməd b. Əbi Yəqub İshaq b. Cafər b. Vəhb b. Vadih əl-Əxbari əl-Abbasi əl-Yəqubi təxminən hicri III əsrin əvvəlində Bağdad şəhərində anadan olduğu və 292-ci (905) ildə vəfat etdiyi söylənilir. Təxminən həmin dövrdə yaşayan müəlliflərə İbn Kuteybə (öl.276/889), Bəlazuri (öl. 279/892) Dinəvəri (220-282/895) kimi tarixçiləri aid etmək olar.  

Bu baxımdan onların hadisələr barədə müfəssəl məlumat toplamaq, dövlət arxivlərinə və kitabxanalara müdaxilə etmək imkanları geniş olmuşdur. Onların bu baxımından Babək və onun yaşadığı ərazi barədə daha müfəssəl məlumatlarının olması şübhə doğurmur. Şübhə doğuran, onların bu hadisələr barədə susmalarıdır. Lakin, onların bu barədə olan əsərlərinin dövrümüzə gəlib çatmaması ehtimalı daha inandırıcı səslənir. 

Məsələn, Yəqubinin “Kitabu-l buldan” əsəri uzun müddət coğrafiyaşünaslar və tarixçilər üçün əsas mənbə  hesab olunmuşdur. O, qədim dövrlərdən başlayaraq hicri 259-cu (872) ilə qədər olan tarixi hadisələri xronoloji ardıcıllıqla istinadsız sərbəst şəkildə yazıya almışdır. O, öz məlumatlarını araşdırmaq üçün, çoxlu səyahətlər etmiş və hadisələr barədə dolğun məlumatlar çatdırmağa çalışmışdır [Salih Ari. “Tarihçi ve coğrafiyacı olarak Yakubi” İslami İlimler Dergisi. 2003. Say 2. s.  165] 

Yəqubi, Abbasilər divanında ənənəvi olaraq işləyən katiblər ailəsində dünyaya gəlmişdir. Yəqubinin özünün bildirdiyi kimi, onun babası Vadih xəlifə Mənsur tərəfindən azad edilən (mövla), sonra xəlifə tərəfindən Azərbaycana, Ermənistana vali təyin olunmuşdur (Yəqubi. “Tarix” cild II. s. 372). Lakin xəlifə Hadi onun babası Vadihi edam etdirir. Çünki Abbasilərə qarşı qaldırılan ələvi qiyamlarında şiə liderlərindən olan İdris b. Abdullahı ölümdən xilas etmiş və şiələrlə əməkdaşlıqda ittiham olunmuşdur (Təbəri. Tarix. Cild 4. S. 600). Yəqubi də, əqidə baxımından valideynləri kimi şiə tərəfdarı olmuşdur. Görünür, bu məsələ, onun Babək barədə yazmasına mane olmuşdur. Ancaq o, Əməvilərə qarşı çıxsa da, Abbasiləri yeri gələndə tərifləməyə məcbur olmuşdur. Lakin onun Babək barədə geniş məlumata malik olduğu şübhəsizdir. Çünki Yəqubi Bağdadda doğulsa da, gənc yaşlarından Ermənistana və Xorasana gedərək, Tahirilərin xidmətində olmuş və gənc yaşlarından tarixlə, coğrafiya ilə məşğul olmuşdur. Onun poçt və xəbərləşmə təşkilatında işləmiş, katiblik vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Sonralar isə Hindistana, Fələstinə və Misirə səfər etmişdir. Bilindiyi kimi, Yəqubinin tarixlə əlaqədar bir çox əsərləri dövrümüzə gəlib çatmamışdır [Salih Ari. “Tarihçi ve coğrafiyacı olarak Yakubi” İslami İlimler Dergisi. 2003. Say 2. s. 166-167].     

Görünən odur ki, dövrün müəllifləri tarixi həqiqəti gizləməklə Abbasilər hökumətindən mükafat almaq məqsədi daşımışlar. Abbasilər isə, dövlət ideologiyasına uyğun olmayan baxışları şirkdə, batildə ittiham etmişlər. Bu baxımdan, Xürrəmilik, Babəkilik hərəkatının ideologiyası, birmənalı Abbasi dövlət ideologiyasına zidd olmuşdur. 

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru