Suriya–Rusiya danışıqları: görünən və görünməyən tərəfləri ilə

Suriyanın keçid dövrü rəhbəri Əhməd əş-Şaraanın Moskvaya səfəri regionda və xüsusən də Rusiyanın Yaxın Şərqdəki rolunda mühüm siyasi hadisə kimi dəyərləndirilir. Səfər çərçivəsində əsas müzakirə mövzuları Tartus və Xmeymim hərbi bazalarının gələcək statusu, eləcə də Bəşər Əsədin məsuliyyətə cəlb olunması məsələsi oldu. Bu iki mövzu, əslində, Suriyanın yeni siyasi kursunun və Moskva–Dəməşq münasibətlərinin istiqamətini müəyyən edən başlıca amillər kimi ön plana çıxır.

Hazırda Suriyada keçid dövrünün başlaması ilə ölkənin siyasi qərarvermə mexanizmlərində mühüm dəyişikliklər müşahidə olunur. Yeni rəhbərlik, xüsusilə də Əhməd əş-Şaraa hökuməti, ölkənin gələcəyini xarici təsirlərdən – ilk növbədə Rusiyanın və İranın hərbi və siyasi nüfuzundan – nisbətən azad şəkildə formalaşdırmaq niyyətində olduğunu nümayiş etdirir. Lakin reallıqda bu müstəqilliyin tam təmin edilməsi asan deyil, çünki Moskva və Tehranın Suriyada illərlə formalaşdırdığı təsir infrastrukturu hələ də qalmaqdadır.

Rusiya Suriyada həm hərbi, həm də siyasi baxımdan dərin köklərə malikdir. Tartus və Xmeymim bazaları onun bölgədə strateji dayaq nöqtələri, Kremlin Yaxın Şərqdə təsir alətinin əsas elementləri sayılır. Bu obyektlər təkcə hərbi məna daşımır, həm də Kremlin Yaxın Şərqdəki nüfuzunun simvolu kimi çıxış edir. Moskva, Suriyada baş verən siyasi dəyişikliklər fonunda bu bazaları itirməmək, onları yeni hökumət tərəfindən tanıtdırmaq və hüquqi baxımdan legitimləşdirmək istəyir. Bu səbəbdən Moskva Suriyanın yeni hakimiyyətinə qarşı tam təzyiq göstərmədən, amma onun qərarlarını məhdudlaşdıran “yumşaq təsir siyasəti” yürüdür. Yəni, Rusiya bir tərəfdən əməkdaşlığa açıq görünür, digər tərəfdən isə hərbi və iqtisadi asılılıq vasitəsilə yeni rəhbərliyin manevr imkanlarını daraldır.

2025-ci ilin oktyabrında Əhməd əş-Şaraa ilə Vladimir Putin arasında keçirilən görüşdə tərəflər münasibətlərin “yenidən formalaşdırılması” və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan əməkdaşlığın qurulması barədə bəyanatlar səsləndirdilər. Əş-Şaraa açıq şəkildə bildirdi ki, Suriya “müstəqil, suveren və beynəlxalq hüquqa əsaslanan siyasət yürütmək” niyyətindədir. Bu bəyanat, əslində, yeni hökumətin xarici asılılıqlardan uzaqlaşmaq və Suriyanın gələcəyini öz daxili resursları və milli maraqları əsasında formalaşdırmaq istəklərini əks etdirir.

Rusiya isə bu reallığı qəbul etməyə çalışsa da, Suriyada qazandığı strateji üstünlükləri itirmək istəmir. Kreml üçün Tartus və Xmeymim bazaları təkcə hərbi deyil, həm də geosiyasi dayaqlardır. Bu bazalar vasitəsilə Rusiya Aralıq dənizində sabit mövcudluğunu qoruyur, Yaxın Şərqdə hərbi-siyasi balansı öz xeyrinə saxlamağa çalışır. Buna görə də Moskva bu obyektlərin statusunu yeni hökumətlə bağlanacaq rəsmi sazişlərlə təmin etmək niyyətindədir.

Əş-Şaraa hökuməti isə müəyyən məsələlərdə müstəqil iradə nümayiş etdirir. Məsələn, Tartus və Xmeymim bazalarının hüquqi statusunun yenidən nəzərdən keçirilməsi və Bəşər Əsədin məsuliyyətə cəlb olunması kimi addımlar Suriyanın əvvəlki xəttdən uzaqlaşdığını göstərir. Bu cür təşəbbüslər, hər nə qədər çətin olsa da, ölkənin öz suveren qərarlarını vermək istədiyini sübut edir.

Əhməd əl-Şaraa hökumətinin Bəşər Əsədin məsuliyyətə cəlb olunması və Rusiyadan onun ekstradisiyasını tələb etməsi Moskva–Dəməşq münasibətlərini gərginləşdirən ən həssas məqamlardan biridir. Rusiya uzun illər Əsəd rejiminin əsas dayağı olub və onun beynəlxalq məsuliyyətə cəlb olunması, dolayısı ilə, Kremlin öz siyasətinin iflası kimi qəbul edilə bilər. Moskva bu tələbi açıq şəkildə rədd edir və ekstradisiyanın “mümkün olmadığını” bəyan edir. Belə bir qərar isə Suriyanın yeni hökuməti üçün həm daxili legitimlik, həm də beynəlxalq reputasiya baxımından təzyiq yaradır.

Əslində, bu məsələ təkcə iki ölkə arasında deyil, həm də beynəlxalq hüquq, sığınacaq qanunları və BMT-nin qərarları ilə əlaqəli çətinliklər doğurur. Əsədin Moskvada qalması Suriyanın yeni rəhbərliyi üçün ədalət və keçmişlə hesablaşma simvoluna çevrilib. Digər tərəfdən, Rusiya üçün bu, öz müttəfiqinə sadiqliyin və regional siyasətdəki prinsipiallığın göstəricisidir.

Rusiya Suriyanın iqtisadi həyatında hələ də əsas oyunçulardan biridir. Enerji, kənd təsərrüfatı, valyuta emissiyası və infrastruktur sahələrində Moskvanın təsiri qalmaqdadır. Yeni hökumət müstəqillik istəsə də, iqtisadi reallıqlar onu Rusiya ilə əməkdaşlıqda saxlayır. Bu səbəbdən Kreml sərt təzyiqlər əvəzinə “yumşaq təsir mexanizmləri” tətbiq edir – kreditlər, texniki yardım, enerji təminatı kimi vasitələrlə Suriyanın iqtisadi kursuna təsir etməyə çalışır.

Bununla yanaşı, Dəməşq artıq alternativ iqtisadi tərəfdaşlar axtarır. Ərəb ölkələri, Türkiyə və BMT-yə bağlı beynəlxalq maliyyə institutları ilə ilkin təmaslar göstərir ki, Suriya öz iqtisadi diversifikasiyasını genişləndirmək niyyətindədir. Bu isə Rusiyanın bölgədəki iqtisadi üstünlüyünü tədricən azalda bilər.

Suriya-Rusiya münasibətlərinin yenilənməsi prosesi eyni zamanda regiondakı digər güclərin maraqlarını da hərəkətə gətirib. İran, Türkiyə və ərəb ölkələri bu dəyişiklikləri diqqətlə izləyir. İran üçün Suriya – Livan və Fələstin istiqamətindəki strateji koridorun əsas həlqəsidir. Əsədin devrilməsi ilə Suriyadan faktiki olaraq sıxışdırılmış Tehranın təsir dairəsinin azalması onun regional siyasətinə ciddi zərbədir. Türkiyə isə Suriyada sabitliyin bərpasını və sərhəd təhlükəsizliyini prioritet sayır, yeni dizayn edilən Suriyada nüfuz və təsir imkanları qazanır, lakin eyni zamanda Rusiya və İranın bölgədəki mövqelərini də balanslaşdırmağa çalışır.

Digər tərəfdən, Qərb dövlətləri və BMT də Suriyada islahatların, insan haqlarının və demokratik idarəetmənin gücləndirilməsini istəyir. Bu qüvvələr Suriyanın keçid dövrünü beynəlxalq legitimlik çərçivəsində izləyir və yeni rəhbərliklə əməkdaşlıq imkanlarını araşdırır. Beləliklə, Dəməşq faktiki olaraq regional aktorlarla yeni balans formalaşdırmağa çalışır.

Ukrayna müharibəsi və Qərb sanksiyaları fonunda Moskvanın hərbi və iqtisadi resursları ciddi şəkildə məhdudlaşıb. Bu, Rusiyanın Suriyada əvvəlki kimi genişmiqyaslı hərbi-siyasi aktivlik nümayiş etdirməsini çətinləşdirir. Buna görə də Kreml artıq daha çevik, diplomatik və selektiv təsir strategiyasına üstünlük verir. Rusiya Suriyada mövcudluğunu qorumaqla yanaşı, məsuliyyət və maliyyə yükünü digər aktorlarla paylaşmaq niyyətindədir. Bu, Moskvanın bölgədəki siyasətində "taktiki uyğunlaşma" mərhələsinə keçdiyini göstərir.

Beləliklə, Əhməd əl-Şaraa-nın Moskvaya səfəri Rusiya–Suriya münasibətlərində tam dönüş nöqtəsi olmasa da, bu istiqamətdə ciddi siqnal hesab olunur. Kreml artıq əvvəlki kimi təkbaşına qərar verən aktor deyil, yeni siyasi reallıqlar onu öz strategiyasını yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur edir. Suriya üçün isə bu səfər həm diplomatik xəbərdarlıq, həm də siyasi özünümüəyyənləşmə mərhələsinin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər.

Suriyada yaranmış yeni vəziyyət həm Moskva üçün strateji sınaq, həm də Dəməşq üçün tarixi fürsət məqamıdır. Rusiya təsirini qorumaq üçün adaptasiya siyasətinə keçid etməli olacaq, Suriya isə öz müstəqilliyini möhkəmləndirmək və beynəlxalq arenada yeni imic formalaşdırmaq üçün balanslı diplomatiya yürütməlidir. Bu mənada, Əhməd əş-Şaraa hökumətinin Moskva səfəri yalnız keçid dövrü diplomatiyasının deyil, həm də Yaxın Şərqin yeni geosiyasi nizamının elementinə çevrilir.