Azərbaycan: Qafqaz və Yaxın Şərq arasındakı körpü

Qafqaz çox qədimdən həmçinin oğuzların yaşadığı ərazi olmuşdur. Qafqaz sözünün etimologiyası da oğuzların adı ilə bağlıdır (qaf+qaz, qaf+quz, qaf+qaz = “oquzların dağı”). Qafqazın qədim əhalisi olan kaspilərin adı da “oğuz” kökündəndir (kas+bəy; qaz+bəy; quz+bəy). Xəzər dənizinin adı da “oğuz” mənşəlidir (xəz+ər; qaz+ər, quz+ər). E.ə. IX-VIII əsrlərdə Qafqazda yaşayan böyük bir əhali kütləsini “işquz” adlandıran assur mənbələri də oğuzları nəzərdə tutmuşlar (iş+quz; iç+quz; iç+ oğuz). Yunanların “Σκυθική” (skuzay) adlandırdıqları əhali “oğuz” əhalisi idi (kuz, quz, oğuz). Bu isimlər göstərir ki, oğuz türkləri çox qədimlərdən Qafqaz bölgəsində məskunlaşan xalqlar arasında yer almış və bölgənin siyasi və mədəni tarixində mühüm rol oynamışlar.

Qafqaz bölgəsi, Avrasiya məkanında dəniz (Qara Dəniz və Xəzər Dənizi) və quru yollar ilə Avropa ilə Asiyanı birləşdirir. Qafqaz bölgəsinin coğrafi və sosial-mədəni baxımdan ayrılmaz bir hissəsi olan Cənubi Qafqaz, öz quru yolları ilə Qafqazı Yaxın Şərq və Ön Asiyaya bağlamış, Çin ilə Avropa arasında minillik “İpək Yolu” ticarət əlaqələrinin əsas kəsişmə nöqtəsi olmuş, minillərlə cənubdan gələn müxtəlif sosial-mədəni təsirlərin şimal bölgələrinə və əksinə, eyni zamanda, şərqdən gələn təsirləri qərbə və əksinə ötürülməsində əsas rol oynamışdır. Çünki Azərbaycan coğrafi və sosial-mədəni olaraq, yalnız Qafqazın deyil, həmçinin, Ön və Orta Asiya, Yaxın Şərq bölgəsinin ayrılmaz bir hissəsidir.

Ermənistan ərazisində ermənilərin XIX əsrin əvvəllərində meydana çıxdığını, Gürcüstan ərazilərinin böyük bir hissəsində axısxa və azərbaycan türklərinin məskunlaşdıqlarını nəzərə alsaq deyə bilərik ki, Cənubi Qafqaz Böyük Azərbaycanın bir hissəsidir. Azərbaycan coğrafi olaraq Cənubi Qafqazda yerləşsə də, sosial-mədəni olaraq Qafqaz, Türkiyə, İran, İraq, Orta Asiya, Əfqanıstan ərazilərinin əksər insanlarını və onların daşıdıqları mənəvi dəyərləri içinə qatan böyük bir əraziyə qədər uzanır. Təsadüfi deyildir ki, bu gün Türkiyənin şərqində yaşayan əksər türklər, İranda yaşayan 40 milyona yaxın türk, İraqda yaşayan kərküklər, Əfqanıstanda yaşayan qızılbaşlar və əfşarlar, Dərbənddə yaşayan türklər əsrlərlə müxtəlif sosiomədəni mühitlərdə yaşasalar da, özlərini azərbaycan türkü olaraq tanıyır və azərbaycan türkcəsinin şivələrində danışırlar. Sosiomədəni və siyasi passionarlıqlarını tarixən qoruyub saxlayan bu insanların çoxu 44 günlük Qarabağ savaşında iştirak etmək istədiklərini açıq bəyan etmişdilər. Bu gün, müxtəlif dövlətlərin ərazilərində yaşayan azərbaycan türkləri Azərbaycan dövlətinə öz dövlətləri və istiqbalları kimi baxırlar. Bunlar bir daha təsdiq edir ki, Cənubi Qafqaz, İran (Xorasan), Şimali İraq, Dərbənd ərazilərində mirasa sahib olan Azərbaycan, bu gün olduğundan dəfələrlə böyük bir anlayışdır. Bu mirası yalnız Səfəvilər dövləti ilə deyil, qədim Midiya və Aratta dövlətlərinin mirasları ilə əlaqələndirmək olar.

Cənubi Qafqaz bölgəsi, tarixən müxtəlif mədəniyyətlərin və geosiyasi maraqların toqquşduğu, kəsişdiyi və uzlaşdığı həssas bir nöqtə olmaqla yanaşı, həm də müxtəlifliklərin daima yenilənən birlik forması meydana çıxır. Buna görə də, bölgə, minillərlə dünyanın nizamlarının qurulduğu və dağıldığı mühüm strateji nöqtə olmuş və olmaqda davam edir. XX əsrin sonlarında ikiqütblü dünya nizamı Qarabağ münaqişəsi ilə sona çatdısa, bu gün yeni dünya düzəni də 30 ildən sonra azad olunmuş Qarabağ ərazisindən qurulur. Bu proseslərin Azərbaycan üçün böyük perspektivləri olduğu kimi, böyük riskləri də vardır. Bu baxımdan, Azərbaycan siyasətçiləri Azərbaycanın bölgədə və dünyada geosiyasi əhəmiyyətini dərk edərək dünyaya Böyük Azərbaycan idealından baxmağı bacarmalıdırlar. Azərbaycan, onu əsarətə çəkən Sovet Azərbaycanı məfkurəsindən tam şəkildə qurtularaq, özünün və bölgədəki xalqların qurtuluşuna aparan Böyük Azərbaycan məfkurəsinə qovuşmalıdır. Bunun üçün, Böyük Azərbaycanın dil, din, fəlsəfə, elm-təhsil, mədəniyyət, siyasət və iqtisadiyyat sahələrinin müvafiq və özünəməxsus fundamental konseptual əsasları müəyyənləşdirilməli və və bu nəzəri əsasların praktiki tətbiqi kimi islahatların aparılması zəruridir.

Azərbaycan müstəqil bir dövlət kimi, yerləşdiyi Qafqaz bölgəsi, sərhəddə olduğu İran ərazisi, həmçinin, Türkiyə və Orta Asiya ölkələri ilə yeni formatda münasibətlərini müəyyənləşdirməli, bölgədə öz yerini və rolunu ortaya qoymalı, strateji inkişaf istiqamətlərini, riskləri təyin etməli və buna müvafiq olaraq siyasi, mədəni, iqtisadi və sosial islahatlar proqramını formalaşdırmalıdır.

Azərbaycan və Qafqaz

Şimali Qafqazın ümumi ərazisi 258.000 km2-dir. Şimali Qafqazda 7 respublika (Adıgey – 7.7 min km2, Qaraçay-Çərkəz - 14.2 min km2, Kabardin-Balkar 12.4 min km2, Şimali Osetiya-Alaniya 7.9 min km2, İnquşetiya 3.1 min km2, Çeçenistan 16.1 min km2, Dağıstan 50.2 min km2), iki vilayət (Krasnodar 75.4 min km2 və Stavropol 66.1 min km2) və 2 əyalət (qismən Rostov 100.1 min km2 və Kalmık – 74.7 min km2) vardır. Cənubi Qafqazın ümumi ərazisi isə, 186 min km2-dir (Azərbaycan – 86.6 min km2, Gürcüstan – 69.7 min km2, Ermənistan – 29.7 min km2). Qafqazın ümumi ərazisi 440.000 km2 təşkil edir. Qafqazda olan müstəqil və müxtar resbublikaların əraziləri ilə müqayisədə Azərbaycanın ərazisi daha böyükdür. Azərbaycan ərazisi (86.6 min km2) ümumi Qafqaz ərazisinin (440.000 km2) 20%-ni təşkil edir.  

Şimali Qafqazın özünəməxsus iqtisadi resursları vardır. Çeçenistan, Dağıstan və Maykop ərazilərində neft və qaz ehtiyatları, Şimali Osetiyada metal, Kabardin-Balkariyada volfram-molibden, Qaraçay-Çərkəzdə mis mədənləri vardır. Üstəlik, Şimali Qafqaz turizm baxımından təkrar olunmaz təbiətə malikdir. Ancaq, bölgəyə sərmayələrin qoyulmaması, yeni texnologiyaların tətbiq olunmaması, mövcud resurslardan səmərəli şəkildə istifadə etməyə imkan vermir. Kremldən Şimali Qafqaz respublikalarına ayrılan cüzi büdcə isə, bölgəyə kənardan təyin olunan məmurlar tərəfindən korrupsiya yolu ilə mənimsənilir. Elm və təhsil sahələrinin inkişaf etməməsi, işsiz və təhsilsiz insanlar ordusunun meydana çıxmasına şərait yaradır. Rusiyada bütün sahələrdə qapıların üzlərinə bağlandığı qafqazlılar dolanşıq yolunu adətən kriminal sahələrdə axtarmağa meyil edirlər. Bu, Kremlin Şimali Qafqazda apardığı uzunmüddətli sosial-iqtisadi siyasətin nəticəsidir. Prezident Putin öz çıxışında bunlara işarə etmişdir: “Bölgənin iqtisadi və sosial inkişafı ölkənin ümumi səviyyəsindən aşağıdır. Bundan əlavə, xüsusilə gənc əhali arasında işsizlik səviyyəsinin aşağı olması ekstremal qruplar üçün kadr təminatını təmin edir”. [https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1470254].     

                          Xəritə 1. Qafqazın Etnolinqivistik xəritəsi [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Caucasus-ethnic_en.svg]
             

2022-ci il göstəricilərinə görə, Şimali Qafqazın ümumi əhali sayı 10 milyon (Ümumrusiya əhalisinin 6.8%-i) [http://council.gov.ru/services/reference/10497], Cənubi Qafqazın əhali sayı isə 16.7 milyondur (Azərbaycan -10 milyon, Gürcüstan – 3.7 milyon, Ermənistan - 3 milyon). Ümumən Qafqazda yaşayan əhalinin sayı 26.7 milyondur.

Qafqaz bölgəsində 60-a yaxın etnik qrup yaşayır. Qafqazda say baxımından əksəriyyət təşkil edən qafqazdilli və türkdilli xalqlardır. Qafqaz əhalisinin arasında türkdilli əhalinin ümumi sayı 11 milyondan çoxdur (azərbaycanlı türk – 8.6 milyon, balkar – 0.11 mil, qaraçaylı – 0.23 mil, kumık – 0.52 mil, noqay – 0.1 mil, türkmən 15 min, Gürcüstan azərbaycanlıları – 0.6 mil, axısxa – 425 min, Dağıstan azərbaycanlıları – 200 min, tatar – 150 min və s.). Bu isə, Qafqazda yaşayan ümumi əhalinin təqribən 42%-i deməkdir. Qafqazda yaşayan və özünü azərbaycanlı hesab edən 10 milyondan çox əhali, ümumqafqaz əhalisinin 38%-ni təşkil edir. Türkdilli əhalinin Şimali Qafqazda məskunlaşdığı ərazilər, əsasən Xəzərətrafı ərazilərdir. Azərbaycandan Həştərxana kimi məskunlaşma ərazilərində ardıcıllıqla Dərbənd azərbaycanlıları, kumıklar, noqaylar və kalmıklar yaşayırlar. Həştərxanın Qazaxıstan ilə sərhəddə olduğunu nəzərə alsaq deyə bilərik ki, Xəzər Dənizi əsasən türkdilli xalqlarla əhatə olunubdur. Qaraçay-Çərkəz və Kabardin-Balkar muxtar respublikalarında türkdilli balkarlar və qaraçaylılar çərkəz xalqı ilə iç-içə yaşayır.     

Qafqaz bölgəsində olan ümumi əhalinin (26.7 milyon) 38%-ni və ümumi qafqaz müsəlmanlarının (19 milyon) yarısından çoxunu təşkil edən (Şimali Qafqaz 9 milyon, Azərbaycanda 93.4 milyon) azərbaycanlılar Qafqazın ən çoxsaylı xalqıdır. Biz postsovet məkanında yaşayan azərbaycanlıları da bura əlavə etsək, onların sayı 14 milyona yaxınlaşacaqdır (Rusiyada 2.5 milyon, Ukraynada – 0.5 milyon və s.).  

Biz, əgər İranda və digər yerlərdə yaşayan azərbaycanlıları Qafqazdakılara əlavə etsək, dünyada 50 milyondan çox azərbaycanlının olduğunu, onun 10 milyonunun Azərbaycanda yaşadığını, onun 10 milyonunun mühacirətdə olduğunu və 30 milyondan çoxunun Azərbaycan və İran ərazisində yaşadığını deyə bilərik. İranın sabiq xarici işlər naziri Əliəkbər Salihi Türkiyədə olanda jurnalistlərin sualına belə cavab vermişdir: “İranın  40%-i türk dilində danışır” . [: https://modern.az/az/news/240033/iranda-ne-qeder-azerbaycanli-yasayir-35-yoxsa-50-milyon].

83 milyon əhalisi olan İranın 40%-i 35 milyon edir. 1979-cu il İslam inqilabından sonra mühacirət edən azərbaycanlıları və digər türk xalqlarını da bura əlavə etsək, say daha da çoxalacaqdır (türkmənlər -2 milyon, Xorasan türkləri -2 milyon, qaşqaylar – 1.5 milyon, əfşarlar – 1 milyon şahsevənlər – 250 min, xələclər – 48 min və s.) [: https://az.wikipedia.org/wiki/İran_türkleri]. Əgər biz 10 milyon mühacirətdə olan azərbaycanlılardan yarısından çoxunun İran azərbaycanlıları olduğunu və digər mühacir İran türklərinin də sayını nəzərə alsaq, o zaman İranda yaşayan və mühacirətdə olan türklərin ümumi sayının 35 milyon deyil, 45 milyona yaxın olduğunu ehtimal edə bilərik [https://azerbaijan.az/related-information/207]. Biz Qafqaz və İranda yaşayan türklərin mühacirətdə olanlarla birgə sayını ortaya qoysaq, onların sayı təxminən 60 milyon edər (İran türkləri 45 milyon, Azərbaycan türkləri 14 milyon, Şimali Qafqaz türkləri 1.2 milyon). Azərbaycanlı türklər bu 60 milyonun 50 milyonunu, yəni 83 %-ni təşkil edirlər. Qafqaz və İranda yaşayan türklər tarixi baxımdan azərbaycanlı türklərin ayrılmaz hissəsidirlər. Arazın şimal və cənubunda kompakt şəkildə məskunlaşan 50 və ya 60 milyonluq (mühacirlərlə birgə) bir türkün Avrasiyada Türküstandan (türk mənşəli əhalisinin ümumi sayı 120 milyondur) və Türkiyədən (türk mənşəli əhalisinin ümumi sayı 66 milyondur) sonra ən sıx təmərküzləşdiyi bir bölgədir. 

Qafqaz və İranda yaşayan türklər Şimali Qafqazdan başlayaraq, İranın Azərbaycan, Orta Asiya, Əfqanıstan sərhədləri boyu məskunlaşmış və Bəsrə körfəzinə qədər İranın mərkəz bölgələrində yerləşmişlər. Əgər biz qeyri-yaşayış ərazisi olan dəşti-kəbir səhralıqlarını çıxsaq, o zaman, türklərin İranın yaşayış bölgələrinin əksəriyyətində olduqlarını söyləyə bilərik (xəritə 2). Türklər İranın ən çoxsaylı əhalisidirlər. Çünki İranda yaşayan türklər, bəluclar, lurlar, kürdlər, ərəblər və digər xalqların sayını 83 milyondan çıxsaq, farslar İranda azsaylı xalqlardan biri olacaqdır. Buna görə də, İran türkləri tarixən və bün gün də İranı özlərinin dövləti hesab etmiş və onun parçalanmasına razı olmamışlar. Bu günlərdə İranda baş verən daxili iğtişaşlarda müşahidə olunan etnik separatizm meyilləri türklər arasında müşahidə olunmur. Onlar, İranda rejimin dəyişməsini, demokratiyanın gəlməsini və mədəni hüquqlarının verilməsini tələb edirlər. 

Xəritə 2. İran türklərinin yaşadıqları ərazilər [https://az.wikipedia.org/wiki/İran_türkleri]
 

***

Azad və qürurlu insanlardan ibarət olan Qafqazda patriarxal ənənələr sərt xarakter daşıyır. Cəmiyyətin idarə olunmasında ağsaqqalların və dini liderlərin rolu hər zaman böyük olmuşdur. XVI əsrdən başlayaraq Qafqaz müharibəsinin sonuna qədər (1864) Çar Rusiyasının Qafqaz müsəlmanlarına qarşı apardığı soyqırımı siyasəti, SSRİ dövründə onlara qarşı aparılan repressiya və sürgün siyasəti qafqaz xalqlarının mənəvi dəyanətini sındıra bilməmiş və imperiyaya qarşı onların tarixi şüurunda dərin nifrət izi buraxmışdır. 

Rus imperiyası azadsevər qafqazlıları itaətdə saxlamaq üçün, onları birləşdirən islam dəyərlərini ortadan qaldırmağa çalışmış və onların bir-biri ilə etnik zəmində münaqişə halında olmasını təmin etmək üçün, ərazi yerdəyişmələri etmişdir. Bir zamanlar, etnik kimliyindən asılı olmayaraq, dini camaatlarda bir araya gələn qafqazlılar, son dövrlərdə bir-biri ilə etnik ərazi savaşları aparırlar. Maraqlıdır ki, eyni etnik kökdən olan çeçen və inguşlar (noxçi), bu gün bir-biri ilə ərazi bölgüsü zəminində savaşmağa hazırdırlar. Eyni durumu, Qaraçay-Çərkəz və Kabardin-Balkar muxtar respublikalarında türkdilli balkarlar ilə çərkəzlər, qaraçaylılar ilə kabardinlər (çərkəzlər) arasında müşahidə etmək olar. Qafqazda Qara Dənizə qədər Çərkəz Dövləti qurmaq istəyən çərkəzlər (adıgey, kabardin) türkdilli qafqazlılarla (balkarlar, qaraçaylılar) bir araya gələ bilmirlər. 30-dan etnik qrupun yaşadığı Dağıstan ərazisində isə, bu durum daha gərgin xarakter daşıyır. Dağıstan ərazisində yaşayan ləzgi, avar və saxurların bir qismi də Azərbaycan ərazisində yaşayırlar.

Qafqazda yaşayan xalqların əksəriyyəti bir-birinə qohum olsalar da, onların arasında sosial-mədəni inteqrasiya əlaqələri də yaxşı inkişaf etməmişdir (burada coğrafi şərait də öz sözünü deyir). Dağıstanda qonşu bir kənddə yaşayan əhali, digər qonşu kənddə yaşayan qohumdilli bir əhalinin dilini anlamaqda çətinlik çəkir. Buna görə də, bölgədə sosial ünsiyyət dili rus dilidir. Rus dilinin bölgədə birləşdirici sosial-mədəni fenomenə çevrilməsi, imperiyanın dayaqlarını möhkəmləndirir.            

Şimali Qafqazda əsas birləşdirici amil islam dinidir. Şimali Qafqaz müsəlmanlarının 99%-i sünnü məzhəbinə aiddir. Onların arasında sufi təriqətləri geniş yayılıbdır. Sufilik şəriət hökmlərindən daha çox, xalqın ənənələrinə, folkloruna, müəyyən mənafelərə malik olan patriarxal qurumlara bağlı olduğu üçün, birləşdirici funksiyanı yerinə yetirə bilmir. Təriqətlər və onlar ətrafında formalaşan camaatlar təriqət şeyxlərinin mənafeyi istiqamətində idarə olunur. Rus dövləti də bu cür müsəlman qruplarını daha asanlıqla ələ almağı bacarırlar. Görünən odur ki, ənənəvi islam Şimali Qafqazda əsas birləşdirici amil funksiyasını yerinə yetirə bilmir və bölgədə imperiyanın maraqlarını qorumaqda davam edir. 

Şimali Qafqazın dövlətçilik tarixinə diqqət yetirəndə müşahidə edirik ki, burada indiyədək qurulan dövlətlərin əksəriyyəti ənənəvi islamı və etnik kimlikləri təkzib edən, imperializmə qarşı cihad elan edən radikal dini dövlət xarakteri daşımışdır. 2007-ci ildə Çeçenistanda Doku Umarov tərəfindən elan edilən Qafqaz Əmiratı (2015-ci ilədək davam etdi), 1919-cu ildə Çeçenistan və Dağıstanda Uzun Hacı Saltinski tərəfindən elan edilən Şimali Qafqaz Əmiratı (1920-ci ilədək davam etdi), 1829-cu ildə Çeçenistan və Dağıstanda elan edilən Şimali Qafqaz Əmiratı (İmam Şamil tərəfindən 1859-cu ilədək davam etdi) buna misal ola bilər. Qafqazı Rusiya imperiyasının əlindən qurtarmaq istəyən və bunda öz geosiyasi maraqlarını (great game) güdən böyük geosiyasi güclər (Böyük Britaniya, Osmanlı), Şimali Qafqazın yalnız radikal islam ilə azad olunacağını bildikləri üçün, ona dəstək vermişlər. Çünki radikal islam imperilizmə təslim olmur və öz prinsiplərini gerçəkləşdirənə qədər onunla mübarizə aparır.  

XIX əsrdə Müridizm hərəkatı bir sufilik cərəyanı (nəxşibəndilik) olsa da, Osmanlı tərəfindən idarə olunan bir radikal islam hərəkatı rolunu oynamışdır. Bu gün, Türkiyə və Böyük Britaniya kəşfiyyat orqanlarının Şimali Qafqazın sufi təriqətlərinə əlləri çatır. Çünki Şimali Qafqazda olan sufi təriqətlərinin (nəxşibəndilik, qadirilik) əsas mərkəzlərindən biri Türkiyədir. Onların digər mərkəzləri də Yaxın Şərq ərazilərində yerləşir. Bu mərkəzlərdə oturan təriqət şeyxlərinin Böyük Britaniya kəşfiyyat orqanları ilə əməkdaşlıqları barədə ciddi tarixi araşdırmalar mövcuddur. Üstəlik, radikal islamçıların da bir çox ərəb ölkələri tərəfindən himayə olunduqları heç kimə sirr deyildir. Bu baxımdan, Rusiya, Qafqazda təhlükəsizliyin təmin olunmasında Türkiyədən asılı durumdadır. Çünki Türkiyə, radikal islamçıların və onların hərbi təhcizatının Şimali Qafqaza daxil olmasına göz yumarsa (və ya buna dəstək olarsa), Rusiyanın təhlükəsizliyi məsələsi daha da gərgin duruma düşə bilər. Son dövrdə Türkiyə və Rusiya yaxınlaşmasını şərtləndirən amillərdən biri də budur.                

Rusiyanın bir imperiya kimi zəifləməsi və qafqaz xalqlarının müstəqillik əldə etməsi, həmçinin, İranda baş verən azadlıq mübarizəsi şəraitində bu məsələ daha da aktuallaşacaqdır. Bu proseslərin Azərbaycan üçün pozitiv tərəfləri ilə yanaşı, neqativ tərəfləri də mümkündür. Bunun üçün, Azərbaycan konkret olaraq pozitiv tərəfləri bu gündən başlayaraq müəyyənləşdirməli və onları perspektivdə reallaşmasına hesab götürməlidir. Həmçinin, özünü mümkün risklərdən sığorta etməyi bacarmalıdır. Bunun üçün, Qafqazın və İranın dərindən araşdırılması və bu məsələlərin müəyyənləşdirilməsi vacibdir.  

Qafqazda qurduqları dövlətlərlə (Aratta, Albaniya, Xəzər xaqanlığı, Səfəvilər, Şirvanşahlar, AXC) Qafqazın coğrafi və sosiomədəni fenomendən siyasi fenomenə çevrilməsində mühüm rol oynayan azərbaycan türkləri Qafqazda hər kəsi bir araya gətirməyi bacaran inteqrativ və passionar güc olduqlarını sübut etmişlər. Çar Rusiyasının Qafqaz işğalına qədər Azərbaycan türkçəsi (türki) minillərlə Qafqazda və Asiyanın bir çox yerlərində əsas ünsiyyət dili olmuşdur. Lermontov Qafqazdan dostu Rayevskiyə göndərdiyi məktubda yazırdı ki, Avropada fransız dilini bilmək nə qədər vacibdirsə, Qafqazda, ümumən Asiyada azərbaycan türkçəsini bilmək də bir o qədər əhəmiyyətlidir. Lermontov həmçinin, Bestujev-Marlinskiyə belə yazırdı ki, fransız dilini bilərək bütün Avropanı gəzib dolaşmaq mümkün olduğu kimi, azərbaycan türkçəsini bilməklə bütün Qafqazı gəzmək olar [https://modern.az/az/news/319981/qelebemiz-azerbaycan-dilinin-cenubi-qafqazda-nufuzunu-artirir]. 

Göründüyü kimi, Lermontov azərbaycan türkçəsini bilməklə nəinki Qafqazda, hətta, Asiyada rahat ünsiyyət qurmağın mümkün olduğunu vurğulayır. Bu onu göstərir ki, Lermantovun dövründə azərbaycan türkçəsi Qafqaz, İran, Orta Asiya və Rusiyada yaşayan türk və qeyri-türk xalqlarının bir çoxları arasında anlaşılan ortaq dil xarakteri daşımışdır. Çar Rusiyasının son 200 ildə apardığı ruslaşdırma siyasəti nəticəsində Qafqaz və Orta Asiyada ortaq ünsiyyət dili rus dili olmuş və ortaq türk dilinin (türki) ortadan qaldırılması istiqamətində planlı siyasət həyata keçirilmişdir. Hətta, bu gün, SSRİ-nin dağılması ilə müstəqillik qazanmış türk dövlətləri Rusiya ilə ikitərəfli münasibətlərinin əsas göstəricisi kimi, rus dilinin dövlət ərazisində inkişaf etdirilməsi ilə bağlı hesabat verirlər. Əslində, postsovet məkanında rus dilinin inkişaf etdirilməsi, onun dövlət təhsil dillərindən birinə çevrilməsi və rus dilinin kadr siyasətində həlledici rol oynaması, Çar Rusiyasının 200 əvvəl müstəmləkəçilik istiqamətində başlatdığı ruslaşdırma siyasətinin davam etdirilməsi deməkdir. Biz 200 il əvvəl olduğu kimi, Qafqaz və Orta Asiyada yaşayan insanlarla, hətta, ruslaşdırılmış subkültür təbəqələrlə ortaq türk dilində deyil, rus dlində danışmağa məcbur oluruq. Rusiya son 200 ildə rus dilini elm və təhsil dilinə çevirməklə öz istəklərinə “yumşaq güc” vasitəsilə nail olmuşdur.

Eyni proses XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq İranda baş vermişdir. 1925-ci ildə İranda Qacarları əvəz edən Pəhləvi hakimiyyəti farslaşdırma siyasəti həyata keçirmişdir. 1979-cu ildə Pəhləviləri əvəz edən teokratik rejim öz sələflərinin siyasətini məzhəb pərdəsi altında davam etdirmişdir. İranın əksəriyyətini təşkil edən və onun aborigen xalqı olan 40 milyon türk öz ana dillərində təhsil almaq, mətbuat yaratmaq və digər mədəni haqlarından məhrum olmuşlar. Bu gün İranda yaşayan 40 milyon türkün dili azərbaycan türkcəsi ilə eynidir. Onların fərqləndirən əsas xüsusiyyət, İran türklərinin dilinə sirayət edən çoxsaylı fars kəlmələri və bəzi qrammatik (xüsusilə, izafət) əlamətlərdir. 

XIX əsrə qədər və sonra Cənubi Qafqaz, İran və Orta Asiya xalqlarını ortaq ünsiyyət dili olan azərbaycan türkçəsindən ayırmaq istiqamətində aparılan “yumşaq güc” siyasətinin digər ismi farslaşdırma siyasətidir. Bu siyasətin tarixi, XX əsrin əvvəllərində İranda Qacarların hakimiyyətinin sonu və Pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə başlamır. Farslaşdırma siyasəti Cənubi Qafqaz, İran və Orta Asiya coğrafiyasında son min ildə onlarla türk-müsəlman dövlətləri quran türk xaqanlarının həyata keçirdikləri siyasətdən irəli gəlir. Türklərin qurduqları dövlətlərdə elm və təhsil, din və mədəniyyət sahələri əsasən farsların və ya farsbaşlı elitanın himayəsində olmuşdur. 

Eyni proses, əsrlərlə əvvəl Sasanilər və Əhəmənilər dövründə də baş vermişdir. Qədim Babil məktəbinin varisi olan fars ideologiyası orta əsrlərdə şiə məktəbləri ilə Türküstan türklərini şiələşdirərək onlardan türkmənlər yaratdığı kimi, Əhəməni-Sasani dövründə də atəşpərəst Mazdayasna mərkəbləri ilə sak türklərindən ariləşmiş atəşpərəstlər yaratmışdılar. Buna görə də, şiə və ələvi türk xaqanları dinin, elmin və təhsilin dilini fars dili olaraq qəbul etmiş və bəziləri özlərinin mənşəyini Sasani hökmdarlarına bağlamışlar. Nəticədə, geniş bir coğrafiyada böyük imperiyalar quran türklər öz içindən dini-ideoloji istiqamətdə şiə-sünnü cəhbələrinə parçalanaraq bir-biriləri ilə savaşmışlar. Buna görə də, minillərlə cənubdan gələn bu təzyiq nəticəsində, türklər öz dillərində elm və təhsil yarada bilməmiş və dini öz dillərində anlaya bilməmişlər. Bu baxımdan, türklərin orta əsrlərdə Cənubi Qafqazda yerli qeyri-türk xalqlarını assimlyasiya etməsi ilə bağlı iddialar tam əsassızdır. Əksinə, Cənubi Qafqazda yerli türk xalqlarının əsrlərlə mədrəsələr vasitəsilə farslaşdırılması siyasəti mütəmadi şəkildə aparılmışdır. Bunun nəticəsi olaraq, Azərbaycanın əksər şair və mütəfəkkirləri orta əsrlərdən XIX əsrə qədər fars dilində və qismən türk dilində yazıb yaratmışlar. Çar Rusiyası Cənubi Qafqazı işğal etdikdən sonra fars dilinə və qismən farslaşmış türk dilində köklənən saray ədəbiyyatı və ənənəsi öz yerini tədricən rus dilinə verənədək böyük bir mədəni keçid dövrü yaşanmışdır. 

Sovet dövrünün 60-cı illərinə qədər Sovet Azərbaycanında danışılan azərbaycan-türk dilində də fars dili xüsusiyyətlərinin bir çoxu mövcud idi. ADR dövründə türk dili rəsmi dövlət dili elan olunsa da, azərbaycan ədəbi dili hələ formalaşmamışdı. O dövrdə yazılan ədəbiyyatlarda müşahidə olunan farsizm, ərəbizm, osmanizm əlamətləri ilə yanaşı, xalqın məişətdə danışdığı dili ədəbiyyata gətirən molla nəsrəddinçilərin dili də vardır. Lakin, molla nəsrəddinçilərin dilinin inkişafı Stalinin hakimiyyəti dövrünə qədər inkişaf etdirildi. Stalinin ölümündən və Xruşşovun hakimiyyətə gəlməsindən sonra meydana çıxan qismən “demokratikləşmə” dövründə azərbaycan dilinin rəsmiləşdirilməsi mümkün oldu. 

1956-cı il avqust ayının 21-də Azərbaycan SSR Ali Soveti "Azərbaycan SSR-in dövlət dili haqqında Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasına maddə əlavə edilməsi haqqında qanun" qəbul etdi və buu qanuna əsasən, Sovet dövründə ilk dəfə olaraq Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-nin dövlət dini elan edildi. Bu mühüm addım həmin dövlət qurumunun rəhbəri Mirzə İbrahimovun və Azərbaycan KP MK-nın Birinci Katibi İmam Daşdəmir oğlu Mustafayevin təşəbbüsü və fəal iştirakı nəticəsində mümkün oldu. Onlar, bu fəaliyyələrinə görə işdən və partiyadan çıxarlsalar da, artıq proses geriyə dönmədi. Bu böyük nailiyyət və cəsarət idi. Çünki sovet ölkələri içərisində buna ilk nail olanlar Zaqafqaziya respublikaları idi. Orta Asiya respublikaları indi bu prosesə keçid etməyə başlayırlar. 

Azərbaycanda 60-cı illərdə milli dilin dövlət dilinə çevrilməsi və inkişaf etdirilməsi, milli şüurun formalaşmasında mühüm rol oynadı. İmam Mustafayev və Mirzə İbrahimovun atdıqları bu cəsarətli addım, nəinki Azərbaycanın, hətta, onun kənarında yaşayan 40 milyon azərbaycanlının gələcəyini müəyyənləşdirdi. Onlara qədər minilliklərə söykənən heç bir tarixi türk dövlətində belə addım atılmamışdır. Səlcuklulardan Səfəvilərə və Osmanlılara qədər türk sultanlarının saraylarında rəsmi dövlət və ədəbiyyat dili kimi ya fars dili öndə olmuş, ya da fars-türk dilləri paralel şəkildə işlənmişlər. Nəticədə, ədəbiyyata gətirilən türk dilini sadə xalq başa düşməmiş və ona görə, xalq və aşıq ədəbiyyatına önəm vermişdir. Məhz, xalq və aşıq ədəbiyyatı XX əsrdə, xüsusilə, 60-cı illərdə ədəbi dil səviyyəsinə gətirilmişdir.   

Bu gün infomasiya texnologiyalarının inkişafı və internetin meydana çıxması, dilin inkişafında yeni bir mərhələnin başladığını göstərir. Bu inkişaf getdikcə bütün dünyanın virtual aləmə keçidini və orada yaşamasını təmin edir. Bu baxımdan, internet məkanında öz yeri olan dillər gələcəkdə daha da inişaf edərək yayılacaqdır. Bu gün Azərbaycan və Türkiyə türkçələri türk dilləri içərisində daha çox inkişaf etmişlər. Bu dillərin tədricən ortaq bir dil kimi inkişaf etməsi nə qədər zəruridirsə, onların internet məkanında özəl bir yer tutmaları da bir o qədər mühümdür. 

Bu gün ortaq türk dilinin dünyada yaşayan 300 milyona qədər türkün ortaq dili halına gətirilməsi strategiyası istiqamətində çalışmaq vacibdir. Bu xəyal deyildir, Lermantovun bizə bildirdiyi yaxın keçmişimizin reallığıdır. İlk növbədə, ortaq azərbaycan-türk dilinin Şimali Qafqaz və İranda yaşayan türklərin ədəbi dil halına gəlməsi istiqamətində çalışmaq lazımdır. Bu, Azərbaycanın İran və Qafqaz bölgəsində mədəni nüfuzunun arrmasına səbəb olacaqdır. Bunun üçün, Azərbaycandakı universitetlərdə Şimali Qafqaz və İranda yaşayan türklərin təhsil almasına təşviq etmək yolları aranmalıdır.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru