Babək və onun çoxsaylı tərəfdarları olan xürrəmilərin (yaxud hürrəmilərin) dini-məzhəbi dünyagörüşü barədə müxtəlif mənbələrdən əldə olunan məlumatlar əsasında fikir yürütməzdən öncə xürrəmilərin müsəlman olduğunu söyləməyə əsas verən məlumatların ən azından bir qismini xatırlatmaqda fayda vardır. Təbii ki, xilafət sarayının təsir dairəsində yaxud birbaşa onun diktəsi ilə fəaliyyət göstərmiş müxtəlif dövlərin tarix yazarlarının əsərlərində xürrəmilərə ünvanladıqları "zındıq" (zənadiqə), "kafir", "atəşpərəst", "sapıq" və bu kimi ifadələri bununla əlaqədar elmi tədqiqatlarda əsas götürmək olmaz, çünki həmin tarix yazarlarının böyük əksəriyyətinin obyektiv tarix yazması və xürrəmilərə münasibətdə qərəz hissindən uzaq olması, yumşaq desək, şübhə doğurur. Üstəlik, məzhəblər arası münaqişənin kəskin xarakter aldığı VIII-IX əsrlərdə İslam dünyasının durumunu, hakim məzhəb təmsilçilərinin qeyrilərini küfrdə və dindən çıxmaqda ittiham etməsi kimi çoxsaylı halları da əsla nəzərdən qaçırmaq olmaz.
Babək və xürrəmilərin fəaliyyəti, onların məqsədləri və dini mənsubiyyətləri ilə bağlı müxtəlif mənbələrdə diqqəti cəlb edən məqamlardan biri xürrəmilərin yaşadıqları kənd, qəsəbə və nahiyələrdə məscidlərin olması və azan verilməsinin müşahidə olunması barədədir. Bu haqda Əbdülqahir əl-Bağdadi özünün "Kitab əl-fərq beyn-əl-firəq" əsərində, İstəxri isə özünün "Kitab əl-məsalik və-l-məmalik" adlı əsərində qeyd etmişlər. Eyni zamanda, xürrəmilərin Qurani-Kərim oxumaları və öz övladlarına İslamın bu müqəddəs kitabını oxutmaları barədə də Əl-Bağdadi və İstəxri yuxarıda adı çəkilən əsərlərində, İbn Hövqəl isə özünün "Surət əl-ərz" adlı əsərində açıq şəkildə bildirmişlər. Bundan başqa, ayrı-ayrı yazarların əsərlərində xürrəmilər müxtəlif formada İslami ayinlər icra etdikləri yaxud dualar etdikləri halda təsvir olunmuşlar. Məsələn, Xacə Əli Nizamülmülkün "Siyasətnamə" əsərində bununla əlaqədar oxuyuruq: «Bir yerə toplananda, məsələ həll edəndə, məşvərət edəndə onların (xürrəmilərin - C.B.) sözü bu olar; əvvəl Əbu-Müslimə, Mehdiyə, Əbu Müslimin qızı Fatimənin oğlu, «alim uşaq» adlanan Firuzə salavat çevirərlər». Bu qeydlərdə adları çəkilən şəxsiyyətlərin müsəlman olmaları heç bir şübhə doğurmur, burda İslam dininə aid olunan bir ayin kimi xürrəmilərin salavat çevirmələri onların müsəlman olduqlarını söyləməyə ciddi əsaslar verir.
İbn-Vazeh Yəqubi isə Babək və onun tərəfdarlarını "müsəlman" kimi qeyd edən bir hadisəni "Tarixi-Yəqubi" adlı əsərdə aşağıdakı kimi təsvir etmişdir: «İsa (xəlifənin sərkərdəsi İsa ibn-Məhəmməd nəzərdə tutulur – C.B.) oraya çatanda Məhəmməd ibn-Rəvvad Əzdi və o ölkənin bütün qoşun başçıları onun yanına gəldilər. O, Babəkə qarşı müharibəyə hazırlaşdı. Babək dar dərədə onunla üz-üzə gəldi və onu məğlub etdi. İsa oradan getdi və heç yerdə durmadı. Sərkərdələrdən biri onu saxlayıb dedi: Ey Musanın atası, haraya gedirsən? Dedi: Bu müharibədə biz bir iş görə bilmərik, baxtımız gətirmədi. Biz müsəlmanlarla (! – C.B.) vuruşmaqdan qorxuruq».
Babəkin və xürrəmilərin öz dini-məzhəbi baxışlarına görə Batinilərdən olmasını bir çox tarixi mənbə məlumatlarından oxuya bilirik. Batinilərin antinomian (şəriət qaydalarına önəm verməyən) olduqları və öz dini-ideya baxışlarına görə sufi mistiklərinə həddən ziyadə yaxın olduqları barədə qərb tədqiqatçıları da qeyd edirlər.
Eyni zamanda, bəzi yazarlar xürrəmiləri "ibahiyyə sufiləri" adlandırır, sufiliyin də İslam dininə aid olması şübhə doğurmayan bir faktdır və İslamda sufi yolunu inkar edən cərəyanlar da bir qayda olaraq, yalnız ifrat radikal təmayüllü sektalar (xəvariclər, mötəziliyyə, bu günümüzdə isə vəhhabi və s.) olmuşdur.
Babək və xürrəmilərin öz dini inanclarına görə İslam dininin mənsubları olduğunu sübut edə biləcək ciddi faktlardan daha birisi bəzi mənbə məlumatlarında həmin insanların peyğəmbər nəslinə, əhli-beyt imamlarının yol və ərkanına dərin hörmət və ehtiram göstərmələri, qeyb olacaq imamın zühuruna inanmaları barədə məqamların yer alması sayıla bilər. Bu məlumatlar eyni zamanda həm də haqqında söhbət gedən cərəyanın mənsublarının öz məzhəbi baxışlarına görə İslamın batini qoluna, imam Cəfəri-Sadiq məktəbinə və imamət yoluna bağlı olduqlarını açıq şəkildə ortaya qoyur.
Muhəmməd ibn Əbdülkərim əş-Şəhristani özünün "Kitab əl-miləl və-n-nihəl" adlı əsərində hakim mötəziliyyə məzhəbinə zidd İslami baxışlara malik olan xürrəmilərin öndəri Babəkin "etdiyi günahları" sadalayarkən belə bir fikri də xüsusi olaraq vurğulayır: «Babək imamın qeyb olan ruhunun çox sonralar geri dönəcəyini (ricət) etiqada çevirmişdir».
Coğrafiyaşünas Əbu Duləf özünün "İkinci risalə" adlı əsərində xürrəmilərin İslamın əhli-beyt qoluna mənsub olduqlarını isbatlayan bir fikri qeyd etmişdir: "Bəzzeyndə sahəsi 3 cəribə bərabər olan bir yer vardır. Deyirlər ki, orada hər kim əl açıb Allaha dua edərsə, onun niyyəti qəbul olar. Elə həmin yerdə xürrəmilər adı ilə məşhur olan qırmızı geyinmiş adamlar bayraqlarını qaldırdılar. Babək burada çıxış etmişdi. Onlar Mehdinin zühurunu gözləyirlər".
Eyni məzmunda qeydə Yaqut əl-Həməvinin "Möcəm əl-büldan" əsərində də rast gəlinir, bu əsərində müəllif Bəzz qalası barədə yazaraq aşağıdakıları bildirir:
«Orada Hürrəmiyyə adı ilə məşhur olan Mühəmmirə (təriqəti) meydana çıxdı. Babək də o yerdən idi. Onlar imam Mehdinin zühurunu gözləyirdilər». Xatırladaq ki, Babəkin fəaliyyəti dövrü eyni zamanda əhli-beytin 8-ci imamı Əli ər-Rza (ə) və 9-cu imam Muhəmməd Təqi (ə)-ın zamanına təsadüf edir və o dövrdə hələ 12-ci imam Mehdi (ə) hələ dünyaya gəlməmişdi. Deməli, 12-ci imamın qeybətini və sonradan zühur edəcəyini İslamın əhli-beyt məktəbinin tərəfdarları olaraq xürrəmilər bilirdilər.
Xürrəmilərə zidd məzhəbi baxışlara malik olan Əbülhəsən Əşəri də özünün "Məqalat əl-islamiyyin və ixtilaf-əl-müsəllin" adlı əsərində aşağıdakıları qeyd edir: «Bəziləri deyirlər ki, baş imamlar möcüzələrdən xəbərdardırlar; onların yanına (guya) göydən mələklər enib gəlir. Bu isə rafizi təriqətinə mənsub bir dəstənin sözüdür. Hətta onlardan bəzisi bu xüsusda işi bir yerə çatdırmışlar ki, deyirlər şəriət qanunlarını pozub ləğv etmək mümkündür». Ardınca müəllif xürrəmilərin də məhz bu düşüncədə olanlara aid olduqlarını qeyd edərək onları sərt tənqid edir.
Nizamülmülk isə xürrəmilərin dini-məzhəbi dünyagörüşünü tənqid edərkən aşağıdakı cümləyə öz əsərində yer verir:
«... istər Məzdəkin, istərsə xürrəmdinlərin və batinilərin dini və məsləki birdir və onların yeganə arzuları islamı məhv etməkdən ibarətdir. Xalqı öz tərəflərinə cəlb etmək üçün əvvəlcə özlərini doğru, pəhrizkar və peyğəmbərin övladını sevən adamlar kimi (! – C.B.) göstərirlər». Bu sitatdan açıq-aydın görünür ki, hər zaman haqq sözü deyən xürrəmilər peyğəmbərin əhli-beytini sevənlər olmuşlar. Elə həmin yerdəcə bu pers yazarı «Hürrəmilər hər dəfə üsyan etdikləri zaman batinilər onlarla əlbir olaraq onlara qüvvət vermişlər. Hər iki məzhəbin əsli birdir» deyə qeyd edir. Eyni zamanda, Nizamülmülkün əsərindəki bu qeydlər onun xürrəmilərin guya ayrıca bir dinə sahib olmalarını ehtiva edən "xürrəmdin" sözünün də həqiqətəuyğun olmadığını ortaya qoyur.
Qeyd olunan bu və digər mənbə məlumatlarından da aydın göründüyü kimi, Babəki və onun çoxsaylı tərəfdarları olan xürrəmiləri öz dini mənsubiyyətlərinə görə müsəlman hesab etmək üçün kifayət qədər ciddi elmi-tarixi əsaslar vardır, hətta onların İslamda əhli-beyt sevgisinə əsaslanan bir yol tutduqlarını da çətinlik çəkmədən söyləmək mümkündür. Lakin bununla yanaşı, xürrəmilərin İslamla bağlı dünyagörüşlərinin daha dərindən incələnməsinə, onların müxtəlif məsələlərlə bağlı mövqelərinin təhlilinə ehtiyac vardır. IX əsr İslam dünyasında xürrəmiləri qəbul etməyən, onları "kafir", "zəndiq", "yolundan sapmış" qismində görən çoxlu sayda dini cərəyan və təriqətlər olmuşdur ki, tarix elmində onlar bir qayda olaraq ortodoksal dini təmayüllər kimi görülməkdədir. Bu baxımdan bir sıra tarix yazarlarının əsərlərində xürrəmilərin dini düşüncə və məzhəbi ideyaları ilə əlaqədar müxtəlif fikirlər söylənmişdir.
Xürrəmilərin İslamda əhli-beyt məktəbinə mənsub olmalarını söyləməyə əsas verən məlumatlarla bağlı ilk növbədə bu qeyd olunmalıdır ki, xürrəmiyyənin dini-ideoloji dünyagörüşü müasir İran şiəliyindən çox-çox fərqlidir, hərçənd ki, ilk baxışda təməl prinsiplərin eyniyyəti diqqəti cəlb edir. Xürrəmilərin 12-ci imamın yolunu gözləmələri barədə mənbə məlumatları onların məzhəbi baxımdan şiəliyin İsna-əşəriyyə qoluna mənsub olmaları fikrini qüvvətləndirir. Yəni xürrəmilər əhli-şiə məzhəbinə aid edilən Zeydilər, İsmaililər, 4-imamçılar, 7-imamçılardan fərqli olaraq peyğəmbər əhli-beytinə mənsub olan 12 imamın yolunun İslamda yeganə və ən doğru yol olması fikrini qəbul edirdilər. Eyni zamanda, xürrəmilərin öz dini-ideoloji baxışlarında istinad etdikləri və ardıcılları olduqları Əbu Müslüm Xorasani tərəfdarları (onlar tarix ədəbiyyatında şiələr də adlandırılır) birbaşa peyğəmbər əhli-beytinə qarşı mövqe tutması ilə səciyyələnən Əməvilərin hakimiyyəti əleyhinə çıxışları ilə tarixdə qalmışlar. Bu fakt da öz-özlüyündə xürrəmilərin əhli-beyt imamlarının yolunu tutduqlarını söyləməyə ciddi əsaslar verir. Digər yandan, Abbasi dövrünün və sonrakı dövrlərin şəriət düşüncəsi ilə İslamı dərk edən saray tarixçiləri, kökü Əməvilərdən gələn bir ənənə ilə, xürrəmilər də daxil olmaqla bütün əhli-beyt tərəfdarlarına “rafizi” (rəvafiz - haqq yolundan sapmış) damğasını vurmuşlar. Bu baxımdan ilk baxışda xürrəmilərin dini-ideya baxışlarını sırf şəriət qaydalarına əsaslanan müasir şiəlikdən fərqləndirmək bir qədər çətin görünür. Lakin on iki imamçı olmaq müasir İranda bu gün hakim olan rəsmi şiə məzhəbinə mənsub olmaq demək deyil. Belə ki, xürrəmilər peyğəmbər və əhli-beyt yolunun sırf şəriət qayda-qanunları əsasında qəbul edilməsi fikrindən uzaq idilər. Bu mənada xürrəmilik öz dini-ideya baxışlarına görə sufiliyə daha yaxın idi, nəinki müasir İran şiəliyinə.
Xürrəmilərə görə, bütün məzhəblər yanlış olmaqla altıncı şiə imamı Cəfər Sadiqin tələbələrindən sonra İslamı şəriət müstəvisində parçalamaq məqsədilə yaradılmışdır. Məhz bu baxımdan da xürrəmiliyin öz dini-ideya dünyagörüşünə görə ortodoksal yox, məhz heterodoks İslama aid olması düşüncəsi üzərində dayanmaq lazım gəlir. Bu yerdə məxsusi olaraq onu vurğulamaq lazımdır ki, İslam tarixinin 13 əsrlik dönəmi yaranan İslam təmayüllü dövlətlərin hakim sülalələrinin bir qayda olaraq ortodoksal İslama mənsub olmaları ilə xarakterizə olunur, bu sırada yalnız tək-tük heterodoks İslam təmayüllü sülalələrə rast gəlinir ki, onlara da ənənəvi şəriət İslamının baxışları məlumdur. Bu, həm də ondan qaynaqlanır ki, dövlətin idarəetmə sisteminin həmin dövrlərdə məhz şəriət qaydaları əsasında yürüdülməsi daha asan, daha əlverişli idi. Lakin Abbasilər sülaləsinin mənsubları olan hökmdarlar mötəzilə məzhəbinə uyğun xətt yürütməklə yanaşı, daha da irəli gedərək bu məzhəbin ideyalarını qəbul etməyən digər cərəyanlara qarşı amansız davranmışlar. Bu mənada Abbasilərin yürütdüyü siyasətə qarşı çıxış edən sıravi xalq kütlələrinin heterodoks İslami cərəyanlara mənsub olması tamamilə anlaşılan və başa düşüləndir. İslam tarixinin bir çox dönəmlərində biz bu cür xalq-iqtidar fikir ayrılığının şahidi olmaqdayıq. Əyani misal olaraq Osmanlı dönəmində hakim sülalənin ortodoks İslama mənsub olması, bununla yanaşı, iqtidarın bu dini-məzhəbi xəttini paylaşmayan çoxsaylı müsəlman xalq kütlələrinin zaman-zaman Ələvilik, Bəktaşilik, Hürufilik, Qızılbaşlıq, Qələndərilik, Mevləvilik kimi heterodoks dini cərəyanlar ətrafında birləşməsini göstərmək olar. Hərçənd ki, həmin cərəyanlar əslində məhz özlərini ortodoksal İslam (yəni İslami qaydalara ən səhih yanaşmaya sahib olanlar) olaraq görmüşlər və görməkdədirlər.
Təhlillər göstərir ki, xürrəmilərin dini-ideoloji baxış açısı bu gün öz mövcudluğunu sürdürən İslam təriqət və cərəyanları arasında ən çox ələviliklə uzlaşır və uyğun gəlir. Bunu isbatlamaq üçün xürrəmiyyə və ələvilik cərəyanlarının dini dünyagörüşünü paralellər şəkildə təhlil süzgəcindən keçirmək lazımdır.
İlk növbədə Əbdülqahir əl-Bağdadiyə müraciət edək. Onun “Kitab əl-fərq beyn-əl-firəq” (İslam təriqət və məzhəblərinin fərqləri) adlı kitabında Babəkilər (yəni hürrəmilər) özünü İslama aid edən, lakin İslamdan çıxmış qüvvə kimi qeyd olunur. Bu qeyddə Babəkilər (hürrəmilər) İslam firqələri arasında "əshabül-ibahə" (haramları mübah qılan qüvvə demək olub, batinilərlə eyniyyət təşkil edirdi) qoluna mənsub firqə kimi göstərilməkdədir. Bu məlumatdan açıq-aşkar görünməkdədir ki, hürrəmilər özlərini müsəlman hesab edirdilər, sadəcə qarşı tərəf onları “yolundan sapmış”, “dindən çıxmış” (oxu: rəvafiz yəni rafizilər) kimi təqdim edib.
Əl-Bağdadi qeyd edir ki, «Öz dağlarında müsəlmanlar üçün içərisində müsəlmanların azan verdikləri məscidlər tikmişlər. Uşaqlarına Qurani-Kərimi öyrətmişlər. Fəqət gizli də olsa, nə namaz qılarlar, nə də Ramazan ayında oruc tutarlar. Bundan başqa, kafirlərə qarşı cihad edilməsinə də inanmazlar». Eyni qeydlərə Z.Bünyadovun tərcüməsində bu cür rast gəlirik: «Onlar dağda müsəlmanlar üçün onları namaza çağıran məscid tikmişlər. Onlar öz uşaqlarına Quran [oxumağı] öyrədirlər, lakin gizlicə namaz qılmır, ramazan ayında oruc tutmur və kafirlərə qarşı cihadı məcburi hesab etmirlər».
Bu qeyddən anlaşılır ki, hürrəmilər istənilən halda İslami bir cərəyan olub, sadəcə İslamı sırf Quran əsasında qəbul etmişlər və Quranda olmayan hər bir şeydən uzaq olmuş, şəriət üləmasının Qurani-Kərimlə təsdiqlənməyən fətvalarını inkar etmişlər. Bu gün Türkiyədə mövcud olan ələvi toplumu da eynilə bu düşüncədədir. Bağdadinin qeydlərində diqqəti cəlb edən məqamlara nəzər salsaq, həmin məqamlara xürrəmilərin baxış bucağını müəyyən etmək elə də çətin deyil. Sual ortaya çıxır: xürrəmilər müsəlman idilərsə, niyə namaz qılmırdılar? Bu günkü ələvi toplumu niyə qədimdən bəri özünə "Haqq-Muhəmməd-Əli" yolçusu deməklə yanaşı, namaz qılmır?
Əl-Bağdadinin yuxarıdakı qeydlərindən ilk öncə məlum olur ki, xürrəmilər namaz qılmırdılar. Bunun ən mühüm səbəbi əvvəla Qurani-Kərimdə "namaz" adlı bir ibadət formasının olmaması idi. Bu günkü beş ənənəvi məzhəbin qıldığı fərqli namaz formalarının da heç biri müqəddəs kitabda göstərilməmiş və xürrəmilərin fikrincə, deməli, sonradan İslam şəriətinə gətirilmişdir, bu ibadət şəkillərinin də hər hansı birinin peyğəmbər tərəfindən icra edildiyini sübut edəcək bir Quran ayəsi yoxdur. Ayrıca, İslam peyğəmbəri Hz.Muhəmmədin də gün ərzində insanlara 5 dəfə və 17 rükət ibadət etməyi vacib buyurduğunu sübut edəcək hər hansı dəlil yoxdur. Əslində Sanskritcədə "salamlamaq" mənasını verən "namaskara" sözü fars dilinə, VII əsrin təxminən ortalarında (İslam peyğəmbərinin vəfatından çox sonra) isə İslam dininə keçərək şəriət qaydalarından biri kimi təsbit olunmuşdur. Ərəbcə nazil etdiyi açıqca bildirilən və şübhə doğurmayan bir ilahi kitabda fars dilində ibadət tərzini ifadə edən hər hansı kəlmənin olması isə, xürrəmilərin və ələvilərin fikrincə, qeyri-mümkündür. Bundan əlavə, səhihliyi bilinməyən hədislər əsasında "namaz" adlı ibadətin gün ərzində beş dəfə qılınması da məhz atəşpərəstlərin ibadət tərzinə uyğun idi. Sasanilərin son hökmdarı III Yezdəgirdin xəlifə Ömərə yazdığı məktubda "atəşpərəstlərin gün ərzində beş dəfə namaz qıldıqları" göstərilmişdir. Müsəlmanlara guya peyğəmbərin meracından sonra gündə beş dəfə və on yeddi rükət olmaqla namaz qılmağın vacib buyurulduğu barədə fikirdə də şəriət üləmasının söykəndiyi ən başlıca əsas Malik ibn Sasaə adlı kimliyi bilinməyən bir insanın söylədiyi hədisdir. Bu hədisin səhih olmadığını daha bir amil sübut edə bilər ki, peyğəmbərin meracı təxminən 620-621-ci illərdə olmuşdur və bundan sonra da peyğəmbərin 632-ci ilin iyununda vəfat etməsinə qədər çoxlu sayda Quran ayələri nazil olmuşdur, həmin ayələrdə isə bu günkü ənənəvi beş məzhəbin qıldığı namaza bənzər formada və üsulda hər hansı bir ibadət tərzi insanlara göstərilməmişdir.
Bu haqda fikirlərini əsaslandırmaq üçün ələvi toplumunun bilim adamları bildirirlər ki, necə ola bilər ki, Allah insanların onun şəninə namaz qılmalarını istəsin, Qurani-Kərimdə Əl-Maidə surəsi, 6-cı ayədə təharət edilməsinin (abdəst və ya dəstəmaz alınmasının) qaydalarını müfəssəl izah etsin, lakin namazın necə qılınma tərzini göstərməsin. Ələvilərə görə, bu, məntiqdən tamamilə kənar bir düşüncədir ki, Allahın adına çıxılır. Yəni “Allah öz bəndələrinin ona ibadət etmələrini istəyirsə və tələb edirsə, bunun üçün vacib olan su ilə paklanma qaydalarını müqəddəs kitab vasitəsilə bəyan edirsə, məntiqlə həmin ibadətin (konkret halda şəriətin “namaz” olaraq qeyd etdiyi ibadətin) konkret formasını da eyni tərzdə göstərməli idi”.
Qurani-Kərimdə göstərilən doğru ibadət forması məhz "səlat" adlanır və bu kəlmənin ilkin leksik mənası da "dua etmək" deməkdir. Ələvilərə görə, Quranda göstərilən "səlat" kəlməsi şəriət üləmasının israr etdiyi namaz deyil və əgər bu ikisi eynidirsə, səlat peyğəmbərə merac zamanı vacib buyurula bilməzdi, çünki Qurani-Kərimin digər ayələrində Hz.Muhəmməddən öncə yaşamış peyğəmbərlər İbrahim, Musa və İsaya "səlat etmək" əmrinin gəldiyi açıq şəkildə qeyd olunmuşdur.
Ələvi toplumunun dini-ideya baxışlarında məhz bu səbəbdən namaz Allaha ibadətin yüksək və ən mühüm forması hesab edilmir, namazın qılınması da vacib sayılmır. Ələvi toplumu hesab edir ki, əvvəla, Qurani-Kərimdə namaz yox, səlat edilməsi qeyd olunub, bu üzdən Allaha ibadət forması səlat olmalıdır. Və namazın Allaha ibadətin ən mühüm forması olmadığını söylərkən də ələvilər məhz Qurani-Kərimin əl-Ənkəbut surəsi, 45-ci ayəsindəki cümləyə istinad edirlər. Bu ayənin düzgün tərcümə variantı aşağıdakı kimidir: “Qurandan sənə vəhy olunanı oxu və səlat et. Həqiqətən, səlat çirkin və pis əməllərdən çəkindirər. Allahı zikr etmək, şübhəsiz ki, daha böyükdür. Allah nə etdiklərinizi bilir!” Sözügedən ayədə Allaha ən böyük ibadət forması olaraq onu zikr etmək hesab olunduğu göstərilir. Xürrəmilərin Quranda yazılmayan bir ibadət formasını etməmək səbəbləri bu izahların fonunda öz-özlüyündə aydındır.
Beləliklə, ələvilərin namaz qılmaması ilə xürrəmilərin namaz qılmamaları faktını İslamın müqəddəs kitabına əsasən müqayisə etmək və eyniləşdirmək mümkündür. İslamı sırf şəriət qaydalarından ibarət görən bəzi din xadimlərinin fikrincə, ələvilər İslamdan məhz namaz qılmadıqlarına görə kənar hesab olunmalıdırlar. Hətta ələviliyi İslamdan xaric hesab edən əhli-sünnə məzhəblərindən hənbəlilik məzhəbinin bəzi alimləri namazını bir gün qılmayan insanın İslamdan çıxmış olduğunu bildirir. Və eyni düşüncə tərzini, eyni münasibəti bizlər mənbələrdə xürrəmilərə qarşı da görməkdəyik. Olsun ki, məhz bu kimi səbəblərdən Əbu Mənsur Əbdülqahir əl-Bağdadi “Əl-fərq beyn-əl-firəq” adlı əsərində xürrəmiləri “İslama nisbət edilən, lakin İslamdan olmayan firqələr” sırasında qeyd etmişdir.
Daha sonra yuxarıda verilən mənbə məlumatından görünür ki, xürrəmilər ramazan ayında oruc tutmurdular. Bu məsələ bu günkü ələvilərdə də eyni tərzdədir. Başqa sözlə desək, xürrəmilərin ramazan ayının orucuna baxışları digər şəriət müstəvisində düşünən müsəlmanlardan fərqli idi. Xürrəmilərin və ələvilərin fikrincə, ramazan ayının bayram edilməsi ənənəsinin əsası məhz 661-ci ildə Əməvilər sülaləsini iqtidara gətirən və özünü xəlifə elan edən Müaviyənin istəyi ilə qoyulmuşdur. Səbəb ramazan ayının 19-da xəvariclər tərəfindən Müaviyənin rəqibi və düşməni olan imam Əliyə zəhərli qılıncla sui-qəsd edilməsi və onun ramazan ayının 21-də şəhid olmasıdır. Buna görə bu günkü ələvilər ramazan ayının 19-dan ayın sonunadək matəm orucu tuturlar ki, bu da digər günlərdə tutulan orucdan fərqlidir, yəni imsaqı və iftarı olmayan orucdur. Ayrıca, Bəzz qalasının alınması da məhz ramazan ayının sonuncu ongünlüyünə təsadüf etmişdir və həmin gün, məlumatlara görə, yetmiş minə yaxın xürrəmi öldürülmüşdür. Şəriət qanunlarının hökm sürdüyü müsəlman dünyasında X-XI əsrdə yaşamış Əbdülqahir əl-Bağdadi üçün əlbəttə ki, əhli-sünnə məzhəblərinin ramazan ayında tutduğu orucdan fərqli ibadət tərzi seçən xürrəmilər "ramazan orucunu tutmayanlar" hesab olunurdu.
Bağdadinin qeydlərində diqqəti cəlb edən, kafirlərə qarşı cihadın xürrəmilər tərəfindən vacib bilinməməsinin də məntiqi izahı bu cür verilə bilər ki, onların fikrincə, Qurani-Kərimdə qeyd olunan "cihad" kəlməsi əslində "cəhd etmək", "çalışmaq" anlamındadır və bu kəlmənin işləndiyi ayələrdə də söhbət hansısa tərəflə vuruşmaqdan getmir. Müqəddəs kitabda "savaşmaq" mənasında "qaatələ" feilindən düzəlmiş olan "qıtəəl" sözü işlənməkdədir. Bundan başqa, Bəqərə surəsi, 190-191-ci ayələrdə imanlı müsəlmanların üzərinə təcavüz və savaşmaq məqsədilə gələn kafirlərə qarşı savaşmağa icazə verilməsi qeyd olunmuşdur, bu səbəbdən də xürrəmilər "cihad" kəlməsini digər dinlərin mənsublarına qarşı savaşmaq yox, öz nəfsi üzərində cəhd etmək, çalışmaq mənasında qəbul edir və bu sözün başqa formada yozulmasına qarşı çıxırdılar. Eyni baxış bucağına ələvi toplumunda da rast gəlinməkdədir.
Göründüyü kimi, İslamın şəriət mərtəbəsinin məhdud baxış bucağından "dindən çıxmış", "zəndiq" qismində görülən xürrəmilərin dini-məzhəbi ideya və düşüncələrinin İslamın təməl kitabına uyğun kifayət qədər ciddi əsasları vardır və bunları elmi tədqiqatlar zamanı nəzərdən qaçırmaq qeyri-obyektiv nəticələr hasil etməyə gətirib çıxara bilər.
Ceyhun Bayramlı
Cross Media Analitik Qrupun eksperti
