Antik mənbələrdə I minilliyin ən qüdrətli hökmdarı olaraq qeyd edilən Atillanın 395-ci ildə Avropanın mərkəzində, Dunayın sol sahilində, müasir Avstriyanın Lints şəhərindən şimalda ağacdan tikilmiş sarayda dünyaya gəldiyi haqqında məlumatlara rast gəlinir. Uraldan Dunayacan uzanan geniş ərazidə iki böyük dövləti diz çökdürmüş, Qərbə sonuncu yürüşü ərəfəsində 58 yaşında vəfat etmiş, ölümü ilə birlikdə qurduğu imperiyası da dağılmış Atillanı müasirləri alçaq boya (təxminən 1.60 sm boyunda), iri başa, enlikürəyə, üçbucaqlını xatırladan sifətə, keçi saqqalına bənzər sıx və sivri saqqala, yanaqlarında təkəm seyrək qırmızımtıl tüklərə, çuxura düşmüş qara gözlərə, iti baxışa malik bir şəxs kimi qeyd edir, bir sözlə, elə də yaraşıqlı olmadığını yazırlar. Həmçinin Atillanın yunan və latın dillərində sərbəst danışa bildiyini, qaniçənliyinə gəldikdə isə Roma imperatorlarının çoxundan həm ağılda, həm də igidlikdə üstün olduğunu qeyd edirlər. Atilla dini baxışlarına görə bir nəfəri belə olsun cəzalandırmamışdı. E.Deşodt yazır ki, Atillanın kimliyini ifadə etmək üçün “böyük siyasətçi” ifadəsi belə çox acizdir. Onun şəxsiyyətinin cazibəsindən çıxmaq nəinki çətin məsələ idi, hətta mümkün deyildi.

Antik tarixçilərin verdiyi məlumata görə, Rua 10 yaşında olarkən Atillanı Roma imperatoru Honorianın sarayına girov olaraq göndərmişdi. Atası öldükdən sonra əmiləri Atillanı Romaya girov olaraq göndərdilər. Onların yekdil fikirlərinə görə, əmiləri Atillanı Hun paytaxtından uzaqlaşdırmaq üçün bu vasitədən istifadə etdilər. Atilla kiçik yaşlarından hun krallarının hərəkətlərini, qərarlarını mühakimə və tənqid edirdi. 

Əksər nüfuzlu tarixçilərin fikrincə, Atillanın həddən artıq qəddar biri kimi qələmə verilməsi qərəzlidir: onu məhz belə təqdim edən azsaylı salnaməçilər əksərən Hun imperatoruna şəxsi kin bəsləyənlərdir. Bir sıra tədqiqatçılar isə Atilladan danışarkən onun daxilində daim qəddarlıqla mərhəmətliliyin mübarizəsi getdiyini qeyd edirlər. Paniyalı Prisk yazır ki, Atillanın etimadını qazanan adam daima onun xeyirxahlığına güvənə bilərdi. Yetər ki, ləyaqətini yüksək tutsun! Əks halda bu xeyirxahlıq amansızlıqla əvəz olunurdu. Qot yepiskopu İordan “Qotların mənşəyi və əməlləri” adlı əsərində Atilla haqda öz sələfindən eşitdiyi sözləri xatırladır: “Tale tərəfindən seçilmiş bu adam insanları qorxuya salmaq və aləmi titrətmək üçün doğulmuşdu”. Göründüyü kimi, Qərb mənbələrində “Flakellüm Dei” (“Tanrının qırmancı”) adlandırılan Atillanın günahlara batmış xristianlığı cəzalandırmaq üçün Tanrı tərəfindən göndərildiyi kimi ifadələr yer almaqdadır.  

Atilla adının mənası ilə bağlı tarixçilərin fikirləri, demək olar ki, eynidir. M. Briona görə Atilla adının mənası “kiçik ata” deməkdir. Ehtimala görə, atası Atilla adını Volqa çayının keçmiş adı olan İtilin adından götürmüşdür. Azərbaycanda el-mi tarixin əsasını qoymuş A.A.Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” adlı əsərində Atilla sözünün “İtili adlayan” mənasını ifadə etdiyini qeyd edir. Atilla adını digər mənada izah edən tarixçilərin iddialarına görə, Atilla adı hun dilində dəmir mənasını ifadə edən Atlı/Etzel sözündən yaranmışdır.

Rəvayətə görə, Atillanın altımışa yaxın oğlu vardı. Fəqət onlardan ən çox sevdiyi altısını yanında gəzdirirdi. Böyük oğlu Ellak akacirlərin kralı idi. Bu tayfaya aid döyüşçülərlə Qalliya və İtaliyada atasının yanında yer alırdı. Digər övladları bəzi atlı birliklərinə komandanlıq edirdi. M.Briona görə bunların ayrılıqda hökumətləri olmadığı üçün hər biri Atillanın vədini yerinə yetirməsini gözləyirdi. Əvəzində onlara “böyük fəth”indən bəhs edərək imperiyasını övladları arasında bölüşdürmüşdü: Çini Dəngizikə, Qalliyanı Ellaka, İranı Ernaka (İrnək), Afrikanı Qayzenə verəcəyini vəd etmişdi.

Hun adətinə görə, hunların toy mərasimində heç bir yadelli iştirak edə bilməzdi. Müasirlərinin dediklərinə görə, Atilla ziyafət zamanı badəni içib saqiyə qaytaranadək həmin adam yerinə əyləşə bilməzdi. O, Atilladan sonra şərabını içib oturur və proses digərləri tərəfindən eyni şəkildə, ardıcıllıqla təkrarlanırdı. Paniyalı Priskin qeydlərində bir çoxu kral qızları, prenslər olmaqla hun kralının çoxlu həyat yoldaşının olduğu əksini tapır. Hətta bir çox mənbələrdə onların sayının 200-dən (M. Briona görə 300-dən) artıq olduğu qeyd edilir. Həmçinin burada Atillanın ilk dəfə 17 yaşında Enqe adlı qızla ailə qurduğu, bu evlilikdən Ellak adlı ən sevimli oğlunun dünyaya gəldiyi bildirilir.

Bir sıra tarixçilər onun hökmdar, siyasətçi kimi xarizmasının cazibədarlığının həmişə qəddarlığını üstələdiyini yazırlar. Bildirirlər ki, Atillanın zalımlığı daha çox siyasi amillərlə bağlı idi. İmperiyasının varlığına təhlükə yaradanları əsla bağışlamırdı. Hərbdən daha çox ağlına, zəkasına güvənirdi. Atilla general olmaqdan daha çox diplomat idi. Hərb Atillanın nəzərində ikinci dərəcəli iş idi. Onun müəyyən vaxtlarda əl atdığı baş kəsmək, payaya keçirmək, dərisini soydurmaq kimi cəza üsulları o dövr üçün xarakterik hal idi. ABŞ tarixçisi P.Qoldenin yazdığına görə, istər Persiyada (Sasani şahlığı), istər Şərqi və Qərbi Roma imperiyalarında, istərsə də digər ölkələrdə hökmdarlar bu cəza üsullarına tez-tez əl atırdılar. Bir sıra tədqiqatçılar isə Atilladan danışarkən onun daxilində daim qəddarlıqla mərhəmətliliyin mübarizəsi getdiyini qeyd edirlər. Tarixçilər Atillanın müstəsna istedadı və bacarıqlarının 40 yaşına yaxın üzə çıxdığını qeyd edirlər. 

Antik müəlliflərin qeydlərinə görə Atilla ətrafına ağıllı, geniş siyasi görüşlərə malik müşavirlər toplamışdı. Atillanın seçimində ancaq bir meyar vardı. O da müəyyənləşdirdiyi adamın şərəf və ləyaqəti idi. Seçəcəyi adamın mənşəyi onu qətiyyən maraqlandırmırdı. Olduqca fəhmli idi. Atillanın köməkçiləri isə damarlarında təmiz hun qanı axan Esla və Skotta idi. Atillanın ən yaxın müşavirlərinin heç biri hun deyildi. Onegesi yunan, Orest isə Aetsinin yerlisi olan romalı idi. Hətta Onegesi onun “sağ əli” idi. Bu iki yadelli Hun sarayında ən önəmli adamlara çevrilmişdilər. E.Deşodta görə, Atilla bu yunana hədsiz güvənir və bütün işləri çəkinmədən ona həvalə edirdi. Onegesi gah səfir, gah sərkərdə, gah da imperatorun köməkçisi olurdu. O, imperiya üçün həyati əhəmiyyət daşıyan məqamlarda qəti qərar verməyi bacarırdı. Ən güclü tayfa başçıları belə dinməz-söyləməz ona tabe olurdular. Bilirdilər ki, Onegesiyə qarşı çıxmaq həm də imperatorun iradəsinə qarşı çıxmaqdır. Atilla kimi onun da ağacdan tikilmiş sarayı vardı. Xanımını isə “Onegesinin kraliçası” adlandırırdılar. Bu qadın hətta siyasi işlərə qarışa bilir, xarici qonaqların şərəfinə təntənəli ziyafətlər təşkil edirdi.

Əslən fransız olan Akvitanlı Prosper və Atillanın müasiri olmaqla yanaşı, onu gözləri ilə görmüş və şəxsən görüşmüş tarixçi və natiq Paniyalı Prisk yazır ki, o, hər şeydə bir sadəlik nümayiş etdirirdi. Belə ki, ziyafət iştirakçılarının qarşısına qızıl və gümüş piyalələr qoyulduğu halda, lakin Atillanın badəsi də ağacdan idi. Geyimi də sadəlik nümunəsi olan Atilla ətrafdakılardan üst-başının ancaq səliqə-səhmanı ilə seçilirdi. Nə belinə qurşadığı qılınc, nə ayaqqabılarının qaytanı, nə də atının yüyəni qızılla, daş-qaşla bəzədilmişdi. Müəllifin yazdığına görə halbuki hunlar belə dəbdəbəyə daha çox aludə olurdular.

Atilla Avropa və Asiyadakı dağınıq qəbilələri üzərindəki hökmranlığını təmin etmək üçün təqribən 20 il mübarizə aparmışdı. M.Brion bu barədə yazır ki, gəlib keçən bütün imperatorlarımız bu barbarların qarşısında tir-tir titrəyir, onlara adətən xərac olaraq pullar ödəyiblər. Müəllif daha sonra yazır ki, Atilla Aetsiyə qibtə edirdi. Hətta o, Romanın ən qüdrətli sərkərdəsi olan “Son Romalı”ya (Aetsi nəzərdə tutulur –T.C) bərabər olmaq üçün içindən alışırdı. Təbii ki, burada müəllifin Atillaya qərəzlə yanaşdığını, Aesiyə isə isti münasibət sərgilədiyini görmüş oluruq. Bu azmış kimi, müəllifin “Atilla hərb adamı deyildi, indiyə qədər əldə etdiyi müvəffəqiyyətləri hərbi zəfərlərə deyil, siyasi fəaliyyətinə borclu idi. O bir diplomat idi, general deyildi. Onun dühası böyük planlar qurmağa, uzun müddətə reallığa çevriləcək siyasi düzən formalaşdırmağa əlverişli idi. Ancaq Atillada böyük sərkərdələrə xas olan əsaslı məziyət, yəni müharibə meydanında bir anda əmin və qəti surətdə vəziyyəti görüb dərhal qərar vermək bacarığı yox idi. O, bu məziyyətdən məhrum idi” kimi fikirləri ona qərəzli münasibətinin göstəricisi idi. Müəllifin Atillanın sərkərdəlik bacarığını, qazandığı qələbələrini hərbi dühası ilə deyil, diplomatik gedişləri ilə əsaslandırmağa çalışması da ona olan ikili münasibətin nəticəsi idi.  

Bir sıra mötəbər mənbələr hələ Ruanın dövründə Roma ilə dost münasibətlərini möhkəmləndirmək üçün ən yaxın adamının –Aetsinin onun sarayına “şərəfli zaminlik” (“girovluq”) olaraq göndərildiyini qeyd edir. Aetsinin 390-cı ildə Qərbi Roma imperiyasının tərkibindəki Pannoniyada (indiki Macarıstanda) anadan olduğu güman edilir. Bəzi tarixçilər onun Moziyada (indiki Serbiya və Bolqarıstan ərazilərindən, eləcə də Rumıniyadan Dunay çayından cənubdakı torpaqlarından ibarət tarixi bölgə), bəziləri isə Romada dünyaya gəldiyini iddia edirlər. Tarixçi M. Brion Aetsinin xalq tərəfindən “Qərbin qalxanı” adlandırıldığını yazır. Atası Quadensi əvvəlcə Silistriyada (Romadan asılı Polşa əyalətində) süvari ordunun qoşun başçılarından olub, daha sonra Afrikada canişin, ardınca da Qalliyada (müasir dövrdə başda Fransa olmaqla Qərbi Avropanın böyük bir hissəsinə tarixdə verilən ad) sərkərdə olmuşdur. Təqribən 403-cü ildə Qalliyada baş verən qiyam zamanı öldürülmüşdür. Aetsi hələ uşaqlıqdan hunların bütün həyatına bələd idi və onların dilində danışa bilirdi. Anasının zəngin və əsilli-nəsilli Roma xanımı olduğu güman edilir.

Aetsi Hun sarayına göndərilənədək bir dəfə “şərəfli zamin” olmuş, vestqotların başçısı Atanarixin yanında girov saxlanılmışdı. Bu isə ona diplomatiyanın sirlərini öyrənməkdə xeyli kömək etmişdi. 405-ci ildə Aetsi əsilzadələrdən olan Kapriliyonun qızı ilə evlənmək üçün Roma sarayına göndərildi və burada nazir vəzifəsinə təyin edildi. E.Deşodtun fikrincə, Aetsi və Atilla lazım gələndə bir-birinə heç düşünmədən güzəştə gedirdilər. M.Brion isə Aetsinin Atillanın hiddətindən qorxduğunu qeyd edirdi. Aetsi qısa vaxtda Ruanın ən yaxın məsləhətçisinə çevrildi.

Qərbi Roma imperiyasının xilaskarına çevrilən gənc sərkərdə Aetsi baş valilikdən konsul vəzifəsinə qədər yüksəldi. Xarici görünüşcə yaraşıqlı və fiziki cəhətdən qüvvətli olan Aetsinin ən zəif cəhəti şöhrətpərəstlik və hakimiyyət hərisliyi idi. O, german və hun dillərində sərbəst danışırdı. 

Tarixçilər Aetsi ilə Atillanın uşaqlığının bir yerdə keçdiyini qeyd edirlər. Aetsinin köməyi ilə Atilla Qərbi Avropanı dərindən öyrənmiş, Aetsi yüksəldikcə Atillanın şöhrəti artmış və sonda hər ikisi qoca qitənin taleyini həll etmişlər. E.Deşodta görə, Aetsi ilə Atilla arasındakı gizli razılığa əsasən, Avropa aralarında bölüşdürülməli idi. Bundan əlavə, Aetsi Roma Avropasının saray qüvvəsi kimi, Atilla isə barbar Avropasının hərbi qüvvəsi kimi formalaşmışdır. Aetsi Atillanın batil düşüncələrə malik, qərar və hərəkətlərində hissiyatla hərəkət edən bir şəxsiyyət olduğuna inanırdı. Avropanın siyasi həyatını uzun müddət bərabər şəkildə idarə edən qüvvələr nəhayət ki, ayrıldılar. Maraqları toqquşduğundan Romaya qayıdan Aetsi 437-ci ildə ikinci, 446-cı ildə isə üçüncü dəfə konsul təyin olundu. Konsul vəzifəsinə yalnız imperatorlar dəfələrlə seçilə bildikləri halda Aetsi bu istisnalığı da aradan qaldırdı. Bütün günahları bağışlanan Aetsi barbarları onlara yad olan Roma uğrunda döyüşməyə sövq edə bilirdi.

Taleh Cəfərov
ADPU-nun Ümumi Tarix və tarixin tədrisi texnologiyası kafedrasının dosent əvəzi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru