Azərbaycan tarix və mədəniyyətində rol oynayan tanınmış nəsillər - CAVANŞİRLƏR

1. Pənahəli xan İbrahimxəlil ağa oğlu Sarıcalı-Cavanşir (1693-1763)

1693-cü ildə  Qarabağda, Alaqarğu kəndində Cavan-şirlər boyuna mənsub əsil-nəcabətli İbrahimxəlil ağa-nın ailəsində doğulubdur. O, Nadir şah Əfşarın sərkərdəsi və dövlət xadimi olmuşdur. Nadir şah öldürüləndən sonra, Qarabağ ərazisinə yerləşib xanlıq qurur.

Qarabağ xanlığının yaradıcısı və ilk xanıdır. O, Şuşa deyilən qala şəhərinin əsasını qoyur (1750).

2. İbrahim Xəlil xan (? - 1806)

Qarabağ xanlığının ikinci xanı, Pənahəli xanın oğlu.

12 iyun 1806-cı ildə İbrahim xan Şuşa yaxınlığındakı Xanbağında ailəsi ilə birlik-də rus mayoru Lisaneviçin dəstəsi tərəfindən qətlə yetirilir (12 iyun 1806).

Şuşada elm, mədəniyyət və incəsənət işçilərindən ibarət ziyalı sinfi yaratdı. Şəhərdə abadlıq işləri gördü və yeni-yeni məktəblər açdırdı. Molla Pənah Vaqifi özünün baş vəziri etdi.  

3. Məhəmmədhəsən ağa Sarıcalı-Cavanşir (1766-1806)

Anası Cəbrayıllı Nəbi ağa-nın qızı Xanımnənə xanım-dır. O, mükəmməl saray təhsili almışdı. Atası onu özünə vəliəhd təyin еtmişdi. Məhəmmədhəsən ağanın II Şahverdi xan Ziyadoğlu-Qacarın qızı Xеyrənnisə bəyim ilə, Xoy hakimi Əh-məd xan Dünbilinin qızı Mahşərəf xanımla ailə qur-muşdu. 4 oğlu və 1 qızı oldu.

El arasında yüksək hörməti var idi. O, atası İbrahim Xəlil xanın yayında xanlığın müda-fiəsini həm digər xanlıqlardan, həm İrandan qorumaq üçün mübarizə aparmışdır.

4. Mehdiqulu xan Cavanşir (1775- 1845)

İbrahimxəlil xan Cavanşirin üçüncü oğludur. 1805-ci ildə I Aleksandr tərəfindən general-mayor rütbəsi veril-mişdir. 1806-cı ildə Lisa-neviçin nəzarəti altında Qarabağ xanlığına gətiril-mişdir. 1822-ci ildə xanlığı tərk edərək İrana getmişdir. Onun yeganə övladı Xurşidbanu Natəvan idi. 

5. Əbülfət xan Tuti (? -1839)

Dövlət xadimi, şair, İbra-himxəlil xan Cavanşirin oğlu saray təhsili görmüş şəxs. O, İsmayılxan ağa Sarıcalı-Ca-vanşirin qızı Bədirxan bəyi-mi, Mirzə Rəbi Tiflislinin qızını almışdı. O, həmçinin, əsasən türk və qismən fars dilində şeirlər yazmışdır. Həmdövrlərinin onun barədə verilən məlumat-lardan aydın olur ki, o, xeyir-xah bir insan olmuşdur.

6. Ağabəyim ağa (Ağabacı) (Xankəndi 1780 - Qum şəhəri 1832)

Azərbaycanlı şairə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı-dır, Qacar şahı Fətəli şahın xanımı, Xurşidbanu Natəva-nın bibisi. O, atasının vəzi-ri M. P. Vaqifin yetirməsi idi və sonradan fransız dili-ni öyrənərək, avropalılarla sərbəst danışmış, dövrün bir sıra şəxsiyyətləri ilə mək-tublaşmışdır. 1811-ci ildə o, Fransa imperatorunun arvadı ilə görüşmüş, onun vasitəsilə B. Napoleona məktub göndərmişdi.

Rusiya–İran münasibətlərinin barışıqla nəticələnməsi işində də Ağabəyim ağanın rolu az olmamışdır. İrəvan xanı "Sarı Aslan" ləqəbli Həsən xanı rus əsirliyindən qurtarmaqda da köməkçi olmuş, onu əsirlikdən qurtarmışdı.

O, vətən həsrətini çəkdiyi üçün, Fətəli şah Tehranda ona Xankəndi və Şuşadan gətirilən bitkilərdən möhtəşəm “Vətən bağı” saldırır.

7. Xurşidbanu Natəvan (Şuşa 1832 –  Ağdam 1897 )

Mehdiqulu xanın sağ qalan yeganə övladı idi. O, türk, ərəb və fars dillərinə, klassik ədəbiyyata yaxından bələd olan, ilahiyyat və dünyəvi elmlər sahəsində müəyyən biliklər əldə edən istedadlı bir şairə idi. Onun birinci ərindən 2 (Mehdiqulu xan Vəfa, Xanbikə), ikinci ərindən 2 övladı (Mirhəsən Ağa Mir, Mir Abbas) var idi.

 Onun yaratdığı məclisi-üns cəmiyyəti sadəcə bir poeziya məclisi deyil, həm də cəmiyyətin sosial statusundan asılı olmayaraq, istedadlı insanlarını bir araya gətirən ictimai bir təşkilat idi. Bu məclislərdə cəmiyyətin sosial-siyasi məsələləri də gizli şəkildə müzakirə olunurdu.

8.  Mehdiqulu xan Vəfa  (Şuşa 1855 – Tiflis 1900)

Xurşudbanu Natəvanın oğlu. 

Peterburqdakı zədagən övladlarına məxsus Paj hərbi korpusunda təhsil almış və tədricən podpolkovnik rütbə-sinə yüksəlmişdir.

O, rus-türk müharibəsi (1877-1878) illərində Dunay ordu-sunun sıralarında süvari ala-yının komandiri olmuş və dörd dəfə ordenlə təltif edilmişdir. "Vəfa" təxəllüsü ilə şeirlər yazırdı. O, Şuşada öz xərcinə Azərbaycan əhalisi üçün qiraətxana açmışdır. 

9. Qəmərnisə bəyim Ata xan qızı (Şuşa 1881 –  1933)

İbrahinxəlil xanın qız nəvəsidir. Şuşa şəhər qız gimnaziyasında oxumuşdu. Natəvanın ona verdiyi Şeyda təxəllüsü ilə şeyirlər yazırdı. 

O, qələmini dram əsərlərində də sınamışdı. "Zülmün daşqını" pyesi bir müddət çox məşhur olmuşdu.

Natəvanın birinci ərindən olan qızı Xanbikə xanım şairə kimi fəaliyyət göstər-mişdir. Onun əri, Əmanulla xan Naxçıvanski (1845 - 1891) - polkovnik, sonuncu Naxçıvan xanı Ehsan xan Kəngərlinin nəvəsi və hərbi xadim, general - leyte-nant İsmayıl xan Naxçı-vanskinin oğlu idi. Onların övladları Əkbər xan Naxçı-vanski, Bəhram xan Naxçı-vanski idi.

Əkbər xan Naxçıvan-ski məmur, Naxçıvan şəhər dumasının rəisi və mücahid olmuş, Bəhram xan Naxçı-vanski isə, Araz-Türk Cüm-huriyyətinin görkəmli xadim-lərindən biri, könüllü xalq dəstələrinin tərkibində tabor komandiri, Araz-Türk Cüm-huriyyətinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti ilə birləşdirilməsi istiqamətində danışıqlar aparmaq üçün Bakı-ya ezam etdiyi nümayəndə heyətinin başçısı olmuşdur.

10. Axund Mirzə Mehdi Sarıcalinski (Şuşa 1868-  Ağdam 1942

Tanınmış ilahiyyatçı alim, və müəllim. Iranın Qum, Məşhəd, İraqın Nəcəfül-Əşrəf, Misirin Is-gəndəriyyə şəhərlərindəki ali ruhani məktəblərində və kitabxana-larında araşdırma aparmış-dır. 27 yaşında Axund adına layiq görülmüşdür. 1920-ci topladığı dörd araba həcmin-də olan şəxsi kitabxanasının çox hissəsi və o cümlə-dən, Azərbaycan, Türk və Iran tarixi və ədəbiyyatına dair yazdığı əlyazmaları mü-sadirə olunaraq yandırılır. Onun yaxın qohumları tu-tulub, sürgün еdilir. Dostları, yoldaşları güllələnir.

O, xaricdə qalıb işləmir və  vətəni Qarabağa qayıdaraq ata еvində bir otaq ayırıb, kənd uşaqlarına ana dilində türk dili, ədəbiyyat, tarix və hеsab-dan dərs dеmişdir. Axund Mеhdi vətənə dönərkən çalış-dığı şəhərlərdə topladığı və müxtəlif Şərq alimləri tərə-findən ona bağışlanmış dörd araba kitablarını da gətirmişdi.

 1918-1920-ci illər еrməni daşnak təcavüzü dövründə islam və müsavat ordusunun təşkil olunmasında, Əsgəran stratеji məntəqəsinin daim əldə saxlanılmasında xidmətlər göstərmişdir.

11. Qasım bəy Zakir (Şuşa 1784 – Şuşa 1857)

Ulu babası Kazım ağa Şuşa şəhərinin əsasını qoyan Pənah xanın doğma qarda-şıdır. Zakir ilk təhsilini Şu-şada mollaxanada almış, ərəb, fars, dillərini öyrən-mişdir. M. F. Axundzadə, İ. Qurtqaşınlı, Baba bəy Şakir, X. Natəvan habelə gürcü knyazı İliko Orbeliani, Bakı general-qubernatoru Mixail Kolyubakin onun əlaqə saxladığı məşhur şəxsiyyət-lər idi. Lakin o, düşmənləri tərəfindən şərlənərək ağır duruma düşdü. Ömrünün axırınadək polis nəzarəti altında yaşadı. Oğlu və qardaşı oğlu isə 3 il Rusiyada sürgündə qaldılar.

Zakir çar ordusunun Qafqaz müsəlman könüllü atlı dəs-təsinə qoşulmuş, 1806-1813, 

 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibələrində iştirak etmişdir. O, Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi İran qoşununa qarşı vuruşan dəstənin tərkibində olmuş, döyüşlərdə fərqləndiyinə görə 1828-ci ildə gümüş medalla təltif edilmişdir. Zakir 1830-cu ildə könüllü polis dəstələrinin tərkibində Balakənə getmiş, Cardakı üsyanların yatırıl-masında iştirak etmişdir. Onun təmsil və satiraları ictimai ədalətsizliyə qarşı yönəlmişdi.

12.  Xan Şuşinski (1901, Şuşa –  1979, Bakı)

Xanəndə, Azərbaycanın xalq artisti. 16 yaşında olarkən ustadı İslam Abdullayevlə birgə iştirak etdiyi məclisdə təbrizli xanəndə Əbdülhəsən xanın yolu ilə "Kürd-Şahnaz" muğamını heyrəta-miz bir tərzdə ifa etdiyinə görə müəllimi ona "Xan Şuşinski" adını vermişdir. Xanın bir xanəndə kimi yetişməsində, həmçinin Cabbar Qaryağdıoğlu-nun və Seyid Şuşinski-nin böyük təsiri olmuşdur.

1960-cı ildə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəznində "Muğam studiyası" yaratmış və burada gənc xanəndələrə muğamın sirr-lərini öyrətmişdir. O, həm-çinin Azərbaycan Dövlət Mu-siqi Məktəbində dərs demiş, muğam ifaçılarının yeni nəs-lini yaratmışdır. Xan əsl yara-dıcı sənətkar kimi milli musiqi xəzinəsini yeni mahnılarla zənginləşdirirdi. Üzeyir Hacı-bəyovun "Qara göz" mahnı-sının ilk ifaçısı olmuşdur.

13. Həmidə Məmmədquluzadə (1873- Ağcabədi, 1955-ci il, Bakı)

Azərbaycanın ilk maarifçi qadınlarından biri, Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı, tarixçi Əhməd bəy Cavanşirin qızı, xeyriyyəçi, tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü.

Yeniyetmə illərində rus dili-ni səlis qavrayaraq, o dövrün kənd qızları üçün səciyyəvi olmayan yüksək intellektə, geniş dünyagörüşə malik olmuşdu. İlk həyat yoldaşı zadəgan nəslindən olan podpolkovnik İbrahim bəy Davatdarov cəbhədə həlak olandan və atasını itirəndən sonra Kəhrizlidə ata mülkü-nü idarə etmişdi. 1905-ci ildə Tiflisdə tanış olduğu Cəlil Məmmədquluzadəyə iki il sonra ərə gedərkən bu izdivac çoxlarına xoş getmə-miş, nikah onun əsilzadə nəslinə yaraşdırılmamışdı. 

Mirzə Cəlilə vəfalı və fədakar ömür-gün yoldaşı olmaqla yanaşı, həm də ustad sənətkarın ən yaxın maarifçi silahdaşı, ziyalı həmdəmi, "Molla Nəsrəddin"in isə xeyirxah himayədarı olmuş-du. Həmidə xanım 1912-ci ildən Kəhrizlidə öz vəsaiti hesabına məktəb açır və burada dərs deyir. Mirzə Cəlilin vəfatından sonra da ölkənin ictimai-ədəbi həyatın-da fəal mövqe tutan Həmidə xanım Yazıçılar İttifaqına üzv seçilmiş, ömür-gün yoldaşının əsərlərini tərcümə etməklə yanaşı, bu böyük sənətkarla bağlı kövrək xatirələrini böyük ustalıqla qələmə almışdır.