Ağabəyim və Amidis

      İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim xanım

     Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı, Azərbaycanın tanınmış şairəsi Xurşid Banu Natəvanın bibisi, İran şahı Fətəli şahın xanımı olan Ağabəyim xanım da siyasi oyunların vasitəsinə çevrilmişdir. Ağa Məhəmməd şah Qacar 1797-ci ildə Şuşada qətlə yetiriləndən sonra taxta Fətəli şah çıxır. Fətəli şah "hər iki tərəfin xatircəmliyi üçün” İbrahimxəlil xana öz qızı Ağabəyim ağanı hərəmxanasına göndərməsini istəyir.   

İbrahimxəlil xan 1801-ci ildə bu nikaha qol qoyur və öz sevimli qızını İran hökmdarı Fətəli şaha ərə verir. Halbuki, qızın qəlbində əmisi oğluna istək olmuşdur.

İranlı tarixçi Mehdi Bamdad yazırdı: “Fətəli şahın lap əvvəldən İbrahim Xəlil xanın qızıyla münasibətində gərginliklər vardı. Bunun da bir neçə səbəbi vardı. Səbəblərdən biri İbrahim Xəlil xanın onun əmisi Ağa Məhəmməd xana çətinliklər törətməsi, yenidən Qafqaza qoşun yeritməsinə və nəhayət, həlak olmasına səbəb olması idi. Digər bir səbəb isə, Ağabəyimin şaha zifaf gecəsi etdiyi jesti idi. Belə ki, zifaf gecəsi Ağabəyim xanım şahı anasının rəsmi libasında qarşılayır. Nikahlı arvadını anasının paltarında görən şahın gözləri kəlləsinə çıxır. Ömrünün sonunadək bakirə qalmış şah xanımı haqqında digər salnaməçilər, o cümlədən Mirzə Fəzlullah Şirazi-ye-Xavəri, Məhəmməd Həsən xan Etimadüs-səltənə (və sadalamadığım daha neçə tarixçi) də yazırlar ki, Fətəli şah zifaf gecəsi xan qızının yanına girdikdən cəmi on beş dəqiqə sonra ordan dəli kimi çıxdı və bircə kəlmə söz dedi: “İbrahim xanın qızı məni ilan kimi çaldı”. Bundan sonra o, qəzəblə öz otağına doğru yürüdü.” Fətəli şah ömrünün sonuna kimi onunla bir yataqda yatmır, amma talaq da vermir və Ağabəyim ağa Qumda ondan ayrı yaşayırdı.”

Ağabəyim ağa çox nüfuzlu və dünyagörüşlü xanım idi. O, İrəvan xanının ruslara əsir düşmüş qardaşı yüzbaşı "Sarı Aslan” ləqəbli Həsən xanı azad etdirmişdir. Mehdi Bamdad yazır: “Dəfələrlə belə olurdu ki, artıq yaşı ötmüş Ağabacı ağa otağa daxil olanda, Fətəli şahın diqqət mərkəzində olan cavan və yaraşıqlı xanımı Tacüd-dövlə ona hörmət əlaməti olaraq dərhal ayağa qalxır və Ağabacı ağa əyləşənə kimi ayaq üstə dururdu.”

Ağabacı ağa məğrur qadın idi və onun yanında ədəbsizliyə yol verilməsin deyə, çox vaxt imamzadə Qasim məqbərəsindəki hücrəsində tənha qalırdı. Sonralar Qumu ona verdilər. Qarabağdan gətirdiyi, hamısı zəkalı və tanınmış şəxslərdən ibarət olan 200-dən artıq xidmətçi və nökər ona qulluq edirdi, Qumun vergisinin bir hissəsi də ona çatırdı. Lakin, qəriblikdə qəlbi vətən həsrəti ilə döyünürdü. Onun vətən həsrətli bayatısı dildən-dilə düşmüşdü: 

Əziziyəm, Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qarabağ,

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ!

Ağabəyim ağanın könlünü şad etmək, onu sevindirmək üçün Fətəli şah Tehranda möhtəşəm bir bağ saldırır. Qarabağdan, Şuşadan ağac, gül-çiçək gətirdib əkdirir ki, Ağabəyim ağa doğma yerlərin havasını bu bağdan ala bilsin. Hətta bağbanı da Şuşadan gətirirlər. Əkilən hər şey bitir, təkcə Xarıbülbül adlı güldən başqa. Onu dəfələrlə gətirib əksələr, nə qədər qulluq etsələr də, solub məhv olur. Bundan təsirlənən Ağabəyim ağa belə bir bayatı deyir:

Vətən bağı al-əlvandır,

Yox içində Xarıbülbül

Nədən hər yerin əlvandır,

Köksün altı sarı, bülbül?

Ağabəyim ağa 1832-ci ildə 52 yaşında Tehranda vəfat etmiş və Darül-İman adlanan Qum şəhərində dəfn olunmuşdu.

Midiya hökmdarının qızı Amidis

Amidis, Midiya hökmdarının qızı olaraq Babil hökmdarı Navuxadnazar II ilə evlənmişdir. Bu evlilik, həm iki böyük imperiya arasında siyasi müttəfiqlik yaratmaq məqsədi daşıyırdı. Navuxadnazarın Amidis üçün tikdirdiyi məşhur Asma Bağlar (Cənnət Bağları), Amidisin doğma yurdunun xüsusiyyətlərinə bənzər bir mühit yaratmağa çalışmaq məqsədini daşıyırdı. Bu bağlar, Babilin düz və qurak ərazisində yaradıldı və Amidi'in doğma yurdunun dağlıq, yaşıllıqla zəngin olan təbiətini ona xatırlatmağa çalışırdı. Bağların tikintisi həm də dövrün mühəndislik və suvarma sistemlərinin yüksək səviyyədə olduğunu göstərən mühüm bir nümunədir.

Amidis haqqında tarixdə məlumatlar çox azdır və ona dair əksər məlumatlar zamanla əfsanəyə çevrilmişdir. Asma Bağların tikilməsi, əfsanəvi bir hekayəyə çevrilmiş və Amidisin və onun həyat yoldaşı Navuxadnazarın bu bağların tikintisinə dair əhəmiyyətli rol oynadığı deyilir. Ancaq, bu bağların tikilməsi ilə əlaqəli məlumatlar əsasən qədim yunan və romalı tarixçilərin əsərlərindən gəlir, çünki həmin dövrün yerli mənbələrində Amidis haqqında daha çox tarixi məlumat tapılmır.

Tarixçi və alimlər Amidisi zaman-zaman fərqli şəkildə təqdim edirlər. Bəziləri onu sadəcə siyasi bir simvol olaraq görür, başqaları isə onun şəxsi həyatını və evliliyini, xüsusən də Asma Bağlarının tikilməsini, onun və Navuxadnazarın əlaqələrinin romantik və simvolik bir tərəfi kimi təsvir edirlər. Həmçinin, Amidisin Midiya və Babil 

Amidis haqqında tarixdə çox sayda məlumat olmasa da, onun adının məşhur Asma Bağları ilə əlaqələndirilməsi, onu qədim dünyanın mühüm simalarından biri etməyə yetərli olmuşdur. O, həm tarixi, həm də mədəni əhəmiyyət daşıyan bir figür olaraq, ən çox Babilin zəngin tarixi irsinin bir hissəsi kimi xatırlanır.

Onlar arasında oxşarlıq

Ağabəyim xanım və Amidis arasındakı əlaqəni əsasən onların təbiətə, doğma torpaqlarına olan bağlılıqları və həm də məkanın simvolik mənaları ilə izah etmək mümkündür.

Ağabəyim xanımın həyatında Qarabağ çox mühüm yer tutmuşdur. Onun İrandan, xüsusilə də Şuşadan gətirdiyi bitkilərlə bağ yaratması, doğma torpağına olan həsrətini simvolizə edir. Hətta bağda Xarıbülbül çiçəyi yetişməyib, bu da onun Qarabağdan ayrılmasının rəmzi kimi qəbul edilə bilər.

Amidis, Midiya hökmdarının qızı kimi Babil hökmdarı Navuxadnazarla evlənərək Babilin düz və quraqlıq ərazisində yerləşən Asma Bağları tikdirmişdir. Bu bağlar, Amidisin doğma yurdu Ekbatananın yaşıl və dağlıq təbiətini Babilə gətirməyə çalışmışdır. Ekbatana (indiki Həmədan) öz təbii gözəlliyi ilə tanınan və yaşıl yerlərlə zəngin bir ərazi idi. Bu mənada, Amidisin öz doğma yurdunun təbiətinə olan bağlılığı, onun dağlıq və yaşıl təbiətini Babilin düz və quraq ərazisinə gətirmə cəhdinə bənzəyir.

Qarabağ və Həmədan hər ikisi dağlıq və yaşıl ərazilərdir. Ağabəyim xanımın bağında Qarabağdan gətirilən bitkilərin, xüsusən də Xarıbülbülün yetişməməsi, həm Qarabağ təbiətinin, həm də onun əhəmiyyətli simvollarının və Ağabəyim xanımın doğma torpağına duyduğu həsrətin bir təzahürüdür. Eynilə, Amidis'in doğma yurdu Ekbatana da dağlıq və yaşıl bir ərazi olduğu üçün, Asma Bağlar vasitəsilə Amidisin təbiətə və doğma yurduna olan ehtiramını göstərir.

Hər iki qadın da, doğma yerlərinə olan bağlılıqları ilə yanaşı, həm də öz ərazilərindəki və başqa imperiyalar arasındakı əlaqələri inkişaf etdirmişlər. Ağabəyim xanım Qarabağla İran arasında əlaqələri möhkəmləndirmək üçün siyasi bir fiqur kimi fəaliyyət göstərmişdirsə, Amidis də Babil ilə Midiya arasında əlaqələri gücləndirən bir vasitə olmuşdur. Bu baxımdan, hər iki qadın həm öz yurdlarının, həm də başqa imperiyalar arasındakı diplomatik əlaqələrin gücləndirilməsində mühüm rol oynamışdır.

Əslində, Qarabağ və Həmədan təbiətinə olan həsrət və bağlılıq, Ağabəyim xanım və Amidis arasındakı oxşarlığın əsasını təşkil edir. Onlar bir-birindən mədəniyyət, təbiət və doğma yurt həsrəti ilə bağlı olaraq birləşir.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru