"Ümumtürk dili Türkiyə türkcəsi olacaq" - MÜSAHİBƏ

Azərbaycan tarixi boyunca elm və cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynamış, öz fədakar fəaliyyətləri ilə gələcək nəsillərə yol açan bir çox görkəmli alimlər yetişdirib. Bu elm fədailərindən biri, akademik, Əməkdar elm xadimi Nizami Cəfərovdur. O, gənc yaşlarından elmi-pedaqoji, ictimai-siyasi fəaliyyətə başlayaraq Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, ictimai-siyasi proseslərinin inkişafına əvəzsiz töhfələr vermişdir.

Nizami Cəfərov 1985-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda elmi işçi kimi fəaliyyətə başlamış, 1987-ci ildən "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində şöbə müdiri vəzifəsində çalışmışdır. 1991-ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasında müəllim, professor, daha sonra isə Filologiya fakültəsinin dekanı vəzifələrini icra etmişdir. 2019-cu ildən etibarən həmin universitetin Ümumi dilçilik kafedrasının müdiri kimi fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda, 2022-ci ildən ADA Universitetində "Azərbaycanşünaslıq" kursunu tədris edərək gənc nəslin milli-mənəvi dəyərlərə bağlılığını gücləndirməkdə davam edir.

Bundan əlavə, Nizami Cəfərov Elm və Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurasının "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı" bölməsinin üzvü kimi orta ümumtəhsil məktəbləri üçün Azərbaycan dili proqramlarının və dərsliklərinin hazırlanmasında mühüm rol oynamış, təhsil sisteminin inkişafına əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. Onun elmi və pedaqoji fəaliyyəti Azərbaycan dilçiliyinin və türkologiyasının tərəqqisində dərin izlər buraxmışdır. Həmçinin Nizami Cəfərov Milli Məclisin II, III, IV, V, VI çağırış deputatı olub.

Akademik, Əməkdar elm xadimi Nizami Cəfərov Crossmedia.az-a geniş müsahibə verib. Müsahibədə Azərbaycan dili məsələlərindən, Türk Dövlətləri Birliyinin ortaq dil konsepsiyasından, Rusiya-Azərbaycan münasibətlərindən, Vaşinqtonda imzalanan Azərbaycan-Ermənistan sənədinin əhəmiyyətindən danışıb.

- Bu gün Azərbaycan dilinin formalaşması, inkişafı, ümumi gedişatı sizi qan edirmi? İctimaiyyətdə, sosial şəbəkələrdə tez-tez müzakirə çıxarılır ki, bizim dilçi alimlər niyə dil yaradcılığı prosesində zəif iştirak edir. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

- Bizim zəmanəmiz elədir ki, ən adi məsələdə, hətta hamıya aydın olan mövzular belə mütləq müzakirədən keçməlidir. Yəni,  bir dövr var idi ki, nüfuzlu insanlar bir kəlmə deyirdilər və məsələ həll olunurdı. İndi isə nüfuzlu insan yoxdur. İstəyir professor olsun, istəyir akademik. Nə deyilirsə, geniş ictimai müzakirədən keçməlidir. Amma bu da həmişə praqmatik olmur. Bəzən çox ciddi konyukturayla müşayiət olunur. Yəni, elə adamlar müzakirədə iştirak edir ki, onlar gərək bunu eləməsinlər. Mən həmişə demişəm ki, Azərbaycan dili dünyanın ən inkişaf etmiş dilləri içərisində ən azı 25-ci yerdədir. Burada hər şey hesablanır, o dildə nə qədər insan danışır, mətbuatı necədir, bədii ədəbiyyat necədir, elmi ədəbiyyat necədir, dilin mono statusu necədir və bütün bunlar nəzərə alındıqda Azərbaycan dili üçün heç bir təhlükə yoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, son dövlərdə ümumtürk məkanı yaranıb. Əvvəllər bu ümumtürk məkanı şərti idi. Çünki heç bir türk dili ümumtürk məkanında üzvi surətdə digər dillərlə bağlı deyildi. Qəribə bir şəkildə aralarında  sədlər yaratmışdılar və bu dillər bir-birini görmürdü. Amma bu gün Azərbaycan dili sözün həqiqi mənasında türk dilləri ilə üzvi vəhdətdə, qarşılıqlı əlaqədədir. Bu da Azərbaycan dilinin mühitini sağlam və münbit edir. Bu mənada  Azərbaycan dili həm də  yeni  inkişaf imkanları qazanır. Bizim ümumilli liderimiz Heydər Əliyev dil məsələsində çox həssas idi. 1995-ci ildə Azərbaycanın müstəqil dövlət  Konstitusiyası qəbul olunanda dil məsələsi ayrıca mövzu müzakirə olundu. Bu nə deməkdir? Artıq "Azərbaycan dili" adı kifayət qədər böyük nüfuz qazanmışdı və Azərbaycan dili dediyimiz dili də türk dilləri içərisində fərqləndirirdi. Eyni zamanda  biz "Azərbaycan" adını havadan götürməmişdik.

Bu, xalqın ünvanı idi ki, bu barədə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də məqalələr yazmışdı. Dilin adının  "Azərbaycan dili" olması, bu dilin  türk dilliliyinə şübhə yaratmırdı. Biz bəzən fikirləşirik ki, mütləq orada bir “türk” sözü olsun. Məsələn, “Azərbaycan türkcəsi”. Bu, elmi baxımdan doğrudur. Amma "özbək türkcəsi", "tatar türkcəsi" doğru deyil. Çünki o etnik cəhət elə tatarda da, özbəkdə də var. Azərbaycan yer adıdır. Ona görə də ümumilli liderimiz bu məsələləri müzakirəyə çıxardanda orada tək addan söhbət getmirdi. Həm də dünyaya onu göstərirdi ki,  Azərbaycan xalqı, yeni yaradılan Azərbaycan dövləti dil məsələsinə nə qədər böyük önəm verir. Yəni, Azərbaycan dövləti üçün Azərbaycan dili çox mühümdir. Bu, hər dövlət başçısının fəaliyyətində görülmür. Çünki elə xalqlar, elə dövlətlər var ki, onlar dilə  adi bir şey ki, baxırlar.  Və orada əsas diqqət insana verilir. Amma bizdə elə deyil. Bizdə o dil məsələsi çox önəmlidir. 

- Niyə bu məsələ bu qədər önəmlidir bizdə? 

- Ümumiyyətlə türk xalqlarının hamsında belədir. Bəlkə başqa xalqlarda da var. Amma bizdə hətta Mahmut Kaşğaridan gələn bir dil kultu var. Məşhur misaldır ki, "heyvanlar iyləşə-iyləşə,  insanlar danışa-danışa".  Yəni insanları yaxınlaşdıran dildir. Bu günlərdə Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan dili günündə həm də çox böyük bir hadisə oldu. Azərbaycan Prezidentinin fərmanı ilə dillə bağlı məsələlərə nəzarət olunması, Azərbaycanda dil prosesləri, Azərbaycanda dilin nüfuzunun yüksəlməsi, beynəlxalq aləmdə dilimizin təbliği, xüsusilə tərcümə məsələsinə bağlı olaraq Mədəniyyət Nazirliyinə verildi. Mən o işin içərisindəyəm və bununla bağlı Mədəniyyət Nazirliyində xüsusi Komissiya fəaliyyət göstərir. Və bir mədəniyyət konsepsiyası hazırlanır ki, onun içərisində dil məsələləri də var. Mən açıq deyim ki, dilçilər təbii ki, dili tədqiq edir. Amma dili qorumağı dilçiliyin öhdəsinə buraxmaq olmaz. Ümumiyyətlə elmi heç bir şeyin öhdəsinə  buraxmaq olmaz. Çünki elmin inzibati gücü yoxdur. Elm tövsiyyə verə bilər. Hətta elmin din qədər belə gücü yoxdur, din fətva verə bilər, alim fətva verə bilməz. Alim ancaq izah edir. Bu izahı da cəmiyyət necə qəbul edəcək? Ümumiyyətlə qəbul edəcəkmi? O, bir az mürəkkəb məsələdir. Bizdə dil ilə bağlı Monitorinq mərkəzi də var idi. Bu mərkəz, bir müddət fəaliyyət göstərdi və deyim sizə ki, pis fəaliyyət göstərmədi. Çoxlu sayda ədəbiyyat dərc olundu, xüsusilə mətbuatda səhvlər, qüsurlar aşkarlandı. Lakin  yenə də inzibati imkan olmadığına görə bir iş görülə bilmədi. Amma bu gün Mədəniyyət Nazirliyinin ixtiyarına versək, Mədəniyyət Nazirliyinin yanında xüsusi qurum yaradıla bilər və bu qurum bu işlərə nəzarət edə bilər.

- Türk Dünyası Ümumtürk dili, ümumtürk əlifbası ilə bağlı qərar verilmə mərhələsindədir. Bununla bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Bu proseslər getməli idi. Bayaq dedim, Türk dünyası adlanan bir dünya passiv yox, aktiv şəkildə mövcuddursa, yəni hər hansı bir imperiyanın tərkibində, süst vəziyyətdə deyilsə və artıq taleyini həll edə bilirsə, istər-istəməz inteqrasiya prosesləri gedəcək. Çünki inteqrasiya bütün dünyada gedir. Kimsə əgər birləşmənin yollarını bağlamağa çalışırsa, bu qəbulolunmaz bir şeydir. Ona görə də bəzən zahirən belə çıxır ki, imperiyalar nəyisə birləşdirir, amma imperiyalar daha çox ayrır. Sovet İttifaqı da bir imperiya idi. O da türk xalqlarını, türk dillərini bir-birindən ayırırdı. Bir türk, o biri türklə danışan kimi Moskvadan xəbər gəlirdi ki, aman, qoymayın, onları ayırın bir-birindən. İndi də inteqrasiya elə də asan başa gəlmir. Çünki bu gün də imperialist təfəkkür var. Bütün dünyaya imperialist nəzarəti var. Amma demokratiya da güclüdür. Demokratiya da  qarşısıalınmazdır. Bu gün tək Türkiyə yox Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan da müstəqil dövlətlərdir. Və dil məsələlərinin, inteqrasiya məsələlərinin gedişində iki yol var. Biri təbii, inersiya ilə, bir də var artıq bu yaranmış müstəqil dövlətlərin siyasətidir. Bu dövlətlər bir-birindən təcrid olunma siyasəti yürütmürlər. Bu dövlətlər hamısı bir-biri ilə əlaqəyə girir.

Və bu əlaqələrin nəticəsində də birinci olaraq dil məsələsinin qorunmağı onu göstərir ki, dil mədəniyyətdir. Mədəni inteqrasiyaya heç kim mane ola bilməz. Çünki mədəniyyətlər bir-birini yaxınlaşdırır.

Bir-birindən siyasi və ideoloji baxımdan ziddiyyətli dövlətlər var. Amma onların mədəniyyətləri bir-biri ilə ziddiyyətə getmir. Məsələn, deyək ki, Fransanın düşüncə tərzi bir cürdür, Almaniyada bir cür, İranda bir cür, Rusiyada ayrı cür. Onların mədəniyyətləri o qədər sıx əlaqədədir ki, dil də bunlardan biridir. Bu əlaqəni kəsmək, qırmaq mümkün olan şey deyil. İndi Türk Dünyasında da biz ilk növbədə ortaq bir türkcə söhbətindən başladıq. Amma sonra gördük ki, bu söhbət hələ tezdir. Ona görə əlifbadan başlamağa qərar verdik. 

- Ortaq Türk ədəbi dili Türkiyə türkcəsi olmalıdır?

- Həyat özü gətirdi, çıxardı ki, süni bir türkcə yaratmaq lazım deyil. Və bu işdə Türkiyə türkcəsi artıq o ortaq ünsiyyət vasitəsi funksiyasını yerinə yetirir. Doğrudur, onun ortaq ünsiyyət vasitəsi olması azərbaycanlılar və türkmənlər üçün, türklər demiş "sorun deyil". Çünki biz o dili az-çox bilirik. Türkiyə türkcəsi qazax, qırğız, biraz da özbək üçün çətindir. Amma hər halda bu dillərdən biri olmalı idi. Və  bu dillərdən istənilən biri  ola bilərdi.  Bu bizim iradəmizdən asılıdır.  Bu iradə də subyektiv deyil. Vaxtı ilə Türkiyə türkcəsinin ortaq bir dil olması XX əsrinin əvvəllərində də var idi. Bu Azərbaycanın da, hətta Tatarıstanın da təcrübəsində var. Həmçinin dil məsələsində mətbuatın genişliyi, xüsusilə televiziya imkanları, beynəlxalq nüfuz  və başqa bir çox şərtlər nəzərə alınır.  Amma əlifba məsələsi müəyyən qədər mürəkkəbdir.  Nə mənada mürəkkəbdir? Biz hamımız bilirik ki, türklər latın əlifbasına keçməlidir. Bütün türk xalqları. Çünki bu, dünyanın qəbul etdiyi bir əlifbadır. "Kiril əlifbası bizim türk dillərinə yaramır", - söhbətini deməyin mənası yoxdur.  Çünki kiril əlifbası ilə latın əlifbası arasında böyük fərq yoxdur. Əgər kiril əlifbası da Azərbaycandakı kimi reformasiya olunsaydı, qazaxlardakı kimi, ya da türklərdəki kimi yox. Məsələn "ya", "yo", "ye" qalsa idi o problem ola bilərdi. Mənim bir müəllimim var idi, böyük akademik Ağamusa Axundov… O deyirdi ki, biz deyirik kiril əlifbası bizim dilimizə yaramır, ona görə dəyişdiririk. "Elə deyil, kiril əlifbası bizim dilimizə yarayır, sadəcə olaraq bizim bundan xoşumuz gəlmir".  Bu, bizə Sovet  hökümətini, represiyyanı xatırladır. Çünki bu, bizim yadımızda latın əlifbasını və onu hazırlayanların repressiyaya uğramasını xatırladır. Ona görə də burada mənəvi amil, bəzən elmi amildən önə çıxır. Onunla hesablaşmaq lazımdır. Amma indi bu gün vəziyyət necədir? Bütün müstəqil dövləti olan türk xalqlarından söhbət gedir, 6 xalqdan. Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan latına keçib. Qalıb ikisi, qazaxlar və  qırğızlar. Müstəqillik əldə edə bilməyən türk xalqlarının bu qərarı qəbul etmək səlahiyyətləri yoxdur. Həmçinin latın əlifbasına keçməkdə əsas problemimiz nədir? Bu prosesdə Qazaxıstanla Qırğızıstana Rusiya mane olur. Bu mane olmağın da spekulyativ tərəfi var. Qazaxıstanda rus əhalisi nisbətən çoxdur. Belə bir yanlış təsəvvür ortaya çıxıb ki, qazaxlar latın əlifbasını qəbul etsələr, rus dili sıxışdırılacaq və orada rus dilinin nüfuzu düşəcək. Bu, düz mülahizə deyil və yanlış təsəvvürdür. Bütün Türk dünyası latın əlifbasına  keçirsə, qazax da keçməlidir.  Belə bir təsəvvür yaranmamalıdır ki, qazax kiril əlifbasını işlədirsə, qazaxın ruslaşdırma imkanı daha güclü olacaq. Bu da qeyri-demokratik və aqressiv hadisədir. Yəni, qazax ona görə kirildən latına keçməlidir ki, onun ruslaşma imkanı qalsın. Bunu qəbul etmək mümkün deyil. Onu görə də burada Rusiyanın o təzyiqlərində Rusiya inzibatçıları, bu işlərlə məşğul olanlar, Rusiyanın məneyini qoruyanlar dərhal təsəvvür yaradıb. Əgər icazə vermirsənsə, onda artıq qarşısını alırsan. Amma burada Rusiyanı bəlkə də bir şeyə görə çox da qınamaq olmur. Bu gün Rusiyanın keçirdiyi böhranaa yeni bir böhran da əlavə olunmuş olur. Rusiya Federasiyasının tərkibində oğuz və karluk xalqları demək olar ki, yoxdur. Bu xalqların əksəriyyəti, o Rusiyanın Federasiyasının tərkibində təxminən 20-ə qədər xalq yaşayır və onların hamısı qıpçaqdı. Təhlükə ondadır ki, qazaxlarla qırğızlar latına keçəcəksə, başqırd da keçəcək, Dağıstanda yaşayan kumuklar da keçəcək, Qaraçaylar da keçəcək, Balkarlar da, Noqaylar da… Yəni, bu, bir hərəkat deməkdir. Bu təhlükə var. Ona görə də Rusiya fikirləşməlidir. Bu həm qarşısıalınmazdır, həm də müəyyən təhlükə yarada bilər. Amma nəyə təhlükə yarada bilər? İmperiyaya. Rusiyada hələ də imperiya olmaqdan əl çəkə bilmir. Biz həmişə deyirik. Osmanlı niyə Türkiyə Respublikasını çevrildi və demokratik ölkə oldu? Çünki Osmanlı Balkanlardan, Ərəbistandan da əl çəkdi. Əgər onların ikisi də qalsa idi Osmanlıdan Türkiyə Cümhuriyyəti yarana bilməzdi. İmperiya olaraq qalacaqdı. Amma SSRİ sovetləşsə belə imperiya təbiətini saxladığına görə hələ də dağıla-dağıla gedir. Yəni Respublika ola bilmir, Cümhuriyyət ola bilmir. Demokratik bir qurum yarada bilmir. Çünki demokratik qurum İmperiya formasında ortaya çıxa bilməz. Hətta əlifbaya qədər təhlükələri olacaq. 

Biri var latın əlifbasına keçmək biri də var uyğunlaşdırılmaq.  Yəni unifikasiya ilə keçmək. Elə olmasın ki, bir türk dilində bir səs bir cür yazılsın, digərində başqa  cür. Məsələn, özbəklərdə  "Ş" "SH" yazılır. Gələcəkdə səslərlə bağlı da müəyyən addımlar atılacaq. Ona görə də mütəxəssislər orada işləyir. Hansı səslər var, hansı cür? Eyni hərflərin qarşılığı  eyni səslər olmalıdır. Səs də tamam ayrı bir səs varsa, fərqli hərf götürə bilərsən. Amma ümumi baza yaratmışıq ki, hansı türk xalqı, hansı səsin işarəsini götürsə, o bazada götürsün. Özündən ayrı işarə icad eləməməlidir.  Bu da unifikasiyadı və  bu da bir problemdir. İndi məsələ burasındadır ki, o problemi həll etmişik. Amma hələ qazaxlarla qırğızlar keçməyib. Amma keçəndə onlar bilirlər artıq ki, hansı əlifbaya keçəcəklər və hansı işarələrlə işləyəcəklər. Bəzən çox maraqlı problemlər də çıxır, bu diqqət verilə biləcək bir məsələdir. Bu müzakirələr çox ciddi və səmimi müzakirələr olurdu. Orada heç vaxt  hansısa bir rəsmi razılaşma xatirinə razılaşmadıq. Çünki indi bu problemə baxmasaq  sabah yenidən çıxacaq.  Məsələn, qazaxlar deyirlər ki, bizdə üç dənə "U" səsi var. Və bu "U" səsləri üç dənə olduğuna görə, üç dənə "U" hərfimiz olacaq.

Misallar, məsələn, qoyulur dil nəzəriyyəsində müraciət edilir, fonem nəzəriyyəsi var. Soruşuruq ki, bəs sizdə neçə "Ü" var? Deyirlər, bir dənədir. Əgər sizdə bir dənə "ü" varsa, onun qarşılığı necə üç dənə "U" olmalıdır?  Demək, burada nəsə yanlışlıq olur. Özü də, niyə başqa türk xalqlarının dillərində yox, məhz sizdə olmalıdır? Bunlar müzakirə gətirir və razılaşdılar ki, o "u" nun biri xarici dillərin təsiri ilə yaranıb. Biri  kiril əlifbasının təsiri ilə yaranıb…  Amma başqa bir cəhət də var. Özbəklər də təklif edirlər ki, biz çox istərdik ki, o "Ə" hərfi "A" üstü iki nöqtə ilə verilsin.  Haqlıdırlar. Çünki "Ə"  beynəlxalq klişe standartında yoxdur.  "E" var, amma "ə" yoxdur.  Hətta "ö" yazırdıq biz vaxtı ilə, üstü iki nöqtəyi ortasına çəkirdik, kiril əlifbasında elə yazırdı. O artıq yoxdur amma iki nöqtə var. Biz nəyə etiraz etdik? Bir az təccüblî qaldıq ki, "a"nın üstü  iki nöqtə olanda, "ö" nün də ustu iki nöqtə olanda nöqtələrin sayı çox  olur.

"O" üstü iki nöqtə, "U" üstü iki nöqtə, "A" üstü iki nöqtə olanda demək olar saitlərin hamısının üstündə nöqtə olur. Bu qədər nöqtələrlə biz hala gedib çıxacayıq?  Bu problem yaradır.  Sonra məlum oldu ki, özbəklərin bunu təklif etməkdə haqqı var. Niyə haqqı var? Çünki onların dilində cəmi 30-40 dənə, içərisində "ə" olan söz var.  Bizim dilimizdə də, deyim ki,  20-30 min söz var. Bu, adi texniki bir problemdir. Onlar 30 sözdə "A" üstü iki nöqtə qoyurlar və o iki nöqtə çoxluğunu hiss etmirlər. Amma bizdə 20-30 min sözdə iki nöqtə qoyuruqsa, "ö" və "ü" nü də nəzərə alsaq , ölü nöqtələrin əlində qalırıq. Biz onlara, dedik ki, biz vaxtı ilə elə eləmişdik. Bir-iki il ilə də yazdıq. Amma bu ciddi problemdir. Onlara da  dedik ki, siz o 20-30 sözünüzü  bizə güzəştə gedin.Bunun  statistik tərəfləri ilə yanaşı həm də ümumi razılaşma olmalıdır. Çünki əgər dilləri biz müqayisə eləsək, biz ayrı-ayrı dillərin nümayəndələri ilə bir yerdə bir müzakirə aparırıqsa orada biz deyə bilmərik ki, Türkiyə türkcəsi Altay türkcəsindən daha qiymətlidir. Onu demək olmaz. Çünki mənəvi olaraq hər bir xalqın dili onun üçün çox əzizdir.  Və onu o görüşlərdə hiss elətdirmək düzgün deyil ki, mənim dilim sənin dilindən daha çox  inkişaf edib.  Hətta o dil sahibi etiraf etsə də, biz  həmişə deyərik, yox, sizin dilinizdə filan gözəl xüsusiyyətləri var. 

-Azərbaycan-Rusiya münasibətlərindəki mövcud gərginliklə bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Burada  bir neçə baxış sistemləri var. Birincisi, biz Rusiyayla o qədər yaxınıq ki, yəni bizim dostlarımız, qohumlarımız Rusiyada çalışırlar, Rusiyada işləyirlər, Rusiyada çörək pulu qazanırlar. Bizdən əvvəlki nəslin bugün, çox böyük alimlərin mütləq əksəriyyəti öz təhsilini  Rusiyada alıb. Bizim üçün Avropa xətti bağlı idi. Biz Avropanı, müasir mədəniyyəti Rusiyadan mənimsəmişik. Bizim elmi tədqiqat işlərimiz Rusiya ilə bağlıdır. Bizim texnologiyalarımız Rusiyayla bağlıdır. Biz Rusiya ilə çox sıx əlaqədə olmuşuq. Çünki həqiqətən iki Rusiya var. Biri var Tolstoyun, Dostoyevskinin, Maksim Qorkinin Rusiyası, bir də var ki, Qoqolun “Müfəttiş”də olan Rusiya. Ona görə də, biz bunların ikisi ilə də hesablaşdıq. Amma bir də var ki, Rusiyanın bugünkü dünyada  hansı mövqedədir? Rusiya haradan hara gəlir? Mən həmişə Rusiyanın vəziyyəti barədə humanitar sahənin adamı kimi fikirləşəndə, bir məqama diqqət edirəm ki, Rusiya daim özünü aldada-aldada gəlib. Bu özünü aldada-aldada gəlmə, axırda ona gətirib çıxardı ki, o özünü ancaq hərbi yolla, inzibati yolla təsdiq etməyə məcbur oldu. Başqa cür desək silahla təsdiq etməyə məcbur oldu. Dünyada heç bir xalq, heç bir etnik-mədəni sistem kommunizmi qəbul etmədi. Və bu kommunizm 70 il Rusiyanı anti-humanist bir qüvvə kimi təqdim etdi. İndi də 70 illik kommunizm uğrunda mübarizədən sonra və bu mübarizədə milyonlarlarla insan qırılandan sonra, Bəxtiyar Vahabzadənin gözəl şeiri var idi  "Bağışlayın səhv olub".  Rusiya bağışlayın səhv olub deyir. Amma həmin səhvlə müəllif olaraq yenə də özünü nüfuzlu tutmaq istəyirsən. Bu artıq belə deyək ki, Rusiyanın dünyada özünü ifadə etməsinə təsir edir. 2002-ci ildə Rusiya dövlət dumasında dinləmələr keçirildi. Bizim Milli Məclisdən məni də göndərmişdilər. Bu dinləmələrdə məqsəd postsovet məkanında rus dilini müzakirə etmək idi. Orada müəyyən narazılıqlar ifadə olundu ki, rus dili Rusiyanın özündə də korlanır. İngilis dilinin təsiri olduqca güclüdür. Ruslar da ingilis dilini öyrənməyə çox vaxt ayırır. İndi də 2002-dən 25 il keçib. İndi düşünün vəziyyət necədir. Əgər rus ziyalısı informasiyanı rus dili vasitəsilə qəbul edə bilmirsə o məcburdur ki, başqa dil öyrənsin. Rusiya vaxtilə XlX əsrdə ona görə Rusiya idi ki, dünya mədəniyyətinə yaxın idi. Amma o sovet dövründə özünü dünya mədəniyyətinə qapadı. Müəyyən sovet mədəniyyəti yarandı amma bu da çox getmədi. Çünki dünyaya qapalı idi və inkişaf etmədi. Sonra dövlətlərlə döyüşməyə başladılar. Burda intellektual yox silah mənəviyyatı qabardı. Orda sual qoydular ki, rus dili niyə yayılmır? Mən də çıxış etmişdim. Və dedim ki, bizim bu gün rus dilinə olan marağımız rus elmini öyrənmək üçün deyil. Daha böyük mədəniyyətlər var. Bizim rus dilinə hörmətimiz və münasibətimiz problemlərimizə bağlıdır. O problemlər aradan qalxdıqca bizi rus dilindən ayıracaq. O problemlərdən biri iqtisadi, məişət məsələləridir. Biz ora dolanmaq üçün gedirik. Bu da rus dilinə meylimizi artırır ki, öyrənək. Amma Tolstoy, Dostoyevski bilmək üçün getmirik. Rusiya bazarı geniş bazardır. Bizim uşaqlarımız, gənclərimiz Rusiyada hazırda işləyir. Və onların gördüyü işi ruslar görə bilmir. Onlarda ticarət ənənəsi, gücü yoxdu. Amma azərbaycanlılarda var. Əziyyət çəkmək meyili ruslarda yox amma bizdə var. Məsələyə düzgün yanaşsaq bizim Rusiyaya nə qədər ehtiyacımız varsa, onların da bizə bir o qədər bəlkə də daha artıq ehtiyacı var. Uraldakı diaspora təşkilatının sədri Şahin Şıxlinski mənim illərdir dostumdur. Ziyalıdır. Elə adamlar var ki, Rusiyaya getsin müəyyən pul qazansın, ordan gəlsin Türkiyəyə və daha sonra Avropaya keçsin istəyir. Amma Şahin ora köklənib. Orda təhsil alıb, diaspora təşkilatının üzvüdür. Amma indi ona olan münasibət normal münasibət deyil. Şahinin nədəsə günahı olsa belə mən bunu qəbul edə bilmirəm. Eynilə mənim tələbəm olan, ziyalımız Seyfəddin Hüseynlinin qardaşlarına olan münasibət. Buna istəyirsən Azərbaycan, istəyirsən Rusiyadan, istəyirsən də Vaşinqtondan bax. Sən dövlətə aid orqana hücum edəsən camaatın evinə girəsən və sonra da deyəsən özlərini narahat hiss edib öldülər. Axı bunun izahı belə deyil. Bunun hüquqi izahı olmalıdır. Ona görə də bu Rusiyanın adı insanlarının da münasibətlərində aqressiya var. O da imperiya və dövlətdən gəlir. O olmasa idi cəmiyyət onu etməzdi. Uzun on illərdir ruslara diqtə olunub ki, sən sovetlər birliyində heç bir xalqın dilini öyrənməməlisən və bütün xalqlar da sənin dilini öyrənməlidir. Bu artıq şovinist əhval-ruhiyyə yaradır. Bu da məhvin göstəricisidir. Bir söz var ki, öz sərhədlərinin daxilinə girməyi də bacarmalısan. Bəzən mənəvi, intellektual sərhədlərinlə kifayətlənməlisən. 

-Vaşinqtonda olan görüşlə bağlı fikirləriniz necədir? Görüşü, imzalanan sənədləri necə qiymətləndirirsiniz?

-Ümumilli liderimizin uzaq görən siyasətindən, o dövrdə mümkün olan hər şeyi edəndən sonra İlham Əliyevin fəaliyyəti həqiqətən bir dahilikdir. Siyasətçi üçün dahilik nədir? Onun qalib gəlməsi. Siyasətçi dərin, müdrik fikir və mülahizələr söyləyirsə, xalqı üçün dünya üçün proqressiv ideyaların müdafiəçisi olursa bu yaxşı şeydir. Onu həyata keçirmək artıq dahilikdir. Siyasətçi yaxşı fikirlər səsləndirməklə dahi olmur. Dünyada gözəl ideyalar çox olur. Nizami Gəncəvinin o qədər gözəl düşüncələri olub ki. Hətta deyirdilər ki, Nizami Gəncəvi kommunizmin olacağını Xll əsrdən görürdü. Bəlkə də görürdü. Ona qalmış Platonun, Aristotelin ideyaları var. Onlar dahi siyasətçi deyil, çünki o ideyaları həyata keçirməyiblər. Və bu kimi ideyalar hələ də davam edəcək. O baxımdan Heydər Əliyev müəyyən ideyaları həyata keçirdi. İndi İlham Əliyev dühası da işlər görür. Ermənilik bir aqressiya idi. Ermənilik yeri gələndə şovinizmlə, yeri gələndə dini radikallıqla müxtəlif formalarda özünü təsdiq edir. Yeri gələndə diplomatlara qəsd etməklə. Onlar üçün hədd-hüdud yoxdur. Bunun qarşısını almaq mümkün deyildi. Bu gün bütün dünyaya çatdırıldı ki, erməni aqressordur, erməninin tərbiyəsi yoxdur. Həmçinin bütün dünya gördü ki, Ermənistan Azərbaycanın torpaqlarında yaradılıb. Azərbaycanda Ermənistan dövlətinin yaradılması da aqressiya nümunəsidir. Ermənistanı Azərbaycan torpaqlarında Rusiya yaratdı. Azərbaycan bundan sonra elə bir stimul əldə edib ki, özündən asılı ola biləcək bütün imkanları qürurla nümayiş etdirir. Biri var xahiş minnetlə nəyəsə çatasan. Amma bizim prezidentimiz dünyaya sübut etdi ki, Azərbaycan bu məsələlərə qürurla daxil oldu. Dünyanın diplomatik nizam-intizamının verdiyi imkanlarla daxil oldu. Ona görə də erməni məsələsinin birinci mərhələsi həll edildi. Azərbaycanın dahi bir prezidenti var ki, bütün məsələlər əvvəldən hesablanır və Azərbaycanın qarşısında heç bir maneə yoxdur. Çünki Azərbaycan heç bir ölkə üçün təhlükə deyil, heç bir dövlətinin ərazi bütövlüyünə qəsd etmir, heç bir dövlətin hüquqlarına toxunmur. Azərbaycan dinc yaşamaq tərəfdarıdır və o prinsipləri diqtə edir.

Ayhan