Ermənilərin İrandakı şansı

Bir İran funksionerinin erməni məmuru ilə söhbətinə kənardan baxanda bir mənzərənin şahidi olursan. İranlı funksioner yuxarıdan aşagı baxaraq aciz və ondan asılı olan erməniyə incə təbəssümlə, xilaskar kimi baxır. Erməni isə, aşağıdan yuxarı baxaraq, müti hal alıb “bu sarsaq müsəlmandan mümkün qədər istifadə edim” baxışları ilə ikitərəfli oyun oynayırlar kimi təsəvvür yaranır. Hər iki tərəf biri-birinə etibar etmir və bu inamsızlıqda da haqlıdırlar. Tarixi və yaxın əlaqələr bunu dəfələrlə sübut edib. Ancaq oyun davam edir və kim qalib gələcək? Allah bilir… O, kəslər hesab edir ki, ermənilərin bu oyunda şansı yoxdur, yanılırlar. Bu oyunların və hiyləgərliklərin, çoxgedişli hərəkətlərin nəticəsidir ki, gözəl bir məkanda bu gün sınıx-salxaq bir dövlət sahibidirlər.

İrandakı ermənin kifayət qədər dərin kökləri var.  Bir vaxtlar, dünyada ən böyük erməni diasporalarından birini təşkil edən İranda yaşayan ermənilər öz etnik kimliklərini və sırf erməni xalqına xas olan ən mühüm fərqləndirici xüsusiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Məlundur ki, erməni kilsəsi erməni icmasının həyatında həmişə böyük əhəmiyyətə malik olub. Məhz Kilsənin bazasında diaspor özünüidarəetmə institutları, ilk təhsil ocaqları və mətbəələr yaradılmışdır. Kilsələr siyasi partiyaların da təşəbbüskarı kimi çıxış edirdi. İranda baş vermiş məşrutə inqilabı hadisələrində bilavasitə iştirak etmiş Ermənilərin “Daşnaksütyun” siyasi partiyasında da kilsənin böyük rolu oldu.

Bir sıra siyasi hadisələrlə əlaqədar Səfəvilər sülaləsinin süqutundan (1501-1736) sonra İranda erməni icmasının sayı ciddi şəkildə azaldı. Qacarlar dövründə (1779 - 1925), eləcə də sonuncu Pəhləvi sülaləsi dövründə (1925 - 1979) bu tendensiya davam etmişdir. İranda ermənilərin sayının azalmasına iki Rusiya-İran müharibəsinin nəticələri də təsir edib. Türkmənçay sülh müqaviləsinə görə, İran hakimiyyəti ermənilərin Rusiyaya köçürülməsinə mane ola bilməzdi: hətta müxtəlif səbəblərdən İslamı qəbul etmişlərin də köçürülməyə hüququ var idi. Lakin köç edən ermənilər əsasən kəndlilər idi. Şəhər həyatında cəmiyyətə inteqrasiya edən ermənilər dövlət aparatında karyera edirdi.

Erməni liderlərindən biri də Nazim əl-Səltan (1833 - 1908) titulu ilə tanınan siyasətçi, dramaturq və publisist Mirzə Məlkum xan hesab edilir. Məlkum xan Yeni Culfanın erməni ailəsindən idi. O, İranın yuxarı dərəcəli din xadimlərini yaratdıgı masson təşkilatına cəlb etməyi başarmış dövrünün ciddi hiyləgərlərindən biri idi.

Erməni icmasından başqa birisi, Atabek adı ilə də tanınan Amin əd-Daula hesab edilir. Əmin əd-Dövlə bu dövrün İran siyasətində çox mübahisəli bir şəxsdir. O, Məlkum xan kimi İslamı qəbul etməsinə baxmayaraq, gizli xristian və rusiyapərəst agent hesab olunurdu. Melkum xan fransızlara, Atabək İranın  dövlət vəziri olduğu  halda Rusiyaya cəsusluq edirdi.

İranda məşrutə inqilabı zamanı (1905/1906-1911) erməni icmasının nümayəndələri də siyasi hadisələrdə fəal iştirak ediblər. Bu dövrün görkəmli siması Daşnaksütyun partiyasının fəal üzvlərindən biri Yeprem-xan Davidyan idi.

İranda yerləşən erməni icmasına kilsələr, kilsələrə isə Kilikiya karalikosu rəhbərlik edirdi. XII əsrin əvvəllərindən XV əsrin 40-cı illərinə qədər Kilikiyada erməni dövlətinin süqutuna qədər kilsənin yeparxiyaları Rumkale katolikosuna tabe idi. 1441-ci ildə katolikos taxtı İrana məxsus ərazidə yerləşən Eçmiədzinə qayıdanda Eçmiədzinlə birlikdə İran taxt-tacına tabe oldular. 

1940-cı illərə qədər erməni koloniyası iki yeparxiyaya - Atrapatakan paytaxtları Təbriz və Yeni Culfa olan İran-Hind yeparxiyasına bölünmüşdü. 1944-cü ildə İran-Hindistan yeparxiyasının bir hissəsi paytaxtı Tehran olan yeni Tehran yeparxiyasını yaratdı.  

Təbriz yeparxiyası İranın şimal bölgələrində yaşayan erməniləri birləşdirdi. 1833-cü ilə qədər o, Atrapatakan yeparxiyası adlanırdı və mərkəzi Müqəddəs Peter monastırında idi. 1913-1948-ci illərdə Erməni Apostol Kilsəsinin Təbriz yeparxiyasının rəhbəri arxiyepiskop Nerses Melik-Tandyan olub. Ölümündən sonra 1949-cu ilə qədər yepiskop Ruben Drambyan bu vəzifələrini yerinə yetirdi. Eçmiədzinin sovet hakimiyyətinə xidmət etməsi, cəsusluq etməsi və bunu etmədikdə sui-qəstlərin olması gözdən salmışdı. Bu vəziyyət Təbriz erməni kilsəsini yenidən Kilikiya katalikosluguna yönəltdi.

İran-Hindistan yeparxiyası İsfahan və onun ətraflarında erməni əhalisi köçürüldükdən sonra Yeni Culfa yeparxiyası yaradıldı. Koloniyanın erməni əhalisi dalğalar şəklində həm Hindistana, həm də Cənub-Şərqi Asiya, Uzaq Şərq ölkələrinə köçürdü və yeparxiya öz adını dəyişərək İran-Hindistan yeparxiyası kimi tanınmağa başladı. 

Tehran yeparxiyası 1944-cü ilin sentyabrında yaradılmışdır. Yeparxiyanın yaradılmasının ilkin şərtləri Tehranın erməni əhalisinin çoxluğu, koloniyanın özünüidarə orqanlarının İranın paytaxtında yerləşməsi və ictimai və mədəniyyət müəssisələrinin burada cəmləşməsi idi. Ermənilərin Tehran icması bütün İran ərazisində ermənilərin həyatında mühüm rol oynayırdı.

1940-cı illərin sonlarında xaricdəki erməni koloniyaları və yeparxiyaları Eçmiədzin üçün idarəçilik məsələlərində əlverişsiz şərait yaratmışdı. Onlara Kilikiya katolikosluğu və daşnaklar rəhbərlik edirdi. Bu da öz növbəsində bir tərəfdən Eçmiədzinlə Sovet Ermənistanı, digər tərəfdən isə Qərb erməniləri və müxtəlif erməni koloniyaları arasında gərginliyin artmasına səbəb oldu. Kilikiya katolikosluğu Eçmiədzinə qarşı yönəlmiş fəaliyyətini dayandırmadı. 1957-ci ildə Livan yeparxiyasının rəhbəri arxiyepiskop Xoren İrana gəldi. Daşnaklar İranın erməni icması üzərində hakimiyyəti öz əllərinə almağa müvəffəq oldular.

1950-ci illərin sonunda Eçmiədzin faktiki olaraq İranın erməni icmasının yeparxiyalarının fəaliyyətinə təsir imkanlarından məhrum edilmişdi. 1958-ci il fevralın 25-də Tehran yeparxiyasının nümayəndələrinin iclasında Eçmiədzinlə əlaqələrin kəsilməsi və Antiliasdakı katolikosluğun nəzarətinə keçməsi qərara alındı. Həmin il iyulun 12-də Təbriz yeparxiyasında da analoji qərar qəbul edildi. Beləliklə, belə qənaətə gəlmək olar ki, Eçmiədzinlə, Ermənistanla çoxillik əlaqələr kəsildi. Antilias və yeparxiyaların seçilməsinə təsir edən ABŞ arasında əlaqə burada kifayət qədər aydın görünürdü. 1958-ci il mayın 28-də Kilikiya Katolikosluğunun nümayəndəsi ABŞ Senatında antisovet bəyanatlar verdi.

Hər iki tərəf 1963-cü ilin oktyabrında bütün ermənilərin katolikosu I Vazgenin səfərdə olduğu Yerusəlimdə danışıqlar aparmaq imkanı əldə etdi, lakin Kilikiya katolikosu Xoren yalnız “sülh” təklif etdi və Eçmiədzinə qarşı yönəlmiş addımları davam etdirdi. 1965-ci ildə Kilikiya Katolikosluğunun yeni nizamnaməsində, onun 32-ci maddəsində İran yeparxiyalarının Eçmiədzindən ayrılaraq Antiliaya aid olduğu bildirilirdi.

İranda erməni məktəblərinin hüquqi statusu bir sıra şah fermanlarına əsaslanırdı. 19-cu əsrin 30-cu illərindən 1936-cı ilə qədər erməni məktəblərinin daxili özünüidarə hüququ var idi ki, bu da məktəblərin şagirdlər üçün müstəqil proqramlar tərtib edə bilməsi ilə ifadə olunurdu və təhsil erməni dilində aparılırdı. Məktəblər kilsə əsasında tikilmiş və fəaliyyət göstərirdi.

1936-cı ildə hökumətin qərarı ilə İranda bütün milli azlıqların məktəbləri bağlandı. Lakin Rza şah ölkədən sürgün ediləndən sonra, 1941-ci ildə bu qərar ləğv edildi. Yeni açılan bütün məktəblərə İran Təhsil Nazirliyi tərəfindən tərtib olunmuş dərs proqramları verildi. Beləliklə, təhsil də dövlət dilində - fars dilində aparılmağa başladı. Proqramdan kənar din və erməni dilini öyrənməyə icazə verildi. Bu elementlər istəyə bağlı, könüllülük prinsipinə əsaslanmalı idi. 1946-cı ildə Tehran yeparxiyasının köməyi ilə dini dərslərin öyrənilməsi məcburi oldu, lakin erməni dilinə belə üstünlük verilmədi.

Erməni icması 1905-1911-ci illərdə İran parlamentinə öz nümayəndələrini seçmək hüququnu almışdı. Bu hüquq 1909-cu ildə parlament haqqında qanunun müvafiq maddəsindən irəli gəlir və bu maddədə deyilir ki, “hər 30.000 nəfər Məclisdə öz nümayəndəsini seçir”. Milli azlıqlar dini və milli xüsusiyyətlərinə görə reqionlara bölünürdülər. İranda seçki hüququnun tətbiq olunduğu ildə 50 mindən çox erməni yaşayırdı və müvafiq olaraq onların parlamentə iki nümayəndə seçmək hüququ var idi. Etmənilərin mütəşəkkilliyi üçün Tehranda, Yeni Culfada və Təbrizdə fəaliyyət göstərən məktəblərin böyük rol oynamışdılar.

Bu kiçik icma İranda çap etdirdiyi erməni qəzetlərinin sayına görə dünyada fərqlənirdi. Həftəlik "Şavih" (Trail), "Astx Arevelyan" (Şərq ulduzu), "Arşalular" (Sübh), "Aravot" (Səhər), "İrani Aravot", "Üfüq" (üfüq), "Tehrani Aig" (Tehran şəfəqi), “İrani Aşxatavor” (İran işçisi), “Rəncbər-i İrani” (İran işçisi), “Nor qanq” (Yeni həyat), "Banvor" (İşçi), Nə Patqam (Əhdi-Cədid), “Rəncbər” (İşçi), “Qaxapar” (Fikir), "Nor Hosk" (Yeni nitq),  "Veratsnund" (Renessans), "Əlik" (Dalğa), "İran-i Qanuni" (Müasir İran), "Nor hask" (Yeni qulaq), "Arusyak" (Venera), "Navasard" (qədim erməni təqviminin birinci ayı), "Bobo" (Müqəddəs), “Nor Ağbyur” (Yeni mənbə), "Tsaxavel" (Süpürgə), "Luys" (İşıq), "Mşakuyt" (Mədəniyyət), "Garun" (Bahar), "Aşxatank" (İş), "Lusaber" (İşıq gətirən), "Arpi" (Günəş), Aylıq ədəbi və elmi jurnal, "Armenui" (erməni), "İke" Həftəlik qəzet, "Pahak" (Gözətçi), "Şant" (İldırım), "Ararat", "Xaçbar" (Krossvord), "Armen" (erməni) aylıq təhsil jurnalı, "Hur" (Alov) ədəbi-tarixi və maarifləndirici aylıq jurnal, "Araks" maarifləndirici aylıq jurnal,  "Peyman" (Müqavilə), "Apaqa" (Gələcək) və s. müxtəlif müddətlərdə çap olunmuşdu. 

Yeni Culfada (İsfahan) çıxan erməni qəzetləri - “Nor Djugai lraber” (Yeni Culfanın bülleteni) aylıq xəbərlər və kilsə jurnalı, "Ənker" (Dost) New Culfa Scout təşkilatının aylıq jurnalı, Təbrizdə çıxan erməni qəzetlər - "Dağlı" (İş) həftəlik qəzet və Təbriz və Azərbaycan vilayəti ermənilərinin ilk mətbu nəşri, "Azdarar arajnortarani" (Arxiyepiskopun Müjdəçisi), "Aravot" (Səhər) aosial-iqtisadi və siyasi yönümlü həftəlik qəzeti, "Zəng" (Zəng) sosial-iqtisadi və siyasi həftəlik, “Təvrizi heitarərutyunner” (Təbriz xəbəri), "Haykakan" (erməni) Azərbaycan ostanının erməni məskənlərinin bülleteni, Mitk (Fikir) siyasi və ədəbi aylıq jurnal, "Aig" (Sübh) Daşnaksütyun Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Təbrizdəki mətbuat orqanı, "Hosk" (Çıxış) ədəbiyyat jurnalı, "Paikar" (Güləş) siyasi həftəlik qəzet, "Minarə" ədəbi həftəlik qəzet, "Gehaser" (Sənətsevər) kimi  nəşrləri çap olunurdu.

Göründüyü kimi əhalisi az sayda olsa da mütəşəkkil şərairdə etmənilər İranın ictimai-siyasi həyatına fəal müdaxilə edir və bu işdə müxtəlif daxili və xarici siyasi qüvvələrin maraqlarına xidmət edirdilər. Malkum Xan və ya Yeprem Xan kimi erməni əsilli simaların tərcümeyi-halı yaxşı öyrənilmişdir.

Məşrütə hərəkatı dövründə erməni liderlərindən biri Yeprem xan Davtyan olan Erməni İnqilabi Federasiyası və ya Daşnaksütyun böyük təsirə malik idi. Daşnaksütyun 1890-cı ildə Tiflisdə müxtəlif erməni siyasi təşkilatlarının, o cümlədən üç il əvvəl Cenevrədə yaradılmış Hınçak Partiyasının birləşməsi nəticəsində yarandı. Koalisiya əvvəlcə Erməni İnqilabçıları Birliyi adlanırdı, lakin 1891-ci ildə hunçakçılar ittifaqı tərk etdikdən sonra sosializm baxışı ilə bağlı fikir ayrılığına görə partiya Erməni İnqilabi Federasiyası və ya Daşnaksütyun kimi tanınmağa başladı.

1905-1911-ci illər inqilabından əvvəl daşnaklar İran ərazisindən Qafqazda və Osmanlı İmperiyasında əməliyyatları üçün baza kimi istifadə edir, bu bölgələrə qaçaqmalçılıq yolu ilə silah və inqilabi ədəbiyyat aparırdılar. Salmasdakı Derik və Makudakı Menavor (Qahtaşen) erməni monastırları da həmin məqsədlərə xidmət edirdi.

Ümumilikdə, 1906-cı ilə qədər İranda Daşnaksütyun partiyasının 2200-ə yaxın üzvü oldugu hesab edilir. 1907-ci ildən başlayaraq erməni silahlı birləşmələri İranda Məşrutə İnqilabı hadisələrində iştirak etmiş, Təbriz şəhərinin Qacar hökuməti dəstələrindən müdafiəsində iştirak etmiş, Konstitusiya hərəkatını və İran Məclisinin fəaliyyətini müdafiə etmişlər.

İran ərazisində daşnaklar partlayıcı maddələrin istehsalı üçün laboratoriyalar təşkil etdilər. 1907-ci il dekabrın 30-da daşnakların başçıları ilə İran parlamentinin üzvləri arasında danışıqlar aparıldı və bu danışıqlarda aşağıdakı məsələlər müzakirə edildi: şah rejiminə qarşı sonrakı mübarizənin mümkünlüyü, ingilis-rus müdaxiləsi, Osmanlı işğalı; erməni və İran inqilabçıları arasında əməkdaşlıq üçün əsasların axtarışı, Daşnaksütyun partiyasının töhfələri. Danışıqlar tərəflərin maraqlarının yaxınlığını ortaya qoydu və Osmanlı qüvvələrinə qarşı birbaşa hər hansı bir hərəkatin uğur qazanmayacağı da qərara alındı.

İranda ermənilərdən diaspor əlaqələrindən istifadə edərək Avropanın siyasi dairələri, daha doğrusu, ABŞ, İngiltərə, Fransa ilə əlaqə yaratmaq tələb olunurdu. Ermənilər də bunu yalnış öz maraqları oldugu halda edirdi. Davud Malik-Şahnazaryan Şapurzadə, Yeprem xan Davtyan, Matevos xan Melikyants, Movses xan Xaçaturyan, Qaspar Aypgiyan və bir çox digər tanınmış İran erməniləri eyni məqsədə xidmət edirdilər.  

1979-cu ilin bəhmən (fevral) inqilabında ermənilər İranda məşrutə dövründə olduqlarından az deyildilər. Bu proseslərdə də mümkün olan yüksək aktivliklə fərqlənirdilər. Bəzi erməni ailələrində ər İngiltərə səfirliyinə, arvad ABŞ xüsusi xidmətlərinə, qızı Sovet hökümətinə cəsusluq edirdi. Tehranda yaşayan erməni “mən erməniyəm” deməsə onun erməniliyini müəyyənləşdirmək çox çətindir. Onlar Tehran ictimai mühitinə bir çox kürddən, bəlucdan və ərəbdən daha artıq uygunlaşıblar. Bu gün də mütəşəkkildirlər və xilaskar İran məmuru ilə danışanda “bu sarsax müsəlmandan nə cür istifadə edim” düşüncəsindədirlər.

Pərviz Kazımi

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru