Araşdırma

Milet məktəbi və Pifaqorçular

• Milet məktəbi: ilk ontoloji yanaşmalar və hissi idrakın rolu

Yunan fəlsəfəsinin ilk mütəfəkkiri olan və Finikiya (müasir Livan və Cənubi Suriya bölgələrini əhatə edir) mənşəli olan Miletli Fales (e.ə. 624-546) idi. Falesin təhsil aldığı və formalaşdığı dövr, Yunan dünyasında fəlsəfi düşüncənin hələ ilkin dövrü idi. O, İonik məktəbin (yəni Milet Məktəbinin) ilk nümayəndəsi kimi təbiət fəlsəfəsini inkişaf etdirdi.

Fales bu təcrbəni Finikiyadan əldə etmişdir. Çünki arxeoloji qazıntılar zamanı Finikiya ərazisində belə bir sistem olduğu aydınlaşmışdır. Afinada demokratiyanı quranlar da iki finikiyalı olmuşdur. Onlar, Afinada tiranı öldürmüşlər. Demokratiyanın inqilabçıları kimi xalq onların heykəlini qoymuş və altından “tiranı öldürüb bərabərliyi quranlar” yazmışlar. Aistotel də Afinada demokratiya qurulduqdan 188 il sonra finikiyalıların Kartacada olan idarəetmə formalarını nümunə kimi göstərmişdir. Fales, İoniya şəhərlərini Əhəmənilərə qarşı birləşdirmək istəmiş, onların Əhəmənilərlə birləşməsinə qarşı çıxmış və buna görə də, onlara yeni demokratik idarəetmə üsulunu təklif etmişdir.

Herodot Falesin Fereside göndərdiyi məktubdan bəhs edir: “Mən (Fales) Solon ilə Girit və Misir müdrikləri və astronomlarından elm öyrənmək üçün, ilk dəfə dənizləri keçməyi (boğulub ölməyi) gözə alaraq Misir və Giritə getdik. Solon və mən, siz Feresid kimi müdriki görmək üçün, bir daha dənizləri keçməyi (boğub ölməyi) gözə almaqdan çəkinmərik. Biz, elmi yazılara malik olmayan insanlar kimi sizə böyük məmniyyətlə təşrif gətirərik.” ... “Solon bu qanunları Misirdən alıb Afinaya gətirmişdir. O, qanunlar çox ağıllı qanunlardır.” (Herodot Tarix II, 177)

Fales varlığın əsasında su olduğunu iddia etmişdir. O, suyun həm canlıların həyatını davam etdirmək, həm də kainatın bütün obyektlərini təşkil etmək üçün vacib bir maddə olduğunu vurğulamışdır. Falesin bu yanaşması, təbiətin bir elementin hökmranlığına əsaslandığını göstərərək, varlıq və təbiət anlayışlarının fundamental bir əlaqəyə malik olduğunu ortaya qoymuşdur.

Falesin su ilə bağlı fikirləri sadəcə bir maddi elementə istinad etməklə qalmır, həm də qədim kosmoloji təsəvvürlərlə səsləşir. Bir çox qədim mifoloji sistemlərdə su ilkin xaosla eyniləşdirilir və yaradılışın əvvəlində qeyri-müəyyən, formalaşmamış bir su kütləsi təsvir olunur. Mesopotamiyada (Enuma Eliş) Tiamat, ilkin duzlu su dənizi, xaosu təmsil edir və kainatın yaranışından əvvəl mövcuddur. Misirdə Nun (ilkin okean), formaya düşməmiş xaosun rəmzidir. Hind Vedalarında deyilir: "İlk varlıq yox idi, yoxluq da yox idi, yalnız dərin bir sular qaranlığı vardı." (Riqveda X)

Bibliya: "Yer hələ formasız və boş idi, dərin suların üzərində qaranlıq vardı və Tanrının Ruhu suların üzərində hərəkət edirdi." (Tövrat, Yaradılış 1:2).

Quran: "Göylərlə yer bitişik ikən biz onları ayırdıq və hər şeyi sudan yaratdıq." (Ənbiya surəsi, 30).

Bütün bu mənbələrdə su ilkin xaosun metaforası kimi çıxış edir – yəni sərhədsiz, formalaşmamış, bütün varlığı əhatə edən sonsuz potensial kimi çıxış edir. Bu ideya, qeyd etdiyimiz kimi Qədim Misir və Mesopotamiya miflərində, Vedalarda aydın şəkildə mövcuddur. Sadəcə olaraq Fales, bu ideyanı mifoloji kontekstdən çıxarıb fəlsəfi kontekstə gətirdi.

Əgər Falesin "su" anlayışına maddi və ontoloji aspektdən baxsaq, o, sadəcə sudan danışmır, həm də varlığın formaya düşməmiş ilkin halını nəzərdə tutur. O, ilk dəfə mifi fəlsəfəyə çevirmişdir. Qədim miflərdə olan xaos ideyasını birbaşa maddi əsasla əlaqələndirmişdir. Onun suya verdiyi rol sərhədsiz və daim dəyişən bir başlanğıc kimi görünür. Bu mənada Falesin "su" anlayışı, qədim miflərin xaosunu rasional şəkildə izah etməyə yönəlmiş bir cəhd kimi qəbul edilə bilər. Yəni o, xaosu bir maddə kimi düşünür və onun mənbəyini sudan götürür.

Müasir elmdə də varlığın ilkin vəziyyəti xaotik və qeyri-müəyyən hesab edilir: Böyük Partlayış nəzəriyyəsinə görə, kainat sıxılmış və xaotik vəziyyətdə idi. Maddə və enerji kvant fluktuasiyaları ilə xaos içində meydana çıxır. Kainatın ilkin halında bütün hissəciklər sərhədsiz, xaotik bir formadaydı. Bu baxımdan, Falesin "su" anlayışı müasir elmi təsəvvürlərdəki ilkin xaos anlayışı ilə də üst-üstə düşə bilər.

Falesin su anlayışını təkcə maddi element kimi deyil, həm də xaosun fəlsəfi izahı kimi düşünmək mümkündür. O, ilkin xaos ideyasını su ilə ifadə edərək, bu xaosun həm formaya düşməmiş, həm də hər şeyi əhatə edən əsas prinsip olduğunu vurğulamışdır. Müasir kosmologiya və fizika ilə müqayisədə də, "ilkin maddənin" xaotik vəziyyətdən qaynaqlanması anlayışı Falesin fəlsəfi baxışları ilə səsləşir. Falesin “su” anlayışı ilə Anaksimandrın "apeiron" anlayışları arasında paralellər tapmaq mümkündür.

Cədvəl 2.3. Milet məktəbinin nümayəndələri

Filosoflar və məktəblər	Doğulduğu yer və mənşəyi	Maraqlandığı sahələr	Elmi-fəlsəfi görüşləri və fəaliyyəti
MILET MƏKTƏBI (e.ə. VII-VI)	Milet, Türkiyənin Aydın şəhəri yaxınlığındadır. Yerli əhalisi ioniyalalar, daha əvvəl kariyalılar və leleqlər olmuşdur.	Təbiətşünaslıq (naturfəlsəfə)	Miletdən olan tanınmış şəxslər: Fales, Anaksimandr, Anaksimen, Gekatey (tarixçi), Kadma (tarixçi), Aristid (yazıçı), Dionisiya (tarixçi). Fəlsəfənin ilk dəfə Milet məktəbində yarandığı ehtimal olunur. Çünki bu məktəbdə ilk dəfə maddi varlığın ilkin substansiyasının nə olduğu sualı ortaya qoyulur.
Fales (e.ə. VII-VI)	Miletdə zadəgan ailəsində doğulub yaşayan finikiyalıdır.	riyaziyyatçı, astronom, tacir, siyasətçi, səyyah	Varlığın ilkin maddi substansiyası “su”dur. Onun təbiətşünaslıqla bağlı fikirlərinin mənbəyi Misirdə aldığı təhsildən qaynaqlanır.
Anaksimandr (e.ə. 610-540)	Miletdə doğulan iyoniyalıdır. Falesin tələbəsidir.	Kosmologiya, kosmoqoniya, astronomiya	Bütün maddi xassələri özündə daşıyan və kosmik sistemi formalaşdıran qeyri-müəyyən protomaddə “apeyron”dur.
Anaksimen (e.ə. 560-502)	Milet- iyoniyalıdır. Anaksimandrın tələbəsidir.	Kosmologiya	Ona görə, müxtəlif formalarda olan və kosmik sistemi formalaşdırıb dinamikasını təmin edən ilkin maddə “hava”dır.

Öz müəllimi Falesdən fərqli olaraq, Anaksimandr (e.ə. 610-546), varlığın ilkin prinsipini "apeiron" (müəyyən olunmamış, sonsuz başlanğıc) anlayışı ilə izah etmişdir. Anaksimandrın təliminə görə, hər şeyin yaranışı qeyri-məhdud və müəyyən olunmamış bir başlanğıcdan, yəni apeirondan gəlir. Bu yanaşma, varlığın hər şeydən əvvəl qeyri-müəyyən, müəyyən olunmamış bir təbiətə sahib olduğunu göstərir. Anaksimandrın bu konsepsiyası, dünyadakı bütün varlıqların tək bir prinsipdən yaranmasını və kainatın mürəkkəbliyinin sadə, amma qeyri-məhdud bir qaynaqdan qaynaqlandığını vurğulamışdır.

Anaksimandra görə:

- Apeiron maddi başlanğıcdır, lakin hər hansı konkret maddə kimi deyil, formalaşmamış, qeyri-müəyyən və sonsuz bir substansiyadır.

- O, bütün varlıq və təbiət hadisələrinin mənbəyidir. Yəni dünyadakı hər şey bu qeyri-müəyyən maddədən əmələ gəlir və ona geri qayıdır.

- Əzəli və əbədidir, nə başlanğıcı var, nə də sonu.

- Müxtəlif ziddiyyətlərdən ibarətdir – isti-soyuq, quru-nəm, işıq-qaranlıq kimi qarşılıqlı əks qütbləri özündə birləşdirir.

- Kainatdakı nizamsızlığı və xaosu tənzimləyən əsas prinsipdir.

Anaksimandrın "apeiron" anlayışı müasir fizika ilə bəzi paralellər təşkil edir. Xüsusilə maddənin ilkin forması, unifikasiya nəzəriyyələri və kosmologiya sahələrində bu sual yenidən aktuallaşır. Müasir elmə görə, Böyük Partlayışdan əvvəlki vəziyyət bir növ qeyri-müəyyən kvant vəziyyəti kimi təsvir olunur. Bu, Anaksimandrın apeironunun "müəyyən olunmamış və sonsuz" xüsusiyyətləri ilə bənzərlik təşkil edir. Kvant sahə nəzəriyyəsində "vakum vəziyyəti", müxtəlif hissəciklərin və qüvvələrin meydana gəldiyi bir sahədir ki, bu da Anaksimandrın bütün varlığın qeyri-müəyyən bir maddədən meydana gəldiyi fikri ilə oxşardır.

Kosmologiyada müşahidə olunan qaranlıq maddə və qaranlıq enerji hələ də tam izah olunmamışdır. Onlar Anaksimandrın təsvir etdiyi kimi bütün varlıq üçün fundamental rol oynayır, lakin hələ də konkret forma almayıb və bilavasitə müşahidə edilə bilmir. Qaranlıq enerji kainatın genişlənməsinə səbəb olan bir qüvvə kimi çıxış edir ki, bu da sonsuz bir "apeiron" ideyası ilə əlaqələndirilə bilər.

Müasir Superstring və M-bran nəzəriyyələri kainatın fərqli çoxluq səviyyələrdə var olduğunu və bizim dərk etdiyimiz dördölçülü məkandan daha yüksək ölçülərdən ibarət olduğunu iddia edir.

Anaksimandrın "apeiron"unun konkret bir maddi elementdən çox, müxtəliflik və dəyişkənlik ehtiva edən sonsuz potensial sahə olduğu fikri ilə paralellər aparmaq olar. Termodinamikanın ikinci qanunu kainatda sistemlərin zamanla xaotik hala keçdiyini, entropiyanın artdığını göstərir. Bu, Anaksimandrın kainatın müəyyən bir ahəngə malik olduğunu, lakin, bu ahəngin daim dəyişdiyini iddia etməsi ilə üst-üstə düşür.

Anaksimandrın "apeiron" anlayışı müasir elmin bəzi nəzəri müzakirələri ilə təəccüblü dərəcədə oxşardır. O, maddənin və varlığın təməl prinsipinin müəyyən olunmamış, sonsuz və dəyişkən olduğunu düşünərək, fəlsəfi baxımdan çox irəli bir addım atmışdır. Onun ideyaları müasir kosmologiya, kvant fizikası və nəzəri fizikadakı müzakirələrlə əlaqələndirilə bilər. Beləliklə, "apeiron" anlayışı dünyanın fundamental başlanğıcı və onun dəyişmə dinamikasını anlamağa yönəlmiş ilk fəlsəfi cəhdlərdən biri olmuş və müasir elmdə hələ də müzakirə olunan bir konsepsiya ilə üst-üstə düşmüşdür.

Anaksimandrın tələbəsi olmuş Anaksimen (e.ə. 586 – 526) isə, varlığın ilkin prinsipini hava ilə əlaqələndirmişdir. Onun fikrincə, hava, kainatın bütün dəyişikliklərinin və müxtəlif formalarının əsasını təşkil edir. Anaksimen, havanın sıxlaşması və seyrəlməsi yolu ilə müxtəlif maddələrin əmələ gəlməsi ideyasını irəli sürərək, təbiətin maddi təbiətini izah etməyə çalışmışdır. Bu yanaşma, materialist təfəkkürün inkişafına və varlığın maddi əsasını anlamağa yönəlmiş bir addım olmuşdur.

Bu üç böyük Ioniyalı filosofun yanaşmalarının ümumi cəhəti, varlığın mahiyyətini təbii, maddi bir başlanğıca bağlamalarıdır. Hər biri özünəməxsus bir təbii elementə əsaslanaraq, dünyanın ilkin prinsipini təhlil etmiş və kosmosun quruluşunu izah etməyə çalışmışdır. Bu yanaşmalar, təbiət fəlsəfəsinin inkişafına və varlığın maddi təbiətinin anlaşılıb izah olunmasına güclü təsir göstərmişdir.

Milet məktəbinin idrak təlimi, qədim Yunan fəlsəfəsinin başlanğıc mərhələlərində, xüsusən də Milet şəhərindən çıxan filosoflar tərəfindən inkişaf etdirilən təbii fəlsəfi düşüncə sistemlərinin əsasını təşkil edir. Bu məktəbin fəlsəfi yanaşmaları, daha sonra inkişaf edəcək olan rasionalist və empirik fəlsəfi metodların təməlini qoymuş, kosmos və təbiət hadisələrinə dair nəzəriyyələr təqdim etmişdir. Milet məktəbinin idrak təlimi, xüsusilə təbiət fəlsəfəsi ilə əlaqədar olan tədqiqatlarda fundamental əhəmiyyət daşıyır. Onlar, dünyanı anlamaq və izah etmək məqsədilə fərqli idrak yanaşmalarını ortaya qoymuşlar.

Falesin idrak təlimi, ənənəvi mifoloji izahların əksinə olaraq, dünyanı müşahidə etmə və rasional düşüncə ilə anlamağa yönəlmişdir. Onun hər şeyin əsasının su (xaos) olduğunu bəyan etməsi, təbiətin sadə və müəyyən bir ilkin maddəyə əsaslandığını irəli sürərək, abstrakt düşüncə və rasional izah yollarının inkişafına şərait yaratmışdır. Onun idrak təlimində əsas məqam, təbiət hadisələrinin qarşılıqlı əlaqələrini izah etmək üçün daha çox müşahidə və rasionallığın tətbiq edilməsidir.

Anaksimandrın idrak təlimində təbiətin özündə bir nizam və harmoniya olduğu vurğulanır, lakin bu nizam müəyyən və sonlu bir substansiya ilə deyil, daha geniş və qeyri-müəyyən bir ilk prinsip ilə təmsil olunur. Apeiron anlayışı, təbiətin özünün qarşılıqlı əlaqələrini, inkişafını və dəyişməsini anlamağa yönəlmiş bir yanaşmadır. Bu yanaşma, təbiətin mürəkkəbliyini və dəyişkənliyini nəzərə alaraq, təbii aləmin mənasını və təşkilini insan idrakının çərçivəsindən kənarda bir mücərrəd anlayışla izah etməyə çalışır.

Anaksimenin yanaşmasında idrak, daha çox təbii hadisələrin müşahidəsinə və elementar təbiətə dair ətraflı araşdırmalara dayanır. O, hava üzərindəki dəyişiklikləri (nəm, isti, soyuq və sair) müşahidə edərək, təbiət hadisələrinin necə baş verdiyini və elementlərin bir-birinə necə keçid etdiyini izah etməyə çalışmışdır.

Milet məktəbinin idrak təlimləri, qədim Yunan fəlsəfəsinin başlanğıc dövründə təbiət hadisələrinin anlanmasına dair ilkin, rasional və müşahidəyə dayanan yanaşmaları ortaya qoymuşdur. Bu təlimlər, yalnız öz dövrləri üçün deyil, həm də sonrakı fəlsəfi düşüncələrə və elmi inkişaflara böyük təsir göstərmiş, rasionallıq və empirik müşahidənin əhəmiyyətini vurğulamışdır. Milet məktəbi, təbiətin mənasını anlamağa və izah etməyə çalışan filosoflar üçün təbii fəlsəfənin və idrakın əsaslarını qoymuşdur.

• Pifaqor və Pifaqorçular: rəqəmlərin ontoloji statusu və idrakın riyazi əsasları

Pifaqor (e.ə. 570-495), qədim yunan filosofu, riyaziyyatçısı və mütəfəkkiridir. O, Pifaqorçuluq məktəbinin qurucusu kimi məşhurdur və həmçinin musiqi, riyaziyyat, astronomiya və metafizika sahələrindəki töhfələri ilə tanınır.

Pifaqor, e.ə. 570-ci ildə bugünkü Türkiyənin qərb sahilində yerləşən Samos adasında aristokrat bir ailədə doğulmuşdur. Samos adası, Egey dənizinin cənub-şərqində yerləşir və qədim dövrlərdə İoniya mədəniyyətinin bir hissəsi kimi fiziki və mədəni əlaqələri paylaşırdı. Bu ada həm də İoniya dünyasının ticarət və mədəniyyət baxımından mühüm mərkəzlərindən biri idi. Samos adasının yerli əhalisi ioniyalalar, daha əvvəl kariyalılar və leleqlər olmuşdur. Bu ada 1824-cü ildə Osmanlılardan yunanlara keçmişdir.

Samos adasından olan tanınmış şəxslər bunlardır: Aristarx (astronom, riyaziyyatçı), Aristil (astronom), Asklepiad (şair), Konon (astronom, riyaziyyatçı), Pifaqor (filosof, riyaziyyatçı), Melis (filosof), Epikur (filosof), Ezop (şair).

“Filosofia” sözünün meydana çıxmasını onun adı ilə bağlayırlar. O, təhsil və elm öyrənmək üçün, Misirə və Babilə getmişdir. Məlumatlardan birində bildirilir ki, Samosun başçısı Misir fironu Amasisə məktub yazıb xahiş edir ki, 22 yaşlı Pifaqora riyaziyyat, tibb və çoxlarına öyrədilməsi qadağan olunan biliklərin verilməsi təmin olunsun. Onun bilikləri, əsasən qədim Babil və Misir biliklərindən qaynaqlanırdı. Pifaqor teoreminin Babildə Pifaqordan 13 əsr əvvəl istifadə olunduğu buna misal ola bilər.

Pifaqor, sonralar Kroton (İtaliya) ərazisinə yerləşərək orada siyasi hakimiyyətə iddialı olan bir təriqət və siyasi-mistik gizli təşkilat qurmuşdur. Pifaqorçuluq məktəbi çox vaxt sirrli və mistik bir təşkilat kimi təsvir edilir. Hətta bəzi məlumatlara görə, Pifaqor öz təlimini yalnız müəyyən şərtlər altında açıqlayır və yüksək səviyyəli bilikləri yalnız seçilmiş şəxslərə təqdim edirdi.

Pifaqor haqqında bir çox əfsanə və tarixçi məlumatlarında qeyd olunur ki, onun təriqətindəki Hippas adlı bir tələbəsi, məktəbin "sirrlərini" ifşa etdikdən sonra, Pifaqor tərəfindən öldürülüb və məktəbin həyətində basdırılıb. Bu hadisənin Hippasusun, Pifaqorçuluq təlimlərinin əsas sirrini açıqlaması səbəbi ilə baş verməsi qeyd edilir. Hippasın Pifaqor teoreminin qeyri-rasional bir tərəfi üzərində işlədiyi və irrasional ədədlər (məsələn, √2) ilə əlaqədar təkliflər irəli sürdüyü söylənir. Bu, Pifaqorun məktəbinin təlimlərinə uyğun gəlmədiyi üçün o, məhz bu səbəbdən məhv edilmiş ola bilər. Bu, təriqət daxilindəki “sirr və müxalifətə qarşı dözüm” anlayışının nəticəsi kimi baş vermiş ola bilər.

Pifaqorçuluq məktəbi, Krotonda qısa müddət ərzində çox böyük nüfuz qazandı və şəhərin siyasətinə təsir etməyə başladı. Pifaqorun özü və məktəbinin digər üzvləri siyasi hakimiyyətdə rol oynamağa başladılar, amma bu, məktəbin dağılmasına və üzvlərinin müxtəlif yerlərə yayılmasına səbəb oldu. Pifaqorçuluq məktəbi təxminən b.e. V əsrində siyasi gərginliklər səbəbindən dağıldı və üzvləri müxtəlif yerlərə səpələndi.

Pifaqorçuluğun sonrakı dövrlərdə dağıdılması və onun üzvlərinin müxtəlif yerlərə səpələnməsi məsələsi də əfsanə və tarixdə geniş yer alır. Bu hadisə ilə bağlı konkret tarixlər və məlumatlar çox nadirdir, amma ümumilikdə Pifaqorçuluq məktəbinin siyasi mübarizələr, dini qarşıdurmalar və içəridən baş verən anlaşılmazlıqlar nəticəsində dağılması ehtimal olunur.

Pifaqor, hər şeyin bir-biri ilə əlaqəli və hesablanabilən olduğu fikrini irəli sürmüşdür. O, təbiət hadisələrinin və kainatın əsasının rəqəmlər olduğunu iddia edirdi. Pifaqor, rəqəm və nizamın həyatın və kainatın əsası olduğunu düşünür və "rəqəmlər hər şeyi idarə edir" deyirdi.

Pifaqorçuluq fəlsəfəsi həm də reinkarnasiyanı və spiritizmi əhatə edirdi. O, ruhların cəsədə qayıtmasına və əxlaqlı yaşamın insanın ruhunu təmizləyib ona yeni həyat verməsinə inanırdı.

Pifaqor həmçinin musiqinin riyazi təməlini tapmışdır. O, musiqi notalarının və onların arasındakı münasibətlərin racional ədədi nisbətlər olduğunu kəşf etmişdir. Bu yanaşma, həm musiqi, həm də riyaziyyat sahəsində əhəmiyyətli bir irəliləyiş olmuşdur.

Pifaqorçuluq məktəbi və Pifaqorun ideyaları, yalnız öz dövründə deyil, sonrakı yüzilliklərdə də fəlsəfi və elmi düşüncələrin formalaşmasına təsir etmişdir.

Pifaqorun tələbələri və Pifaqorçuluq məktəbinin üzvləri, onun təlimlərini və fəlsəfəsini genişləndirərək, həm riyaziyyat, həm fizika, həm də fəlsəfə sahələrində mühüm töhfələr vermişlər. Pifaqorun tələbələri, yalnız nəzəri biliklərə yiyələnməklə qalmamış, həm də onun təlimlərinin mənəvi və əxlaqi tərəflərini tətbiq edərək öz həyatlarını bu prinsiplərlə uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. Məktəbdə sinkretik reinkarnasiya, vegetrianlıq, asketizm, numerologiya, astrologiya elementlərinin olması göstərir ki, onlar Tibet, Misir, Babil, Orfizm təlimlərinin təsiri altında olmuşlar. Bu məktəbdə əldə olunan bütün nailiyyətlər, məktəbin banisi sayılan Pifaqorun adına yazılmışdır. Lakin, onlardan yazılı bir mənbə yoxdur. Bu məktəb, gizli dini-mistik təriqət və gizli siyasi təşkilat şəklində fəaliyyət göstərmişdir.

Pifaqorun əsərləri gəlib çatmamışdır. Onun həyatı və əsərləri barədə məlumatlar özündən 200 il sonra onun davamçılarından (Aritoksen – e.ə. IV əsr, Ksenofil Xalkidiyalı - e.ə. IV əsr) və b. e. III-IV əsrində yaşayan neoplatoniklərindən (Yamvlix, Porfiriya, Laertli Diogen) əldə edilir. Onun təmsil etdiyi məktəbin əsas mərkəzlərindən biri İtaliya (Tarenta, Kroton) ərazisi idi.

Filolay Pifaqorçuluq məktəbinin ən məşhur tələbələrindən biridir. O, Kroton şəhərində yaşamış və Pifaqorun təlimlərini inkişaf etdirmişdir. Filolay, kainatın mərkəzindəki "od" fikrini irəli sürmüşdür. O, kainatın mərkəzində mütləq bir "od" olduğunu və hər şeyin bu od ətrafında dövr etdiyini iddia etmişdir. O, həmçinin Pifaqorçuluq fəlsəfəsinin kosmoloji və metafizik aspektlərinə dair əhəmiyyətli nəzəriyyələr irəli sürmüşdür.

Arxit (e.ə. 428-347), Pifaqorun təlimlərini inkişaf etdirərək riyaziyyat və mühəndislik sahələrində mühüm töhfələr vermişdir. O, mühəndislik sahəsində çox mühüm işlər görmüş və mexanika sahəsinin ilkin təməlini qoymuşdur. Arxit həmçinin musiqi və astronomiya ilə bağlı araşdırmalar aparmışdır.

Eurit, Pifaqorun həndəsə və riyaziyyat sahələri ilə yanaşı, musiqi və əxlaq təlimlərini də inkişaf etdirmiş və məktəbin daha geniş yayılmasına kömək etmişdir.

Pifaqorçuluq məktəbi, çox təlimli və mənəvi baxımdan da ciddi bir məktəb idi. Onun tələbələri yalnız elmi deyil, həm də həyat tərzi və etik prinsiplərini tətbiq etməyə çalışırdılar. Müsbət həyat tərzi, ruhun təmizlənməsi, qadağan olunan yeməklər (xüsusilə ət yemək), reinkarnasiyanın və əxlaqi təmizliyin təbliği əsas prinsiplərdən idi. Pifaqorun və tələbələrinin təlimləri, rasional düşüncə və kosmik harmoniya anlayışlarını önə çıxararaq, sonrakı dövrlərin riyaziyyat və fizika nəzəriyyələrinə təsir etmişlər.

Pifaqorçuların ontoloji baxışları riyazi strukturlar, kosmik harmoniya və ruhun mahiyyəti kimi əsas prinsiplərə söykənirdi. Onlar üçün varlığın əsasını maddi obyektlər deyil, saylar və onların münasibətləri təşkil edirdi. Bu, varlıq anlayışının riyazi və metafizik əsaslarını izah edən ilk nəzəriyyələrdən biri idi.

"Hər şey saydır" deyən Pifaqorçuların ən mühüm ontoloji nəzəriyyəsi, sayların varlığın əsasını təşkil etməsidir. Onlar hesab edirdilər ki, maddi obyektlər və təbii hadisələr saylarla ifadə edilə bilən nisbət və harmoniyalardan ibarətdir. Saylar təkcə hesablama vasitəsi deyil, həm də reallığın strukturunu müəyyən edən fundamental varlıqlardır.

Pifaqorçular varlığı cüt və tək saylar kimi iki əsas kateqoriyaya bölürdülər:

- Cüt saylar (dişi, məhdud olmayan, qeyri-sabit)

- Tək saylar (erkək, məhdud, sabit, harmonik)

Bu yanaşma onların varlığı binar qarşıdurmalar üzərində qurduğunu göstərir. Bu fikir, sonradan Platonda "ideyalar aləmi" anlayışı ilə inkişaf etdirildi.

Pifaqorçular kainatın riyazi və harmonik qanunlarla idarə olunduğunu irəli sürürdülər. Bu, onların məşhur "sferaların musiqisi" konsepsiyası ilə izah olunurdu. Onlara görə, Göy cisimləri müəyyən riyazi nisbətlərə uyğun hərəkət edir. Bu hərəkətlərin yaratdığı harmoniya ilahi və dəyişməz bir ontoloji düzən yaradır. Kosmik harmoniyanın riyazi ifadəsi kainatın nizamının sübutu hesab olunurdu. Bu fikirlər daha sonra Platonun "Timaeus" dialoqunda inkişaf etdirilmiş və Kepler kimi alimlər tərəfindən elmi modellərə çevrilmişdir.

Pifaqorçuların ontoloji təlimlərində ruh fundamental bir varlıq kimi qəbul edilirdi. Onların ruh haqqında əsas fikirləri belə idi:

- Ruh ölməzdir və bədəndən müstəqil mövcuddur.

- Ölüm ruhun başqa bir bədənə keçməsi ilə nəticələnir (metempsixoz).

- Ruhun saflaşması üçün etik və riyazi biliklərə yiyələnmək lazımdır.

Bu ideyalar Pifaqorçuluğun ontoloji əsaslarını mistik və dini inanclarla birləşdirirdi.

Pifaqorçuların varlıq konsepsiyasında məhdud (περαίνων) və qeyri-məhdud (ἄπειρον) anlayışları mühüm yer tutur:

- Məhdud olanlar: Formalaşmış varlıqlar, müəyyən sərhədləri olan obyektlər

- Məhdud olmayanlar: Xaotik və sərhədsiz varlıq formaları

Bu anlayışlar Anaksimandrdan gələn "apeiron" (sonsuzluq) anlayışı ilə oxşarlıq təşkil edir, lakin Pifaqorçular bu sonsuzluğu riyazi struktur və harmoniyaya əsasən izah edirdilər.

Pifaqorçuların ontoloji baxışları Qərb fəlsəfəsinin əsas sütunlarından biri olmuşdur. Onların ideyaları:

- Platonun “ideyalar aləmi” nəzəriyyəsində inkişaf etmişdir.

- Neoplatonizmdə saylar və ilahi harmoniya anlayışları inkişaf etdirilmişdir.

- Müasir elmdə riyazi realizm və riyazi fizika sahələrində əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır.

Beləliklə, Pifaqorçuluq ontologiyaya riyazi və metafizik yanaşmanı inteqrasiya edən ilk fəlsəfi məktəblərdən biri kimi qəbul edilə bilər.

Pifaqorçuluğun mənşəyi və ilham mənbələri haqqında müxtəlif fərziyyələr irəli sürülmüşdür. Bu fəlsəfi məktəb təkcə yunan düşüncəsinin məhsulu olmayıb, eyni zamanda Şərq və Aralıq dənizi ətrafındakı qədim sivilizasiyaların ideyalarından da təsirlənmişdir.

Pifaqorun öz dövründə Misirə və Babilə səyahət etdiyi və burada riyazi və mistik biliklər əldə etdiyi barədə qədim mənbələr məlumat verir. Pifaqorun Misirdə təhsil aldığı Aristotel və digər mənbələrdə qeyd olunur.

Misir ənənələrində riyazi harmoniya və kosmik nizam böyük rol oynayırdı. Misirlilər numerologiyanı dini və kosmik prinsip kimi qəbul edirdilər. Ölçü və riyaziyyat onların məbəd memarlığında, habelə sakral musiqi və astronomiyada mühüm yer tuturdu. Pifaqorçuların sayların metafizik dəyərini vurğulaması və ruh köçünə inanması, Misirin mistik inancları ilə paralellər təşkil edir.

Babil astronomiyası və riyaziyyatı da inkişaf etmişdi və Pifaqorçuluğun əsaslandığı prinsiplərlə oxşarlıqlar göstərir. Babil riyaziyyatı ədədlərin və onların harmonik nisbətlərinin kosmik ahənglə əlaqəli olduğunu irəli sürürdü. Babil astronomları səma cisimlərinin dövriliyini və riyazi düsturlarını tərtib edirdilər. Pifaqorçuların “Sferaların musiqisi” nəzəriyyəsi, ehtimal ki, Babil astronomik harmoniyası ilə bağlıdır.

Pifaqorçuluğun Yunan mistik ənənələri ilə, xüsusən Orfik dini ilə sıx bağlı olduğu məlumdur. Orfizm insan ruhunun ilahi mənşəli olduğunu və onun bədəndən azad olmasının vacibliyini vurğulayırdı. Pifaqorçuların ruh köçü (metempsixoz) nəzəriyyəsi Orfik inanclara çox yaxındır. Orfiklər kimi, Pifaqorçular da asketizmə (oruc, təmiz həyat tərzi) böyük əhəmiyyət verirdilər. Musiqi və ritm həm Orfik rituallarında, həm də Pifaqorçuluqda ruhun harmoniyasını tənzimləyən vasitə kimi görülürdü. Pifaqorçuluğun ruh haqqında təsəvvürləri və əxlaqi kodeksi Orfik inanclardan da qaynaqlana bilərdi.

Bəzi alimlər Pifaqorçuluğun Hind fəlsəfəsi, xüsusilə Vedanta və Sankhya ilə müəyyən oxşarlıqlar göstərdiyini qeyd etsələr də, Pifaqorun Hindistanla birbaşa təmasda olması sübut olunmamışdır.

Bu baxımdan, Pifaqorçuluqdakı riyazi harmoniya və mistik numerologiya Misir və Babil ənənələrindən və orfik təriqətinin təsirindən qaynaqlana bilərdi. Pifaqorun etnik və coğrafi mənşəyinin Yaxın Şərqlə əlaqəli olması və ya onun qədim Misir və Babil şəhərlərinə mütəmadi səfərləri, onun fəlsəfəsinin sırf yunan deyil, həm də Şərq təsirləri ilə formalaşdığını göstərir. Bu, onun mistik və riyazi düşüncəsinin daha qədim biliklərə əsaslana biləcəyini dəstəkləyir.

Pifaqorçuların idrak təlimi, qədim Yunan fəlsəfəsinin mərkəzi cərəyanlarından biri kimi, həm riyazi, həm də metafizik yanaşmalarla təbiətin və insanın anlayışını izah etməyə çalışmışdır. Pifaqor və onun təlimlərini davam etdirənlər, riyaziyyatın və musiqinin əsaslarını təbiət və kainatın anlaşılmasında açar prinsiplər kimi qəbul edirdilər. Pifaqorçuların idrak təlimində həm elmi, həm də ruhani yanaşmalar birləşir, çünki onların məqsədi yalnız təbiətin təbii qanunlarını başa düşmək deyil, eyni zamanda insanın və kainatın harmoniyasını dərk etmək idi.

Pifaqorçuların idrak təliminin əsasında riyaziyyat və harmoniya dayanır. Pifaqorçuların idrak təlimində ən mühüm elementlərdən biri riyaziyyatın təbiətdəki universal əhəmiyyəti idi. Pifaqor özü riyazi qanunların və mütərəqqi ədədlərin kainatın əsasını təşkil etdiyini iddia etmişdir. O, hər şeyin və hər təbiət hadisəsinin müəyyən bir riyazi nisbətə, mütənasiblik və harmoniyaya əsaslandığını düşünürdü. Bu yanaşma, həm fiziki dünya, həm də insan psixologiyası və ruhu ilə əlaqədar idi. Pifaqorçular, kainatın bir bütöv olaraq harmonik bir tənzimləməyə sahib olduğunu qəbul edirdilər və bu tənzimləməni anlamaq üçün idrakın riyazi düşüncəyə əsaslanması lazım olduğunu vurğulayırdılar.

Pifaqorçuların idrak təlimində musiqi və rəqəmlər arasında sıx əlaqə mövcud idi. Onlar kəmiyyəti və harmoniyanı anlamaq üçün, musiqi notalarının və səsin riyazi analizini tətbiq edirdilər. Pifaqor, musiqinin və notaların müəyyən riyazi nisbətlərə əsaslandığını və bu nisbətlərin kainatın quruluşu ilə əlaqəli olduğunu irəli sürmüşdür. Bu yanaşma, idrakın və təbiətin həm mənəvi, həm də riyazi aspektlərinin birləşdirilməsinə yönəlmişdi.

Metafizika və ruhaniyyət Pifaqorçuların idrak təlimində mühüm yer tuturdu. Onlar yalnız fiziki dünyaya deyil, həm də mənəvi dünyaya diqqət yetirirdilər. Pifaqorçular kainatın və insanın iki təbəqədən ibarət olduğunu düşünürdülər: birincisi, maddi dünya, ikincisi isə ruhani və qeyri-maddi dünya. Onlara görə, insanın idrakı yalnız maddi dünyada deyil, həm də mənəvi dünyada inkişaf etməlidir. Bu anlayış, idrakın hər iki sahədə - həm riyazi, həm də ruhani - irəliləməsini tələb edirdi.

Pifaqorçuların idrak təlimində reinkarnasiya ideyası mühüm rol oynayırdı. Onlar, insanın ruhunun ölümdən sonra başqa bir bədənə keçəcəyinə inanırdılar. Bu anlayış, idrakın davamlı bir proses olduğunu və insanın öz ruhunun təkmilləşdirilməsini hədəfləməli olduğunu göstərirdi. Pifaqorçuların əxlaqi təlimləri, idrakın yalnız intellektual deyil, həm də etik bir inkişaf yolu olduğunu göstərir. Onlar, yaxşı həyat sürmək, təvazökar olmaq və insanın daxili harmoniyasını qorumaq kimi əxlaqi prinsipləri təbliğ edirdilər.

Pifaqorçuların idrak təlimi, həm təbiət elmləri, həm də ruhani həyatın sintezini təşkil edir. Onlar, idrakın yalnız dərindən düşüncə və müstəqil müşahidə yolu ilə deyil, həm də harmonik münasibətlər, riyazi nisbətlər və musiqi ilə inkişaf etdiyini irəli sürmüşlər. Pifaqorçuların təlimi, təbiəti və kainatı yalnız elmə əsaslanaraq deyil, həm də ruhani yanaşmalarla başa düşmək imkanı verirdi. Bu yanaşma, sonrakı Yunan fəlsəfəsinin inkişafında böyük rol oynamış, xüsusilə Platonun və Aristotelin fəlsəfəsinə təsir etmişdir.

Pifaqorçuların idrak təlimi, təbiətin və insanın anlaşılmasına dair daha geniş və kompleks bir yanaşmanı təşviq etmişdir. Riyaziyyat, musiqi, harmonya və ruhaniyyətin sintezi, onların dünyagörüşünün əsasını təşkil edir. Bu yanaşmalar, həm qədim dövr Yunan fəlsəfəsinə, həm də sonrakı dövrlərin fəlsəfi və elmi inkişaflarına dərin təsir göstərmişdir. Pifaqorçuların təlimləri, idrakın yalnız məntiq və müşahidə ilə deyil, həm də mənəvi və estetik aspektlərlə zənginləşən bir proses olduğunu qəbul edirdi. Bu təlimlər, müasir fəlsəfə və elmin inkişafına da birbaşa təsir etmiş və bir çox fəlsəfi məktəblərə ilham vermişdir.

Pifaqorçuların ən mühüm nailiyyətlərindən biri, riyaziyyatın yalnız praktiki tətbiqlərlə məhdudlaşmadığını, eyni zamanda dünyanın mahiyyətini dərk etmək üçün əsas vasitə olduğunu göstərmələri idi. Onların riyazi abstraksiyaları və formalları müasir riyaziyyatın əsasını təşkil edir. Pifaqor teoremi bu gün həndəsənin əsas qanunlarından biri kimi qalır və mühəndislik, fizika, kompüter qrafikası kimi sahələrdə geniş tətbiq olunur. Riyazi harmoniyanın və nisbətlərin vacibliyini vurğulayan yanaşmaları müasir fraktal həndəsə, kvant mexanikası və kodlaşdırma sistemlərində öz əksini tapmışdır.

Pifaqorçuların kainatın riyazi harmoniyaya əsaslandığını irəli sürməsi, müasir fizika ilə paralellər təşkil edir. Səma cisimlərinin harmoniyası ideyası Johannes Keplerin planetlərin hərəkəti ilə bağlı qanunlarında və cazibə nəzəriyyəsində öz əksini tapmışdır. Müasir kvant fizikası, xüsusilə dalğa funksiyaları və simmetriya prinsipləri, Pifaqorçuların harmonik quruluş barədə ideyaları ilə üst-üstə düşür. Fiziki qanunların riyazi formullarla ifadə edilməsi yanaşması, əsasən, Pifaqorçuların təsiri ilə elmə daxil olmuşdur.

Pifaqorçular musiqinin və riyaziyyatın sıx bağlı olduğunu göstərərək akustikanın və dalğa nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdular. Səs dalğalarının tezliklə əlaqəsini açıq şəkildə göstərmiş və bu, müasir musiqi nəzəriyyəsinin və səs mühəndisliyinin əsas prinsiplərindən biri olmuşdur. Onların harmonik rezonans və dalğaların modulyasiyası haqqındakı anlayışları müasir akustika, səs texnologiyaları və hətta kvant mexanikasında dalğa-funksiya nəzəriyyəsinə dolayı təsir etmişdir.

Pifaqorçuların idrakı riyazi və harmonik qaydalar çərçivəsində anlamağa çalışması, müasir idrak elmi və süni intellektin əsas prinsiplərinə dolayı təsir etmişdir. Məlumatın riyazi strukturlarla emal olunması konsepti, süni intellektin və maşın öyrənmənin inkişafında istifadə olunan fundamental yanaşmalardan biridir. Simmetriya və naxış tanıma prinsipləri, Pifaqorçuların harmonik nəzəriyyəsinə əsaslanır və bu, neyron şəbəkələri, maşın öyrənmə alqoritmləri və məlumatların emalı sahəsində tətbiq olunur.

Pifaqorçuların reallığın riyazi qanunlara tabe olduğunu qəbul etməsi, müasir elmi metodologiyanın əsasını təşkil edir. Elmin riyaziyyatla ifadə olunması konsepti onların irəli sürdüyü əsas ideyalardan biri idi və bu, müasir elmi tədqiqatlarda empirik müşahidələr və riyazi modellərin birləşməsində istifadə olunur. Abstrakt düşüncə və məntiqi strukturlaşdırma prinsipləri, müasir fəlsəfədə və elm fəlsəfəsində mühüm rol oynayır.

Pifaqorçuların təlimi müasir elmin müxtəlif sahələrində əsas prinsip kimi qalmaqdadır. Riyaziyyatın fundamental rolunu vurğulamaları fizika, astronomiya, musiqi nəzəriyyəsi və süni intellekt sahələrində mühüm təsir göstərmişdir. Onların dünyanı riyazi harmoniya ilə izah etmək cəhdi, bugünkü elm və texnologiyada dərin iz buraxmışdır. Bu, Pifaqorçuların təliminin sadəcə tarixi bir fəlsəfi məktəb deyil, elmin inkişafında davamlı təsir göstərən bir intellektual ənənə olduğunu sübut edir.

Babillər, təxminən e.ə. 1800-cü ildən başlayaraq mükəmməl riyaziyyat biliklərinə sahib idilər və müəyyən geometrik anlayışlara, o cümlədən riyazi düsturlara malik idilər. Babillərin, üçbucaqların kvadratları arasındakı əlaqəni bilib-bilmədikləri barədə bəzi əlamətlər mövcuddur. Məsələn, Babillər, təxminən e.ə. 1900-1600-ci illər arasında yazılmış "Plimpton 322" tabletində, birmənalı şəkildə Pifaqor teoreminə bənzər nümunələr mövcuddur. Bu tablet, 4-3-5 kimi məşhur Pifaqor cütləri də daxil olmaqla bir çox düzgün üçbucağın tərəfləri arasındakı əlaqələri təsvir edir.

Pifaqor (e.ə. 570-495) məşhur Yunan riyaziyyatçısı və fəlsəfəçi olub və onun adına yazılmış olan Pifaqor teoremi çox geniş şəkildə qəbul edilib. Teorem, dik üçbucağın hipotenüzünün kvadratının, digər iki tərəfin kvadratlarının cəminə bərabər olduğunu bildirir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Pifaqor teoremindən əvvəl də müxtəlif mədəniyyətlərdə buna bənzər riyazi anlayışlar mövcud olub. Pifaqor, bəlkə də bu teoremin formal bir ifadəsini təqdim edən ilk şəxs idi və bu səbəbdən teoremə onun adı verilmişdir.

Proklos (e.ə. 485-412) məşhur Yunan riyaziyyatçısı və filosofu idi. O, Pifaqor teoremindən bəhs edərkən bu teoremi Pifaqor və onun məktəbinə aid etmişdir. Bu, qədim dövrün riyaziyyat tarixində ənənəvi bir yanaşmadır, çünki əslində Pifaqor bu teoremi öz məktəbinin fəlsəfi ideyasıın bir hissəsi kimi irəli sürmüşdür.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru

🖨 Çap et

22:28 10.03.2025

Oxunuş sayı: 24502