Avropa
Trampın seçilməsi Avropanı şoka salıb
Avropa hazırda bir çox çətinliklərlə mübarizə aparır.
Bu barədə Crossmedia.az chathamhouse.org saytına istinadən xəbər verir.
Rusiyanın Ukraynaya hücumu, populist millətçiliyin yüksəlişi və iqtisadi problemlər onsuz da kifayət qədər ciddi məsələlərdir. İndi isə Donald Trampın yenidən prezident seçilməsi əlavə narahatlıq yaradır. Bu xəbər gözlənilən olsa da, Avropa liderlərini şoka salıb. Onların fikrincə, Trampın ikinci dönəmi qitənin mövcud problemlərini daha da çətinləşdirə bilər. Tramp müharibəni “bir günə” bitirəcəyini, ticarət tariflərini artıracağını və populist liderləri təriflədiyini bildirib. Trampın millətçi və tranzaksiya əsaslı yanaşması sürətli siyasi dəyişikliklərə imkan verir. Bu isə Aİ-nin mahiyyətinə tamamilə ziddir. Çünki Aİ 27 ölkənin suverenliklərini birləşdirərək əməkdaşlıq etdiyi bir qurumdur. Belə bir yanaşma transatlantik münasibətlərdə ciddi böhrana səbəb ola bilər. Bununla belə, Avropanın böhranlardan çıxmağı və güclənməyi bacardığını keçmişdə də görmüşük. Jean Monnet-in dediyi kimi, Avropa həmişə böhranlarla üzləşib və onların həlli ilə irəliləyib. Mən də Avropa Komissiyasının keçmiş rəhbəri olaraq bunu öz təcrübəmdə görmüşəm. Məsələn, 2012-ci ildəki avrozona böhranı zamanı Yunanıstanın avrodan çıxacağını və ya ümumiyyətlə avronun çökəcəyini düşünənlər çox idi. Amma bu baş vermədi. Yunanıstan avrozona üzvü olaraq qaldı, avro isə bu gün də ABŞ dollarından sonra dünyanın ikinci ən güclü valyutasıdır. Avropa pandemiya və Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı hücumu kimi daha böyük böhranlarda da öz möhkəmliyini sübut etdi. Trampın prezidentliyə qayıtması Avropanı hərəkətə keçməyə məcbur edə bilər. Əgər Avropa strateji cavab verərsə, dünya səhnəsində ABŞ və Çinlə yanaşı güclü geosiyasi oyunçu kimi mövqeyini təsdiqləyə bilər. Təhlükəsizlik isə Avropa üçün ən təcili məsələdir. Burada yalnız Aİ-yə deyil, Böyük Britaniya və digər Avropa ölkələrinə də diqqət yetirilməlidir.
Tramp Ukraynadakı müharibəni tez bir zamanda bitirəcəyini vəd edir, amma bu mümkün deyil. Əgər hansısa atəşkəs əldə edilsə belə, bu, real sülhə çevrilməyəcək. Tramp Ukrayna ərazisinin bir hissəsinin güzəştə gedilməsini sülhün əsas şərti hesab edir. Amma belə bir həll nə Ukraynanı, nə də Putini qane edəcək. Bu müharibə Rusiya lideri üçün həyat-memat məsələsidir. O, itkilərin əbəs olduğunu xalqına izah edə bilməz. Mən Avropa Komissiyasının prezidenti olduğum dövrdə Putinlə çox görüşmüşəm. Onun əsas məqsədi Ukraynanın Rusiya sferasından çıxmasını qəbul etməməkdir. Buna görə də, onun konstruktiv sülhə razı olacağı gözlənilmir. Avropa Ukraynaya dəstəyini davam etdirməlidir. NATO-ya üzvlük indi qeyri-mümkün görünür, Aİ-yə üzvlük isə hələ çox uzaqdadır. Əgər Tramp ABŞ-ın Ukraynaya dəstəyini geri çəkərsə, Avropanın böyük dövlətləri - Britaniya, Fransa və Almaniya - etibarlı təhlükəsizlik zəmanəti verə bilməyəcək. Bununla belə, Avropa müttəfiqləri öz dəstəyini gücləndirməyə hazır olmalıdır. Əks halda, Ukraynanın məğlubiyyəti bütün qitəyə, NATO-ya və hətta ABŞ-a təsir edəcək. Bu vəziyyətdə risklər yalnız Ukraynanın taleyi ilə məhdudlaşmır. Söhbət dünya nizamının gələcəyindən gedir. Rusiya ilə Qərb arasında bu müharibə yeni qlobal güc balansını müəyyən edəcək. Bununla belə, Avropa müsbət addımlar atmağa başlayıb. NATO öz gücünü artırıb, İsveç və Finlandiyanın alyansa qoşulması artıq reallıqdır. Danimarka 30 illik neytrallığını aradan qaldırmaq üçün referendumda müsbət səs verib. Almaniya isə müdafiə xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq niyyətindədir. Avropa böhranları yalnız çağırış kimi deyil, həm də fürsət kimi görməlidir. Doğru addımlarla qlobal səhnədə daha güclü mövqe tuta bilər.
Pandemiya zamanı Avropa İttifaqı 800 milyard avro dəyərində borc topladı və bu, böyük bir uğur hesab edildi. Eyni zamanda, İttifaq müdafiə sahəsindəki öhdəliklərini artırmağa başladı, lakin bu dəyişiklik hələ geniş ictimaiyyət tərəfindən tam dərk olunmayıb. Müdafiə sahəsində birgə borclanma ehtimalı artıq masadadır. Avropada status-kvo əvvəlki vəziyyətə qayıda bilməz. Ukraynadakı müharibədən kənarda, Avropa Rusiya ilə uzunmüddətli qarşıdurma ehtimalına hazırlaşmalıdır. Əgər sülh istəyirsənsə, müharibəyə hazır olmalısan – bu qədim prinsip bu gün də keçərlidir. Bu da Avropa İttifaqının müdafiə qabiliyyətini gücləndirməsini tələb edir. Bir vaxtlar Avropanın müdafiə siyasətinin NATO-ya təhlükə yaradacağı düşünülürdü, lakin bu fikir artıq aktuallığını itirib. Hazırda NATO-nun Avropa sütununa çevrilə biləcək ümumi müdafiə siyasətinin formalaşması üçün şərait yaranır. Avropanın öz müdafiəsinə daha çox məsuliyyət götürməsi ehtiyacı əvvəllər dəfələrlə vurğulanmışdı. Bu gün Avropa ölkələri müdafiə xərclərini artırır. 22 Avropa NATO üzvü ÜDM-in ən azı 2%-ni müdafiəyə ayırır. 2021-ci ildə bu rəqəm yalnız 5 idi. Polşa isə lider mövqedədir və ÜDM-in 4%-ni müdafiəyə xərcləyir. Gələn il isə bu xərcləri daha da artırmağı planlaşdırır. Üzv ölkələr arasında maraq fərqlilikləri olsa da, Avropanın güclü müdafiəsi üçün irəliləyiş mümkün görünür. Avropa İttifaqı haqqında Müqavilə bu istiqamətdə əməkdaşlıq mexanizmləri yaratmağa imkan verir. Xarici siyasət və müdafiə məsələlərində yekdillik tələbi isə tez-tez hərəkətsizliyin bəhanəsi kimi istifadə olunur. ABŞ-ın NATO ilə bağlı bəzi suallarına baxmayaraq, bu alyansın qorunması həm Avropa, həm də ABŞ üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Rusiya tərəfindən Avropada əldə edilən hər hansı qələbə Çin tərəfindən də böyük bir nailiyyət kimi qəbul ediləcək. Ona görə də NATO-nun davamlılığı və gücləndirilməsi hər iki tərəfin maraqlarına uyğundur. Müdafiə sahəsində irəliləyiş üçün təcili addımlar lazımdır. Orduların modernləşdirilməsi, müdafiə sənayesinin inkişafı və daha güclü əməkdaşlıq üçün mexanizmlərin qurulması prioritet olmalıdır. Avropa Müdafiə Sənayesi Strategiyası müdafiə qabiliyyətlərinin artırılması üçün mühüm bir addımdır. NATO ilə uyğun gələn, eyni zamanda Avropa təhlükəsizlik kimliyini gücləndirən siyasətlər hazırlanmalıdır. Populizmin yüksəlişi Avropa üçün də təhlükə yaradır. Populist siyasətçilər seçicilərin narahatlıqlarına daha cəsarətli və fərqli yanaşma ilə cavab verir. Bu tendensiya siyasi arenada ciddi dəyişikliklərə səbəb olub. ABŞ-da Trampın uğuru bu yanaşmanın bir nümunəsidir. Avropada isə bu tendensiya bəzən əsas siyasi partiyaların seçicilərinin narahatlıqlarına cavab verə bilməməsi ilə əlaqələndirilir. Siyasi liderlər seçicilərinin real ehtiyaclarına diqqət yetirməsələr, populist qüvvələrə yol aça bilərlər. İqtisadi cəhətdən Avropa İttifaqı çətinliklərlə üzləşib. Blok ABŞ və Çin kimi güclərlə rəqabət aparmaqda çətinlik çəkir. Milli maraqların üstün tutulması inteqrasiyaya mane olur. Aİ-nin inkişafı üçün əlavə investisiyalar və cəsarətli qərarlar lazımdır. Mario Draghi bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün ÜDM-in 5%-i qədər əlavə illik investisiyaya ehtiyac olduğunu vurğulayır. Avropa elmi-texnoloji inkişafda ABŞ-dan geri qalır. Süni intellekt, kvant texnologiyaları və biotexnologiya sahələrindəki gerilik, iqtisadiyyatın gələcəyində mövqelərini itirmək riskini artırır. Bu sahələrdə qəti tədbirlər görülməlidir. Nəhayət, Aİ daha sıx əməkdaşlığa və inteqrasiyaya ehtiyac duyur. Vahid bazarın inkişafı, bank və kapital bazarlarının birləşdirilməsi kimi addımlar atılmalıdır. Yeni iqtisadi və sənaye siyasətləri ilə rəqabət qabiliyyəti artırılmalı, inteqrasiya dərinləşdirilməlidir. Almaniyanın liderliyi və dəstəyi bu proseslərdə həlledici rol oynayacaq. Yalnız birgə səylərlə Avropa qlobal səhnədə mövqeyini qoruyub saxlaya bilər. Avropa İttifaqı (Aİ) uzun müddət ərzində ən vacib məsələlərə diqqət yetirərək daxili çətinlikləri aradan qaldıra bilib. Bu uğurun səbəbi təkcə birliyin ümumi dəyərlərə əsaslanmasında deyil, həm də Avropa xalqlarının inkişafını və gələcəyini təmin etməyin ən yaxşı yolunun birlikdə hərəkət etmək olduğunu dərk etməsindədir. Belçikalı dövlət xadimi Paul-Henri Spaak-ın sözləri ilə desək, Avropadakı bütün ölkələr kiçikdir, sadəcə, bəziləri bunu hələ anlamayıb. Donald Trampın siyasətə qayıtması Aİ üçün ciddi bir xəbərdarlıq ola bilər.
Bu, Avropanın dünya səhnəsində daha güclü, daha birləşmiş və daha rəqabətcil olmasını tələb edir. Bunu təmin etmək üçün bir neçə əsas addım vacibdir:
• Ümumi müdafiə siyasətinin gücləndirilməsi və inkişafı.
• Populizmin təsirinin azaldılması üçün vətəndaşların narahatlıqlarının həll edilməsi.
• Ukraynaya dəstəyin davam etdirilməsi və NATO çərçivəsində təhlükəsizliyin artırılması.
• Güclü iqtisadi strategiyanın və xarici iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi.
Bu məqsədlərə nail olmaq üçün həm cəsarət, həm müdriklik, həm də qətiyyət lazımdır. Ancaq bu yolla Aİ Jean Monnet-in böhranlara baxmayaraq irəliləyən güclü Avropa vizionunu reallaşdıra bilər.
Gülay Qəribova
13:58 11.12.2024
Oxunuş sayı: 13702
