Çarpaz baxış

Trampın ABŞ və dünya siyasətinə yenidən daxil olması - MÜSAHİBƏ

Donald Trampın ABŞ Prezidenti kimi ikinci dəfə and içməsi dünya siyasətində yeni bir dövrün başlanğıcına işarə edə bilər. Trampın rəhbərliyi altında ABŞ-nin xarici siyasətində və beynəlxalq münasibətlərdə əhəmiyyətli dəyişikliklərin baş verməsi ehtimalı yüksəkdir. Tramp administrasiyasının mövcud siyasəi xətti, xüsusən də Avropa, Çin, Rusiya və İran kimi qlobal, regional güclərlə münasibətlər, dünyada ciddi proseslərə yol aça bilər. Bu xətt, həmçinin BMT, NATO, Avropa İttifaqı kimi təşkilatlarda, Yaxın Şərq, Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Balkanlar, Afrika, Latın Amerikası və digər strateji bölgələrdə ABŞ-nin mövqeyinə təsir edəcək.

Mövzuyla bağlı politoloq Natiq Miri, ABŞ-nin yeni prezidenti Donald Trampın ikinci dönəmində Amerikada, o cümlədən dünya siyasətində gözlənilən dəyişikliklər və bunun təsirləri haqqında Crossmedia.az-a müsahibə verib...

- Trampın Rusiya-Ukrayna münasibəti necə olacaq?

- Donald Trampın və onun komandasının Rusiya-Ukrayna müharibəsinə dair konkret fəaliyyət planına malik olduğunu düşünmürəm. Bu mövqe, ehtimal ki, Trampın Rusiya Prezidenti ilə mümkün görüşündən sonra tam formalaşacaq. Belə görüşlərin nəticəsi Tramp administrasiyasının mövqeyinə ciddi təsir göstərə bilər. Əgər Rusiya Prezidenti müəyyən addımlar atsa və bu addımlar Trampın maraqlarına uyğun olsa, iki lider arasında razılaşma əldə edilə bilər. Bu da qlobal səviyyədə geosiyasi dəyişikliklərə səbəb ola bilər.

Ancaq bu, hər hansı bir coğrafiyanın bir tərəfin təsir dairəsində qalacağı anlamına gəlmir. Müasir dünyada status-kvo kökündən dəyişib və beynəlxalq münasibətlər tamamilə yenidən formalaşma mərhələsindədir. Həmçinin, dünya artıq yalnız ABŞ və Rusiya liderlərinin iradəsindən asılı deyil. Regional və qlobal səviyyədə yeni aktyorlar mövqelərini gücləndiriblər.

Tramp administrasiyasının Ukraynanı Bayden administrasiyasından daha çox dəstəkləməsi ehtimalı var. Lakin bu, Rusiya ilə danışıqların nəticəsindən asılı olaraq dəyişə bilər.

- NATO ilə bağlı Trampın yanaşmasını necə qiymətləndirirsiniz? ABŞ NATO-dan çıxa bilərmi?

- Trampın birinci prezidentlik dövründə NATO-dan çıxmaq istəməsi ilə bağlı fikirlər irəli sürülmüşdü. İkinci dövrdə də bu ehtimal səsləndirilir. Ancaq bu ehtimal çox zəifdir, hətta sıfıra yaxındır. Çünki Tramp ABŞ hakimiyyətində yeganə qərar verən şəxs deyil. Pentaqon, kəşfiyyat orqanları və digər güc strukturları var ki, onların hesabatları əsasında hərəkət etməlidir.

ABŞ-nin NATO-dan çıxması onun qlobal hegemoniyasını təmin etməyəcək, əksinə, zəiflədəcək. Heç bir ABŞ dövlət strukturu, o cümlədən dərin dövlət belə bir qərarı qəbul etməz.

Trampın NATO-nun müdafiə xərclərinin artırılması ilə bağlı tələbləri var. O, hər bir üzv ölkənin ümumi daxili məhsulunun 5%-ni NATO büdcəsinə ayırmasını tələb edir. Lakin Avropadakı iqtisadi böhran fonunda bu tələb yaxın dövrdə real görünmür. Müdafiə xərclərinin tədricən artması mümkündür, lakin bu rəqəmə çatmaq uzun müddət tələb ediləcək.

- İsrail-Fələstin, İsrail-HƏMAS münaqişəsində ABŞ hansı strategiyanı seçə bilər? İranla münasibətlərdə hansı yeniliklər gözlənilir?

- ABŞ-nin əsas məqsədi İsrailin təhlükəsizliyini təmin etməkdir. İsrailə göstərilən dəstək də bu strategiyaya xidmət edir. İsrail-Fələstin münaqişəsində, xüsusən də Qəzzadakı HƏMAS və Livandakı Hizbullahın zəiflədilməsi bu təhlükəsizlik strategiyasının bir hissəsidir.

ABŞ və İsrail hazırda İranın nüvə obyektlərinə hərbi hücum planlarını nəzərdən keçirirlər. İranın strateji obyektlərini qoruyan hava müdafiə sistemlərinin sıradan çıxarılması bu hücumlar üçün şərait yaradıb. Tehranı qoruyan S-300 sistemlərinin fəaliyyəti də zəiflədilib. Bu, İranın nüvə proqramına ciddi zərbə vura və onu onilliklər geriyə ata bilər.

Tramp administrasiyasının İranla bağlı daha aqressiv mövqe tutması mümkündür. Son açıqlamalardan da görünür ki, xüsusilə Tramp administrasiyasında təhlükəsizlik sahəsində müşavir olacağı gözlənilən şəxsin, yəni Uoltsun müsahibəsinə diqqət yetirsək, orada da İranla bağlı növbəti mümkün hücumların istisna edilmədiyi bildirilir. Bu, perspektivdə real görünür.

- Çinlə əlaqələrdə ticarət müharibəsinin yenidən başlaması gözlənilirmi? Tayvan məsələsi ABŞ-Çin münasibətlərinə necə təsir göstərə bilər?

- Hazırda Çinlə bağlı münasibətlər qeyri-müəyyən olaraq qalır. Donald Tramp və Çin rəhbəri Si Cinpin arasında bir görüşün keçirilməsi gözlənilir. Bu görüşdən sonra ABŞ-Çin münasibətlərinə dair bəzi reallıqlar və konkret qərarlar ortaya çıxa bilər.

Hal-hazırda Çin rəsmilərinə təzyiqlər göstərilməsi və ya müxtəlif iqtisadi və siyasi tədbirlərin müzakirəsi yalnız fikir səviyyəsindədir. Ola bilər ki, tərəflər arasında razılaşma əldə olunduğu təqdirdə ABŞ Tayvana verilən hərbi və siyasi dəstəyi dayandırsın. Lakin bu, birbaşa Tramp və Si Cinpin arasında aparılacaq danışıqların nəticəsindən asılıdır.

Tayvan məsələsi də əsasən təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur. ABŞ, Tayvan üzərindən Çinlə strateji mövqelərini gücləndirmək istəyir, lakin bu mövqe yaxın gələcəkdə dəyişə bilər. Hələlik bu məsələlər siyasi təzyiqlərlə məhdudlaşır və daha çox Çinlə müəyyən güzəştlər əldə etmək məqsədinə xidmət edir.

- Qrenlandiya, Panama və Kanada ilə bağlı Tramp administrasiyasının planları nə dərəcədə realdır? Bu regionlarda ABŞ-nin təsiri genişlənə bilərmi?

- Qrenlandiya və Panama məsələləri kifayət qədər aktualdır, lakin Kanada ilə bağlı planlar reallığa o qədər də uyğun deyil. Kanada güclü bir dövlətdir və təkcə bir adadan ibarət deyil. O, nə Panama kimi kiçik bir dövlət, nə də zəif təsir dairəsinə malik bir ölkədir. Kanada ilə ABŞ arasında ticarətlə bağlı bəzi mübahisələr mövcuddur, amma bu məsələlərdə ABŞ-nin istədiyi üstünlüklərə nail olması çətindir. Əgər Kanada məhsullarına rüsumlar artırılarsa, qarşılıqlı addımlar atılacaq və bu, ticarət əlaqələrinə mənfi təsir göstərə bilər.

Qrenlandiya isə fərqli bir mövzudur. Qrenlandiya Danimarkadan ayrılaraq müstəqil bir subyekt olmaq istəyir, lakin bu müstəqillik ABŞ-yə birləşmə mənasına gəlmir. Bununla belə, təhlükəsizlik və hərbi məsələlərdə ABŞ ilə əməkdaşlıq potensialı mövcuddur. ABŞ-nin bu regionlara marağı əsasən Qrenlandiya və Panamada Çin tərəfindən yaradılmış logistik mərkəzlər və limanlarla bağlıdır. Bu strateji mövqelərə Çin nəzarət edir və bu da təbii ki, Tramp administrasiyasını narahat edir.

Tramp, bir iş adamı olaraq, bu məsələləri dəqiq hesablayaraq ABŞ üçün ən əlverişli nəticələrə nail olmağa çalışır. Bununla belə, Qrenlandiya və ya Panamanın ABŞ tərəfindən birbaşa ilhaqı kimi planlar reallığa uyğun deyil. Belə bir addım nə beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilər, nə də strateji baxımdan

- Cənubi Qafqazda, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinin tənzimlənməsində ABŞ-nin mümkün rolu nə ola bilər?

- Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesi artıq son mərhələyə yaxınlaşır. Sülh müqaviləsi ilə bağlı danışıqlar, Zəngəzur dəhlizinin açılması, sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası hazırda ikitərəfli müstəvidə davam edir. Düşünürəm ki, Avropa İttifaqı, ABŞ və ya Rusiyanın bu prosesə müdaxiləsi mənfi təsir göstərə bilər. Bu baxımdan danışıqların iki ölkə arasında birbaşa aparılması daha real və effektivdir.

Tramp administrasiyası üçün Cənubi Qafqaz regionu əsas prioritetlərdən biri olmasa da, Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanacaq sülh müqaviləsini öz siyasi uğuru kimi təqdim etməyə çalışa bilər. Bu səbəbdən, Tramp administrasiyasının prosesdə maraqlı olması ehtimalı yüksəkdir. Hətta sülh müqaviləsinin Tramp dövründə imzalanması da mümkündür.

Ermənistanın, Azərbaycanın irəli sürdüyü müəyyən şərtləri qəbul edəcəyi təqdirdə, sülh müqaviləsi reallığa çevrilməsi gözləniləndir. Ermənistan tərəfi bu istiqamətdə müəyyən hazırlıqlar aparır. Yeni konstitusiya layihəsinin hazırlanması və növbəti parlament seçkilərinə qədər tamamlanması ilə bağlı Ermənistanın yeni ədliyyə nazirinin açıqlamaları bunu təsdiq edir. Ola bilsin ki, növbədənkənar parlament seçkiləri 2025-ci ildə keçirilsin və bu, konstitusiya islahatlarını sürətləndirmək üçün bir vasitə olsun. Əgər yeni konstitusiya layihəsində Azərbaycanın suverenliyinə hər hansı iddia irəli sürülməzsə, sülh müqaviləsinin imzalanması tamamilə realdır.

Digər tərəfdən, Tramp administrasiyası bu prosesi ABŞ-nin uğuru kimi təqdim etməyə çalışa bilər. Bununla belə, Rusiya-Ukrayna müharibəsi hazırda daha aktual və mürəkkəb bir məsələ olaraq qalır. Trampın qeyd etdiyi kimi bu müharibənin 24 saatda həll edilə biləcəyi mümkün deyil , çünki burada ABŞ, Rusiya, Ukrayna, Avropa İttifaqı və digər regional güclərin maraqları mövcuddur. Münaqişənin həlli ilə bağlı vəziyyətin necə inkişaf edəcəyi ABŞ və Rusiya prezidentlərinin görüşündən sonra aydınlaşacaq.