Suriyada Türkiyə və İsrail münasibətlərinin dinamikasına baxış

Suriyadakı “Heyət Tahrir əş-Şam” (HTŞ) komandiri Əhməd əl-Şarə (Kolani) deyib: "Biz İranın regionda təhlükəli planını məğlubiyyətə uğratdıq... Suriyada baş verənlər İranın bölgəni təhlükəli şəkildə təhdid edən yaramaz planı üzərində qələbə idi. Bizim iranlılarla problemimiz yoxdur və biz Tehrana yox, öz şəhərlərimizə qayıtdıq".

Əhməd əl-Şarə İranın Suriyadakı mövcudluğunu və onun dəstəklədiyi şiə milislərin fəaliyyətlərini "təhlükəli" adlandıraraq, HTŞ-in özünü sünni müsəlman dünyasının müdafiəçisi kimi təqdim edir. Bu ifadələr, HTŞ-in İranın dəstəklədiyi şiə qruplaşmaları ilə mübarizədə əsas qüvvə kimi çıxış etdiyini vurğulamaq məqsədi daşıyır və yerli əhalinin, xüsusilə sünni əhalinin dəstəyini qazanmağa yönəlib. Onun bu mesaj ikiqat məqsəd güdür: bir tərəfdən, HTŞ-in fəaliyyətlərinin "yerli" xarakter daşıdığını göstərməyə çalışır, digər tərəfdən isə, İranın bölgədəki hərbi və ideoloji təsirini qınayır. Bu, HTŞ-in özünü milli və yerli maraqlar uğrunda mübarizə aparan qüvvə kimi göstərmək cəhdidir.

İran Suriyada əsas güclərdən biridir və onun mövcudluğu yalnız hərbi deyil, həm də ideoloji xarakter daşıyır. İran şiə milisləri vasitəsilə öz mövqelərini gücləndirir, həmçinin Suriya hökumətinə dəstək verirdi. HTŞ-in İranı "təhlükəli" olaraq xarakterizə etməsi bu iki qüvvə arasında davam edən ideoloji və hərbi mübarizənin göstəricisidir. Bu, İranın təsirini azaltmaq üçün bir növ təbliğat vasitəsi kimi görünür.

HTŞ-in özünü İranın təsirinə qarşı əsas güc kimi göstərməsi onun bölgədəki dəstəyini artırmağa yönəlmiş bir addımdır. Lakin bu, ciddi problemlərlə üzləşir. HTŞ beynəlxalq səviyyədə terror təşkilatı kimi tanınır, bu da onun mövqeyini zəiflədir. Suriyadakı digər müxalifət qrupları ilə rəqabət HTŞ-in gücünü məhdudlaşdırır.

Əgər HTŞ dolayısı ilə Qərb və ya regiondakı digər güclərin dəstəyini alsa, onun İrana qarşı təhdid potensialı arta bilər. Məsələn, ABŞ və ya Körfəz ölkələri HTŞ-in fəaliyyətini İran təsirinə qarşı istifadə edə bilər. Bu, İranın regiondakı mövqeyinə strateji zərbə vura bilər. Türkiyənin də İdlibdəki mövcudluğu HTŞ-in İrana qarşı fəaliyyətlərinə dolayı dəstək kimi görünə bilər.

HTŞ-nin Suriyada ərazi birliyinin təmin edilməsini hədəflədiyi iddiası, qruplaşmanın regiondakı fəaliyyəti və ideoloji məqsədləri ilə müqayisədə strateji və siyasi kontekstdə təhlil olunmalıdır. Bu, həm PKK/YPG ilə, həm də dolayısı ilə İsraillə qarşıdurma riskini artırır. 
HTŞ özünü Suriyanın "milli müdafiə qüvvəsi" kimi təqdim etməyə çalışır və ölkənin parçalanmasının əleyhinədir. Bu mövqe həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə legitimlik qazanmaq üçün istifadə olunan siyasi ritorikadır.

PKK/YPG Suriyanın şimalında muxtar idarəetmə modelini qurmağa çalışır və bu, HTŞ-in ərazi bütövlüyü iddiaları ilə ziddiyyət təşkil edir. YPG-nin mövcudluğu HTŞ-in təsir zonasına birbaşa təhdiddir və bu, hərbi toqquşmaların əsas səbəbi ola bilər. HTŞ-in PKK/YPG ilə qarşıdurması Türkiyə üçün strateji baxımdan uyğundur, çünki Türkiyə PKK/YPG-ni milli təhlükəsizlik üçün əsas təhdid hesab edir.

İsrail, PKK/YPG-yə dolayı dəstək verməkdə ittiham olunur. İsrail, PKK/YPG-nin Türkiyəyə qarşı potensial müttəfiq kimi çıxış edəcəyini düşünərək onun mövqeyini gücləndirə bilər. HTŞ, PKK/YPG-nin mövcudluğunu öz təsir zonasına təhdid hesab etdiyi üçün onunla münaqişəyə girərsə, dolayısı ilə İsrailin dəstəklədiyi qruplaşmalarla toqquşacaqdır. HTŞ ideoloji olaraq İsraili də "işğalçı" hesab edir. Bu da onu İsrailin maraqlarına qarşı fəaliyyət göstərməyə təşviq edə bilər.

HTŞ-in PKK/YPG və İsrail kimi daha güclü tərəflərlə birbaşa qarşıdurmaya girəcək hərbi və logistik resursları yoxdur. Onun fəaliyyətləri əsasən asimmetrik müharibə və partizan taktikaları ilə məhdudlaşır. İsrailin regiondakı hərbi texnoloji üstünlüyü (hava hücumları, kəşfiyyat) HTŞ-in ciddi zərbə almasına səbəb ola bilər. İsrail PKK/YPG ilə əməkdaşlığı daha da gücləndirərək HTŞ-in təsirini məhdudlaşdıra bilər.

HTŞ-in PKK/YPG və İsraillə mübarizəsi Türkiyənin maraqlarına dolayısı ilə uyğun gəlsə də, Türkiyə HTŞ-i açıq şəkildə dəstəkləməyəcək. HTŞ beynəlxalq səviyyədə terror təşkilatı kimi tanındığı üçün Türkiyənin onunla açıq əməkdaşlığı diplomatik problemlər yarada bilər. Türkiyə Suriyada öz təsirini gücləndirmək və regionun təhlükəsizliyini təmin etmək üçün fərqli strategiyalar izləyir.

Türkiyə bu münaqişələrdə öz milli maraqlarını qorumaq üçün diplomatik və hərbi balans saxlayacaq, lakin HTŞ-in birbaşa dəstəkçisi kimi çıxış etməyəcək.

Türkiyə ilə İsrail arasında birbaşa hərbi qarşıdurma ehtimalı azdır, lakin müəyyən şərtlər altında gərginliklərin artması və dolayı yollarla (proksi müharibələr, siyasi və diplomatik qarşıdurmalar) toqquşma riski mümkündür.

Türkiyənin Suriyadakı prioritetləri (PKK/YPG-yə qarşı mübarizə və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi) İsrailin regiondakı maraqları ilə ziddiyyət təşkil edə bilər. Əgər İsrail PKK/YPG-yə birbaşa dəstək verir və bu dəstək Türkiyənin milli təhlükəsizliyinə təhdid yaradırsa, Türkiyə ilə İsrail arasında gərginlik artacaq. Fələstin məsələsində Türkiyənin sərt mövqeyi və Qüdsün statusu ilə bağlı narazılığı İsrail ilə siyasi müstəvidə toqquşma yarada bilər. Əgər İsrail Fələstinlilərə qarşı hərbi əməliyyatlarını genişləndirərsə, Türkiyə daha sərt reaksiya göstərə və münasibətlər gərginləşə bilər.

Türkiyə, Yaxın Şərqdə özünü regional lider kimi təqdim etməyə çalışır, bu isə bəzən İsrailin maraqları ilə ziddiyyət təşkil edir. Enerji təhlükəsizliyi, Aralıq dənizi qaz yataqları və Kipr məsələsi də tərəflər arasında gərginlik nöqtələridir. Türkiyə və İsrailin hər ikisi güclü ordulara malikdir və birbaşa qarşıdurma həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan hər iki tərəf üçün ağır nəticələrə səbəb ola bilər. NATO üzvü olan Türkiyənin İsraillə hərbi münaqişəyə girməsi genişmiqyaslı regional böhrana səbəb ola bilər ki, bu da qlobal aktorların maraqlarına ziddir.

İsrail ilə Türkiyə arasında enerji və ticarət sahələrində əməkdaşlıq münasibətlərin tamamilə pozulmasının qarşısını alır. İsrail qazının Türkiyə üzərindən Avropaya daşınması layihəsi tərəflər arasında qarşılıqlı maraq nöqtəsidir. Türkiyə və İsrail müəyyən regional məsələlərdə (məsələn, İranın artan təsiri) dolayı yollarla maraqlarını uyğunlaşdıra bilər. ABŞ və digər Qərb ölkələri Türkiyə və İsrail arasında birbaşa hərbi qarşıdurmanın qarşısını almağa çalışacaq. Hər iki ölkə Qərbin strateji müttəfiqləridir və gərginliyin dərinləşməsi regiondakı sabitliyə zərbə vura bilər.

Türkiyə ilə İsrail arasında birbaşa hərbi qarşıdurma ehtimalı aşağıdır, lakin Suriyadakı vəziyyət, PKK/YPG məsələsi və regional maraqlar səbəbilə dolayı qarşıdurma riskləri qalmaqdadır. Əgər İsrail PKK/YPG-yə birbaşa dəstəyini artırarsa və bu Türkiyənin təhlükəsizliyinə ciddi təhlükə kimi dəyərləndirilərsə, Ankara sərt reaksiyalar göstərə bilər. Lakin bu reaksiyalar daha çox diplomatik və lokal hərbi tədbirlər səviyyəsində qalacaq.

Münasibətlərin tamamilə pozulması və ya hərbi toqquşmanın baş verməsi həm Türkiyə, həm İsrail, həm də region üçün mənfi nəticələr doğuracaq və qlobal aktorların müdaxiləsinə səbəb olacaq.

Türkiyə ilə İsrail arasında potensial münaqişə baş verərsə, Azərbaycan üçün bu vəziyyət ciddi strateji və diplomatik çətinliklər yarada bilər. Azərbaycan həm Türkiyə ilə qardaşlıq və strateji müttəfiqlik münasibətlərini qorumağa çalışır, həm də İsrail ilə yaxın əlaqələrə malikdir. Azərbaycanın bu cür ssenaridə atacağı addımlar balanslaşdırılmış və milli maraqlara uyğun olmalıdır.

Azərbaycan və Türkiyə arasında qardaşlıq münasibətləri, "bir millət, iki dövlət" prinsipi ilə güclü şəkildə möhkəmlənib. 2021-ci ildə imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi hərbi və təhlükəsizlik sahəsində birgə əməkdaşlığı nəzərdə tutur. Buna görə də, Türkiyə münaqişəyə cəlb olunarsa, Azərbaycan Türkiyənin yanında dayanmağa məcbur qalacaq. Türkiyə Azərbaycanın enerji layihələrinin əsas dəstəkçisidir (məsələn, TANAP və TAP qaz boru kəmərləri). Bu, iki ölkə arasındakı iqtisadi və strateji bağlılığı daha da artırır.

İsrail Azərbaycanın yaxın hərbi və texnoloji tərəfdaşıdır. Azərbaycan İsraildən müasir silah və hərbi texnika alır, xüsusilə 2020-ci il Qarabağ müharibəsində bu texnikanın rolu böyük olub. İsrail həmçinin Azərbaycanın enerji resurslarının böyük bir hissəsini idxal edir. Bu, ikitərəfli iqtisadi münasibətləri gücləndirir. İsrail Azərbaycanı strateji müttəfiq kimi görür və regionda İranın təsirinə qarşı balans yaratmaq üçün Bakıya xüsusi əhəmiyyət verir. Artıq, İsrail üçün Azərbaycanın əhəmiyyəti daha da artır. Çünki İsrail və Türkiyə arasında diplomatik əlaqələrin bərpa olunmasında Azərbaycan pozitiv rol oynaya bilər. Azərbaycan həm Türkiyə, həm də İsrail ilə yaxşı münasibətlərindən istifadə edərək, tərəflər arasında vasitəçilik rolunu oynaya bilər. Bu, Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunu artırar və münaqişənin daha da dərinləşməsinin qarşısını ala bilər.

Azərbaycanın Türkiyə ilə İsrail arasında mümkün bir münaqişədə əsas məqsədi öz milli maraqlarını qoruyaraq balanslı və sülhyönümlü siyasət həyata keçirmək olmalıdır. Azərbaycan üçün prioritet Türkiyə ilə qardaşlıq münasibətlərini qorumaq, eyni zamanda İsrail ilə strateji tərəfdaşlığı davam etdirməkdir. Sülh və dialoq bu vəziyyətdə Azərbaycanın ən yaxşı strategiyası olacaqdır.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, Fəlsəfə doktoru