Qəbələ sammiti: Türk dünyasının güc arxitekturasında yeni strateji mərhələ

Qəbələdə keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Zirvə görüşü təkcə diplomatik hadisə deyil — bu, türk dünyasının öz siyasi iradəsini, tarixi yaddaşını və gələcəyə dair strateji vizionunu yenidən formalaşdırdığı dönüş nöqtəsidir. “Regional sülh və təhlükəsizlik” kimi səslənən başlıq, əslində, çoxsəviyyəli bir siyasi manifestin kodudur. Bu sammit, türk dünyasının artıq mədəni və humanitar səviyyədən çıxaraq, özünün geosiyasi varlığını təsdiqlədiyi mərhələni simvolizə edir.

Qəbələ görüşü göstərdi ki, türk dövlətləri artıq “ideya birliyi” mərhələsini keçərək “maraqlar birliyi” mərhələsinə daxil olublar. Bu, çox mühüm keçiddir. Əgər keçmişdə türk inteqrasiyası mədəni kimlik, ortaq tarix və dil birliyi üzərində dayanırdısa, indi bu proses real iqtisadi, hərbi və təhlükəsizlik mexanizmləri ilə tamamlanır. Başqa sözlə, Qəbələ sammiti türk dövlətlərinin artıq ideoloji deyil, strateji bloklaşma mərhələsinə qədəm qoyduğunu sübut etdi.

Bu sammitin keçirildiyi məkan – Qəbələ – özü də simvolik məna daşıyır. Qədim Qəbələ Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olmuş, yəni bu torpaqlar türk-müsəlman sivilizasiyasının ilkin izlərini daşıyan bir məkandır. Bu baxımdan Qəbələdə toplanan liderlər təkcə müasir dövlətlərin rəhbərləri deyil, həm də türk tarixinin, ortaq yaddaşın və siyasi gələcəyin daşıyıcıları kimi çıxış etdilər.

Bugünkü dünyada “sülh” və “təhlükəsizlik” anlayışları artıq yalnız diplomatik terminlər deyil, iqtisadi sabitliyin, enerji təhlükəsizliyinin və texnoloji müstəqilliyin ayrılmaz hissəsidir. Qəbələ sammitində bu anlayışlar yeni məzmunla ifadə olundu. Türk dövlətləri göstərdilər ki, regional sabitliyin təminatçısı olmaq təkcə müdafiə qabiliyyəti ilə deyil, həm də iqtisadi resursların, nəqliyyat dəhlizlərinin və enerji axınlarının koordinasiyası ilə mümkündür.

Son illərdə qlobal miqyasda formalaşan geosiyasi xaos – Ukrayna müharibəsi, Yaxın Şərqdə gərginlik, enerji böhranı və tədarük zəncirlərinin pozulması – yeni güc mərkəzlərinin yaranmasını sürətləndirdi. Qərb və Şərq arasında ideoloji qarşıdurma şəraitində Türk Dövlətləri Təşkilatı balanslaşdırıcı və körpü rolunda çıxış edir. Qəbələ sammiti bu rolun daha açıq şəkildə təsdiqlənməsi idi: türk dünyası artıq yalnız “keçid bölgəsi” deyil, “strateji mərkəz” funksiyasını daşıyır.

Bu zirvənin ən diqqətçəkən məqamlarından biri təhlükəsizlik və müdafiə əməkdaşlığı məsələlərinin açıq şəkildə gündəmə gətirilməsidir. Əgər 2010-cu illərin əvvəllərində TDT əsasən humanitar və iqtisadi platforma kimi fəaliyyət göstərirdisə, indi onun fəaliyyət dairəsinə müdafiə sənayesi, hərbi təlimlər və təhlükəsizlik koordinasiyası da daxil olub. Bu, Türk dünyasının “yumşaq güc” modelindən “sərt güc” mərhələsinə keçidi kimi qiymətləndirilə bilər.

Bu keçid təsadüfi deyil. Azərbaycanın 2020-ci ildə qazandığı qələbə regionda yeni reallıqlar yaratdı. Qarabağ Zəfəri təkcə milli qürurun və ərazi bütövlüyünün bərpası deyil, həm də Türk dünyasının hərbi-strateji potensialının real göstəricisi oldu. Bu qələbə həm Türkiyə ilə Azərbaycan arasında hərbi sinerjinin, həm də türk dövlətləri arasında təhlükəsizlik əməkdaşlığının baza modelinə çevrildi. Qəbələ sammiti bu modelin institusional təsdiqi idi.

Prezident İlham Əliyevin BMT Baş Məclisində və Avropa Siyasi Birliyində təqdim etdiyi “sülh gündəliyi” TDT-nin strateji istiqamətləri ilə üst-üstə düşür. Bu gündəlikdə regionda dayanıqlı sabitlik, qarşılıqlı etimad və çoxtərəfli əməkdaşlıq əsas prioritet kimi təqdim olunur. Qəbələdə bu ideyalar artıq siyasi sənədlərə çevrildi. Sammitin yekun bəyanatları Türk dövlətlərinin təhlükəsizlik məsələlərində həmrəylik və qarşılıqlı müdafiə niyyətini açıq şəkildə ifadə etdi.

TDT-nin təhlükəsizlik və müdafiə bloklaşması istiqamətində atdığı addımlar bəzi beynəlxalq dairələrdə ehtiyatla qarşılanır. Bəzi Qərb ekspertləri bunu “yeni Avrasiya hərbi bloku” kimi qiymətləndirirlər. Lakin reallıqda TDT-nin məqsədi müdafiə ittifaqı qurmaqdan çox, regional sabitliyi öz resursları ilə təmin etməkdir. Yəni, bu model nə NATO-nun, nə də Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının surəti deyil. TDT-nin fərqi ondadır ki, o, ortaq dəyərlərə, tarixi etimada və mədəni yaxınlığa əsaslanır.

Bu etimad bazası türk dövlətləri arasında siyasi qərarların daha çevik və qarşılıqlı fayda prinsipi əsasında qəbul olunmasını təmin edir. Məsələn, Qazaxıstan və Özbəkistan kimi dövlətlər uzun müddət neytral və balanslı siyasət yürüdürdülər. Lakin Qəbələ sammiti göstərdi ki, bu ölkələr artıq Türk dünyasının təhlükəsizlik gündəliyini açıq şəkildə dəstəkləyir. Bu, həm geosiyasi realizm, həm də strateji zərurətdən irəli gəlir.

Türk dövlətlərinin malik olduğu enerji, nəqliyyat və iqtisadi resurslar bu inteqrasiyanın əsas təməlini təşkil edir. Orta Dəhliz layihəsi – Çindən Avropaya uzanan ticarət xətti – faktiki olaraq Türk coğrafiyasından keçir. Bu dəhlizin sabitliyi birbaşa təhlükəsizlik amilinə bağlıdır. Buna görə də TDT-nin “regional sülh və təhlükəsizlik” mövzusunu əsas prioritet kimi müəyyənləşdirməsi strateji uzaqgörənlikdir. Enerji infrastrukturu, boru kəmərləri, limanlar və nəqliyyat magistralları yalnız hərbi deyil, həm də iqtisadi təhlükəsizlik anlayışının ayrılmaz hissəsidir.

Azərbaycanın bu prosesdə rolu xüsusi qeyd edilməlidir. Ölkə artıq sadəcə TDT-nin üzvü deyil, onun strateji yönünü müəyyən edən ideoloji mərkəz kimi çıxış edir. Qəbələ sammitinin Azərbaycanın ev sahibliyində keçirilməsi, əslində, Bakının diplomatik nüfuzunun və liderlik potensialının təsdiqidir. İlham Əliyevin çıxışlarında “Türk birliyinin gələcəyi” anlayışı artıq romantik ideyadan konkret siyasi strategiyaya çevrilib. Bu strategiya iqtisadi reallıqlar, nəqliyyat əlaqələri və təhlükəsizlik mexanizmləri üzərində qurulur.

TDT-nin 35 sahə üzrə əməkdaşlıq formatı artıq klassik təşkilat modelini keçib. Bu, dinamik və situativ adaptasiya qabiliyyətinə malik mexanizmdir. Qəbələdə qəbul edilən qərarlar göstərdi ki, türk dövlətləri öz resurslarını yalnız ikitərəfli səviyyədə deyil, çoxtərəfli, koordinasiyalı və qarşılıqlı dəstək mexanizmi şəklində yönləndirirlər.

Təhlükəsizliklə bağlı əməkdaşlıq, xüsusilə müdafiə sənayesi sahəsində, yeni sinerji yaradacaq. Türkiyənin texnoloji üstünlükləri, Azərbaycanın döyüş təcrübəsi, Qazaxıstan və Özbəkistanın sənaye potensialı birləşərək regional güc balansını dəyişə bilər. Qəbələdə səslənən “2026-cı ildə birgə hərbi təlimlərin keçirilməsi” təklifi artıq bu istiqamətdə konkret addımdır.

TDT-nin bu yeni mərhələsi həm də beynəlxalq münasibətlər sistemində Türk dünyasının subyekt statusunu möhkəmləndirir. Əgər əvvəllər türk dövlətləri müxtəlif beynəlxalq qurumların tərkibində iştirak edən fərqli oyunçular idisə, indi onlar vahid siyasi mövqedən çıxış edən koherent güc kimi görünürlər. Bu, həm də Türk diplomatiyasının kollektiv kimliyə keçidini göstərir.

Qəbələ sammiti eyni zamanda, Türk dünyasının informasiya və mədəniyyət məkanında yeni ideoloji çərçivə formalaşdırdı. Bu çərçivə “ortaq maraqlar və ümumi məsuliyyət” fəlsəfəsinə əsaslanır. Türk dövlətləri artıq yalnız keçmişin ortaq xatirələrini paylaşmır, həm də gələcəyin ortaq təhlükəsizlik məsuliyyətini daşıyırlar.

Bu məsuliyyətin ən mühüm komponentlərindən biri informasiya təhlükəsizliyidir. Müasir müharibələr təkcə silahla deyil, informasiya məkanında aparılır. TDT-nin bu sahədə də əməkdaşlıq perspektivi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ortaq media platformalarının, strateji kommunikasiya mərkəzlərinin və kibertəhlükəsizlik təşəbbüslərinin yaradılması Türk dünyasının müdafiə imkanlarını daha da gücləndirə bilər.

Bütün bu proseslər fonunda Qəbələ sammiti yalnız regional hadisə deyil, Avrasiya arxitekturasının yenidən qurulmasının bir mərhələsi kimi çıxış edir. Bu sammit, əslində, Türk dövlətlərinin “öz talelərini özləri müəyyən etmək” iradəsinin siyasi ifadəsidir.

Əgər XX əsr Avrasiyada rus və qərb hegemoniyası ilə səciyyələnirdisə, XXI əsr türk dövlətlərinin koordinasiyalı siyasət mərhələsinə çevrilir. Bu, ideoloji deyil, tarixi zərurətdir. Çünki enerji, nəqliyyat, tranzit və ticarət xəritəsi artıq türk coğrafiyasını qlobal iqtisadiyyatın mərkəzinə çevirib. Bu reallıq hərbi və təhlükəsizlik baxımından da yeni məsuliyyətlər yaradır.

Qəbələdə formalaşan diskurs həmçinin Türk dünyasının gələcək 20 ilinə yönəlik strateji vizionun konturlarını müəyyənləşdirdi. Bu vizionun əsas istiqamətləri bunlardır: birgə müdafiə təlimləri, vahid logistik sistem, enerji təhlükəsizliyi alyansı, müdafiə sənayesinin birgə istehsalı və informasiya müharibələrində koordinasiya.

Bu modelin həyata keçməsi, təkcə türk dövlətləri üçün deyil, bütövlükdə Avrasiyanın sabitliyi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki türk dövlətləri regionda nə hegemonluq, nə də ekspansiya məqsədi güdürlər. Onların əsas məqsədi müstəqilliklərini qorumaq, sülhü təmin etmək və regional sabitliyə öz resursları ilə töhfə verməkdir.

Nəticə etibarilə, Qəbələ sammiti Türk Dövlətləri Təşkilatının tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Bu mərhələ təkcə siyasi əməkdaşlıqdan ibarət deyil, həm də türk dövlətlərinin kollektiv təhlükəsizlik, iqtisadi inteqrasiya və strateji suverenlik yolunda birgə hərəkətinin təməlini qoydu.

Türk dünyası artıq geosiyasi müşahidəçi deyil, aktiv aktordur. Qəbələ sammiti bunun sübutudur — burada təkcə bəyanatlar yox, real siyasi iradə ifadə olundu. İndi bu iradənin qarşısında duran əsas vəzifə onu institusional çərçivəyə salmaq və reallığa çevirməkdir.

Qəbələdən başlayan bu yeni strateji mərhələ Türk dünyasını yalnız regional güc deyil, qlobal təhlükəsizlik sisteminin məsul oyunçusuna çevirəcək. Bu, XXI əsrin Avrasiya mənzərəsində türk dövlətlərinin öz yerini yenidən və qəti şəkildə müəyyənləşdirdiyi tarixi dönüş nöqtəsidir.