Şarm əl-Şeyx Sammiti: Yaxın Şərqdə Sülhə Doğru Yeni Diplomatİk İmkan və Azərbaycanın Yüksələn Rolu

Yaxın Şərqdə onilliklərdir davam edən silahlı qarşıdurmalar, dini və etnik ziddiyyətlər, humanitar böhran və böyük güclər arasındakı rəqabət bu  regionu dünyanın ən gərgin coğrafiyalarından birinə çevirib. Xüsusilə Fələstin–İsrail münaqişəsi təkcə iki xalq arasında deyil, həm də beynəlxalq münasibətlər sistemində güc balansını müəyyən edən əsas amillərdən biridir. Bu münaqişə əsrlərlə formalaşmış tarixi, dini və siyasi səbəblərlə dərin köklərə malikdir. Lakin müasir dövrdə onun nəticələri regional sabitlik, enerji təhlükəsizliyi və beynəlxalq diplomatiya üçün daha geniş təsir dairəsinə sahibdir. Belə bir şəraitdə Misirin Şarm əl-Şeyx şəhərində keçirilən sülh sammiti təkcə regional deyil, həm də qlobal miqyasda mühüm diplomatik hadisə kimi qiymətləndirilir. Sammitin əsas məqsədi bölgədə atəşkəsin davamlılığını təmin etmək, humanitar fəlakətin qarşısını almaq, eyni zamanda gələcək siyasi dialoq üçün sabit platforma yaratmaq olub. Sammitdə iştirak edən ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar sülh prosesinə dəstəyin vacibliyini bir daha təsdiqləyiblər.

Şarm əl-Şeyx sammitinin keçirilməsi beynəlxalq diplomatiyada sülh təşəbbüslərinin yenidən aktuallaşdığı bir dövrə təsadüf edir. ABŞ, Avropa İttifaqı, Türkiyə, Misir, Qətər və BMT kimi oyunçular Yaxın Şərqdə humanitar vəziyyətin kəskinləşməsindən narahat idilər. Xüsusilə Qəzza zolağında baş verən müharibə nəticəsində minlərlə insanın həyatını itirməsi, infrastrukturun dağılması və humanitar yardımların qarşısının alınması beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqini artırmışdı.

Bu səbəbdən sammitin əsas məqsədi üç əsas istiqamət üzrə formalaşmışdı: atəşkəsin davamlılığını təmin etmək və tərəfləri hərbi əməliyyatlardan uzaq saxlamaq, humanitar yardımların fasiləsiz ötürülməsi üçün beynəlxalq nəzarət mexanizmləri yaratmaq, siyasi dialoq prosesini başlatmaq, yəni münaqişənin köklü həllinə yönəlmiş danışıqlar üçün sabit baza formalaşdırmaq.

Sammitdə qəbul edilən sənəd bu məqsədlərin icrası üçün ilkin mexanizm kimi qiymətləndirilir.

Sənədin hüquqi mahiyyəti ilə yanaşı, onun simvolik və diplomatik dəyəri daha böyükdür: beynəlxalq ictimaiyyətin birgə sülh istəyi və humanitar məsuliyyət anlayışı yenidən ön plana çıxır.

Yaxın Şərq geosiyasətində sülh prosesləri heç vaxt təkcə iki tərəfin — Fələstin və İsrailin razılığı ilə müəyyən olunmur. Burada böyük güclərin maraqları, regional aktorların rəqabəti və enerji marşrutlarının təhlükəsizliyi mühüm rol oynayır.

Misir, sammitin ev sahibi kimi, həm ərəb dünyasında tarixi nüfuza, həm də Qərb dövlətləri ilə sabit əlaqələrə malikdir. Qahirənin təşəbbüsü ilə keçirilən bu sammit əslində ərəb diplomatiyasının yenidən canlanması kimi dəyərləndirilə bilər. Türkiyə və Qətər kimi ölkələrin iştirakı isə regionun müsəlman coğrafiyasında vahid mövqe formalaşdırmaq cəhdini göstərir. Rusiya və ABŞ-ın sammitdə paralel diplomatik mesajlar verməsi, Yaxın Şərqdə yenidən təsir dairələrinin bölünməsi prosesi ilə əlaqədar idi. ABŞ atəşkəs və humanitar yardım məsələlərinə diqqət çəkərək özünü “sülh tərəfdarı” kimi təqdim etməyə çalışdı. Rusiya isə regional sabitliyin yalnız çoxqütblü diplomatiya yolu ilə mümkün olduğunu vurğuladı.

Bu baxımdan, Şarm əl-Şeyx sammiti həm də beynəlxalq güc balansının yeni mərhələsinin diplomatik imtahanı kimi dəyərləndirilə bilər. Hər bir dövlətin bu sammitə yanaşması onun regiondakı strateji hədəflərini üzə çıxarırdı.

Qəzza zolağında baş verən hərbi əməliyyatlar nəticəsində yaranmış humanitar vəziyyət artıq beynəlxalq hüquq səviyyəsində müzakirə obyektinə çevrilmişdi. Minlərlə mülki şəxsin həyatını itirməsi, su və elektrik təminatının kəsilməsi, səhiyyə sisteminin iflic olması, sülh sammitinin təcili keçirilməsini zəruri etdi.

Sammitdə qəbul edilən qərarlardan biri də humanitar yardımların koordinasiyası üçün beynəlxalq nəzarət mexanizminin yaradılması idi. Bu sistem BMT, Qırmızı Xaç Komitəsi və regional təşkilatların birgə fəaliyyəti ilə idarə olunacaq. Məqsəd yardımın çatdırılmasında şəffaflığı artırmaq və hərbi tərəflərin siyasi manipulyasiyasının qarşısını almaqdır.

Bu, həm də beynəlxalq humanitar hüququn bərpası istiqamətində əhəmiyyətli addımdır. Çünki Yaxın Şərqdə sülhün dayanıqlığı təkcə siyasi razılaşmalardan deyil, həm də humanitar etimadın bərpasından asılıdır.

Şarm əl-Şeyx sammiti bir çox baxımdan “kağız üzərində sülh” anlayışının fövqünə yüksəlməyə cəhd idi. Tarix göstərir ki, Yaxın Şərqdə imzalanan bir çox razılaşma – məsələn, Oslo, Kemp-Devid və Madrid danışıqları – müəyyən müddət sonra reallıqda davamlı nəticə verməmişdi.

Bunun əsas səbəbləri arasında qarşılıqlı etimadsızlıq, radikal qüvvələrin təsiri və iqtisadi bərpa mexanizmlərinin zəifliyi göstərilir.

Yeni sammit bu problemləri nəzərə alaraq praktik nəzarət və koordinasiya strukturları təklif etdi. Buraya beynəlxalq müşahidəçilərin iştirakı, iqtisadi reabilitasiya fondlarının yaradılması və tərəflər arasında daimi əlaqə kanallarının qurulması daxildir.

Sammitin fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, sülhü yalnız hərbi əməliyyatların dayandırılması kimi deyil, həm də sosial, iqtisadi və psixoloji reabilitasiya prosesi kimi təqdim edir. Bu, “pozitiv sülh” konsepsiyasına uyğun bir yanaşmadır və müasir beynəlxalq münasibətlər elminin əsas istiqamətlərindən biridir. Unutmayaq ki, Yaxın Şərqdə sülhün bərqərar olması təkcə region üçün deyil, həm də bütün dünya üçün mühüm geosiyasi dönüş nöqtəsi ola bilər. Əgər tərəflər arasında uzunmüddətli sabitlik təmin olunarsa, bu, ilk növbədə bölgədə təhlükəsizlik, iqtisadi inkişaf və diplomatik əməkdaşlıq baxımından yeni imkanlar yaradacaq. Müharibələrin və silahlı toqquşmaların dayandırılması regionda insan tələfatının və qaçqın axınlarının azalmasına, sosial sabitliyin bərpasına şərait yaradacaq.

Sülhün yaranması Yaxın Şərqin iqtisadi xəritəsini də dəyişə bilər. Region ölkələri arasında ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, infrastruktur və enerji layihələrinin bərpası, yeni nəqliyyat marşrutlarının açılması regional inteqrasiyanı gücləndirəcək. Gəza zolağının və Qərb Sahilinin yenidən qurulması üçün beynəlxalq sərmayə və yardım axını başlayacaq ki, bu da bölgənin iqtisadi dirçəlişinə təkan verəcək. Bu şəraitdə Misir, İordaniya, Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə kimi ölkələrin diplomatik və iqtisadi çəkisi də artacaq.

Qlobal miqyasda isə Yaxın Şərqdə sülhün təmin olunması enerji bazarlarına sabitlik gətirəcək, neft və qaz qiymətlərində dalğalanmalar azalacaq, dəniz və quru nəqliyyat marşrutlarının təhlükəsizliyi artacaq. Bu, Avropa və Asiya iqtisadiyyatlarına müsbət təsir göstərəcək. Həmçinin, sülh prosesi beynəlxalq hüququn və çoxtərəfli diplomatiyanın gücləndiyini nümayiş etdirərək, digər münaqişə bölgələrində də dialoqa əsaslanan həll modellərinə nümunə ola bilər.

Bununla belə, etimadsızlıq, daxili siyasi təzyiqlər və bəzi qrupların müqaviməti sazişin davamlılığını çətinləşdirə bilər. Qəzzanın idarəçiliyi, silahlı qüvvələrin statusu və yenidənqurma prosesi hələ də açıq qalan məsələlərdəndir. Bu baxımdan, sazişin uğuru həm regional dövlətlərin, həm də beynəlxalq təşkilatların birgə səylərindən asılı olacaq. Əgər tərəflər bu fürsəti dəyərləndirə bilsələr, Yaxın Şərqdə real sülhün əsası qoyula və bu proses dünyanın hazırkı siyasi düzəninə sabitlik və yeni diplomatik dinamika gətirə bilər.

Azərbaycanın Sammitdə İştirakı və Diplomatik Nüfuzunun Artımı

Azərbaycanın Şarm əl-Şeyx sammitinə dəvət edilməsi təsadüfi deyil. Bu, ölkənin son illərdə beynəlxalq səviyyədə qazandığı diplomatik nüfuzun və etibarlı tərəfdaş imicinin göstəricisidir.

Azərbaycan həm müsəlman dünyasının fəal üzvü, həm də İsraillə strateji əməkdaşlıq münasibətlərinə malik bir dövlət kimi unikal mövqe tutur. Bu balanslı və praqmatik diplomatiya Azərbaycanı regionda potensial vasitəçi kimi önə çıxarır.

Eyni zamanda, Azərbaycanın postmünaqişə dövründə qazandığı təcrübə – xüsusilə Qarabağ bölgəsində aparılan bərpa, humanitar yardım və yenidənqurma siyasəti – Şarm əl-Şeyx sammitinin hədəfləri ilə uyğun gəlir. Bakı bu sahədəki praktiki təcrübəsini beynəlxalq miqyasda paylaşmaqla sülh prosesinə konkret töhfə verə bilər. Azərbaycanın bu sammitdə iştirakı həm də “sülh ixracı” diplomatiyasının bir nümunəsidir. Yəni, ölkə öz uğurlu sülh modeli və bərpa mexanizmlərini regiondakı digər münaqişələrin həllinə yönəltməklə, həm humanitar, həm də siyasi məsuliyyət daşıyır.

Azərbaycanın Qarabağ münaqişəsi sonrası həyata keçirdiyi siyasət beynəlxalq aləmdə “reinteqrasiya və inkişaf modeli” kimi maraqla izlənilir. Bu modelin əsas elementləri – yenidənqurma, humanitar reabilitasiya və sosial reinteqrasiya – Yaxın Şərqdə sülh prosesi üçün də aktual ola bilər.

Azərbaycanın azad edilmiş ərazilərdə qurduğu “ağıllı kənd” və “yaşıl enerji zonası” layihələri, Qəzza kimi dağıdılmış ərazilərin bərpasında ilhamverici təcrübə yarada bilər. Həmçinin Azərbaycan Qırmızı Aypara Cəmiyyəti və beynəlxalq humanitar təşkilatlarla əməkdaşlıq edərək yardım missiyalarında aktiv rol üstlənə bilər. Azərbaycanda formalaşmış tolerantlıq mühiti Yaxın Şərqdəki dini gərginliyin azaldılması üçün model kimi təqdim oluna bilər. Beləliklə, Azərbaycanın sülh prosesində iştirakı sadəcə siyasi jest deyil, həm də praktik diplomatik və humanitar töhfədir.

Şarm əl-Şeyx sammitində qəbul edilən razılaşma təkcə Yaxın Şərqdə deyil, qlobal təhlükəsizlik sistemində də yeni mərhələni simvolizə edir. Çünki münaqişələrin regional səviyyədə qalması artıq mümkün deyil — onların nəticələri qaçqın axınları, enerji böhranı və terror təhlükəsi kimi qlobal problemlərə çevrilir.

Bu mənada, sülh prosesinə beynəlxalq ictimaiyyətin birgə dəstəyi həm mənəvi, həm də strateji əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanın da bu təşəbbüslərə qoşulması, onun məsuliyyətli regional oyunçu kimi rolunu daha da gücləndirir.

Bakı həm diplomatik səviyyədə (BMT, Qoşulmama Hərəkatı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı vasitəsilə), həm də praktiki humanitar layihələrlə bu sülhün qorunmasına töhfə verə bilər. Bu yanaşma Azərbaycanın xarici siyasətində “sabitlik ixracı” strategiyasının formalaşdığını göstərir.

Şarm əl-Şeyx sülh sammiti Yaxın Şərqdə yeni diplomatik səhifənin açılması baxımından tarixi hadisə kimi qiymətləndirilə bilər. O, beynəlxalq ictimaiyyətin sülh və humanitar dəyərlər uğrunda birləşə bildiyini sübut etdi.

Yaxın Şərqdə sülhün təmin olunması yalnız regional deyil, qlobal təhlükəsizlik məsələsidir. Çünki bu bölgədəki hər bir toqquşma qaçqın axınlarına, enerji böhranına, terror riskinə və beynəlxalq ticarət yollarının pozulmasına səbəb olur.

Bu mənada, Şarm əl-Şeyx sammiti beynəlxalq ictimaiyyətin kollektiv məsuliyyət anlayışını yenidən önə çıxardı. ABŞ və Avropa İttifaqı üçün bu, humanitar sabitlik məsələsidir, Rusiya və Çin üçün isə çoxqütblü diplomatiyanın sınağıdır.

Azərbaycanın bu prosesdə iştirakı, onun balanslı diplomatiyası, postmünaqişə təcrübəsi və humanitar fəallığı ilə sülhün praktik təminatına mühüm töhfə vermək potensialına malikdir. Bakı həm müsəlman dünyasının, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin etibar etdiyi bir vasitəçi kimi Yaxın Şərqdə sülhün davamlı qorunmasında mühüm rol oynaya bilər.

Beləliklə, Şarm əl-Şeyx sammiti təkcə müharibəni dayandırmaq deyil, həm də sülh mədəniyyətini formalaşdırmaq istiqamətində atılmış strateji addımdır. Azərbaycan isə bu mədəniyyətin qurulmasında fəal və məsuliyyətli tərəfdaş kimi ön plana çıxır.